بررسی جامعه‌شناختی میزان تاب‎‍آوری اجتماعی در بین سرپرستان خانوار شهر رامهرمز و برخی عوامل مرتبط با آن

مقدمه و بیان مسئله

در عصر حاضر، تغییرات پی‌درپی و برنامه‌ریزی‌نشده، بحران‌ها و تنش‌های غیرمنتظره، ضرورت بحث و بررسی ایده‌های تاب‌آوری^[1] را در زمینه‌های گوناگون اقتصادی، سیاسی و اجتماعی دوچندان کرده است؛ به‌نحوی که بسیاری از جوامع به‌منظور دستیابی به رشد و توسعۀ اجتماعی و موفقیت و تعالی فردی، اتخاذ سیاست‌های انعطاف‌پذیر و مقاومتی در برابر تغییر‌ها و آسیب‌ها را در دستور کار خود قرار داده‌اند. هرچه انعطاف‌پذیری نظام جامعه وسیع‌تر باشد، خسارات جامعه یا اجتماع از تنش‌ها و آشفتگی‌ها تقلیل می‌یابد. در «واژه‎‍نامۀ وبستر»^[2] (2004)، تاب‌آوری «قدرت مراجعت به‌ صورت یا وضعیت پیشین پس از متراکم‌شدن یا کش‌آوردن» ذکر می‌شود. اگرچه این مفهوم و تعریف خیلی ناچیز است، معنای تاب‌آوری با ارتقای پس از آسیب‌های طبیعی ارتباط پیدا می‌کند (به نقل از عابدی جبلی، 1398: 4). تاب‌آوری درکل، یک مفهوم هنجاری است که هیچ تعریف جهانی برای آن وجود ندارد، با این حال در زمینه‌های مختلف به شیوۀ کاملاً متفاوتی تعریف شده است؛ برای مثال، در زمینۀ مهندسی، تاب‌آوری عمدتاً با ویژگی‌هایی همانند مقاومت و بازیابی سریع آن در ارتباط است؛ با این حال، بوم‌شناسان بر ویژگی‌ها و توانایی‌های دیگر، مانند تغییر و سازگاری با تغییر تأکید می‌کنند (Alizadeh & Sharifi, 2021: 3). سیر مطالعاتی مفهوم تاب‌آوری نشان می‌دهد این مفهوم در ابتدای امر، در بحث توانایی افراد و خانواده در تحمل استرس استفاده شده و به مرور در قالب تاب‌آوری سازمانی و در مباحث اقتصادی و اقتصاد مقاومتی و در جامعه‌شناسی تاب‌آوری اجتماعی^[3] تسری پیدا کرده است. اگرچه در پژوهش‌های مختلف، ابعاد گوناگونی در ارتباط با تاب‌آوری جامعه نظیر ابعاد زیر‎‍ساختی، اقتصادی، نهادی، بوم‌شناختی و اجتماعی بیان شده است، باید توجه داشت که در بیشتر پژوهش‌های پیشین، بیشتر به جنبه‌های ساختاری آن توجه می‌شد؛ اما به‌تازگی بعد اجتماعی علاقه‌های زیادی را برانگیخت؛ زیرا ابعاد اجتماعی به همۀ مسائل اجتماعی مربوط می‌شود و جنبه‌های یک جامعه، همانند ارتباطات، دانش، احساس اجتماع، ارزش‌های مشترک و غیره را در بر می‎‍گیرد (Carone et al., 2019: 5).

جامعه‌شناسان نیز از اصطلاح «تاب‌آوری اجتماعی» برای توضیح توانایی انسان، برای بازگشت به حالت عادی پس از جذب برخی استرس‌ها یا پس از زنده‌ماندن از بعضی تغییرات منفی استفاده می‌کنند. درواقع ویژگی منحصربه‌فرد تاب‌آوری اجتماعی، توانایی افراد در تغییر شرایط دشوار با تقویت تعاملات اجتماعی موجود و ایجاد روابط جدید، همراه با اقدامات جمعی خلاق و رسیدن به رشد شخصی، ارتباطی و جمعی است (Trkulja, 2015: 45). مفهوم یادشده شامل سه بعد است: بعد نخست شامل ظرفیت مقابله است که از توان جامعه برای مقابله با شرایط (و مشکلات) گوناگون بحث می‌کند؛ بعد دوم دربارۀ ظرفیت انطباق و توان یادگیری جامعه از تجربه‌های گذشته و مهیاشدن برای مشکلات و بحران‌های آینده در زندگی روزمره است و بعد سوم شامل تغییر شکل (بهبودی)، یعنی تقویت توان جامعه برای ایجاد مؤسساتی است که متعهد به ایجاد رفاه و نیرومندی اجتماعی‌اند و جامعۀ نیرومندی را برای مقابله با بحران‌های آتی می‌سازند (Haavik, 2020: 3)؛ به‌طور کلی، تاب‌آوری اجتماعی شامل توانایی جامعه برای کمک به افراد در معرض خطر برای مقابله با چالش‌ها، بلا‌ها، شیوع بیماری، استرس و پیامد‌های ناشی از بحران متفاوت و غیرمعمول است (Atarodi, 2020: 4). باید خاطرنشان کرد که تاب‌آوری اجتماعی با دیگر حوزه‌های تاب‌آوری جامعه پیوند ناگسستنی دارد. طبق گفته‌های ماررو (2008)^[4]، تاب‌آوری اجتماعی در سطح جامعه نه‌تنها تحت تأثیر قوت نهاد‌های اجتماعی و شبکه‌های اجتماعی، از ضعف شرایط اقتصادی و سیاسی یک جامعه نیز آثار درخور ملاحظه‌ای می‌گیرد. به‌دلیل پیچیدگی ذاتی تاب‌آوری اجتماعی، برای اندازه‌گیری آن، ابزار‌ها و مدل‌های زیادی شامل مجموعه‌ای از طبقه‌بندی‌ها و ویژگی‌های تاب‌آوری اجتماعی به وجود آمده است (in: Kwok et al., 2016: 200). ارزیابی تاب‌آوری در سیستم‌های اجتماعی، شامل تعداد زیادی از ویژگی‌های اندازه‌گیری‌شدنی بوده است که موجودیت‌های اجتماعی این ویژگی‌ها ممکن است در رابطه با یک یا انواع مختلف فاجعه و بحران‌ها بررسی‌شدنی باشد. این ویژگی‌های تاب‌آوری اجتماعی در ارتباط با انسان شامل سرمایه، شیوۀ زندگی، ویژگی‌های جمعیت‌شناختی، اقتصادی و اجتماعی، سلامت، توانایی‌های جسمانی یا وضعیت خانواده در هر دو مقیاس زمانی و مکانی سرمایه‌های جامعه، شایستگی، دانش ریسک و آگاهی نیز در نظر گرفته می‌شود؛ به‌نحوی که برخی نویسندگان هم بر سرمایۀ اجتماعی (ازجمله پیوند‌های اجتماعی) تمرکز و هم آن را (شبکه‌ها و حمایت اجتماعی) یکی از اجزای مهم در تاب‌آوری اجتماعی قلمداد می‌کنند. در حوزه‌های تاب‌آوری جامعه، مترادف و زیرمجموعه‌هایی همانند سرمایۀ انسانی، شیوۀ زندگی و شایستگی جامعه، جامعه و اقتصاد، سرمایۀ جامعه، سرمایۀ اجتماعی و فرهنگی، جمعیت و ریسک دانش به وجود آمده است که این مفاهیم و دسته‌بندی‌ها انعطاف‌پذیری محیط اجتماعی و مشکلات موجود در آن را برجسته می‌کند (Khoja et al., 2020: 5). پس با ارزیابی خصیصه‌ها، بعد‌ها و شناخت تاب‌آوری اجتماعی، باید یادآور شویم که جامعۀ دارای تاب‌آوری، جامعه‌ای است که قدرت حل شوک‌ها و خسارت‌های اجتماعی را دارد و از تبدیل‌شدن آنها به تنش‌های اجتماعی پیشگیری می‌کند؛ همین­طور قدرت مراجعت به وضعیت قبل از رخ‌دادن وقوع خسارات را دارد و شدت دگرگونی‌ها و سازش را با وضعیت به دست می‌آورد (پیران و همکاران، 1396: 3).

در بحث تاب‌آوری یا ‎‍توانایی سازگاری مثبت در مواجهه با شرایط دشوار و مشکلات، سؤال اصلی این است که چرا برخی از افراد هنگام مواجهه با سختی‌ها سازگار می‌شوند و حتی رشد می‌کنند و برخی دیگر نه. این سؤال باعث شد حجم وسیعی از تحقیقات، به شناسایی عوامل متمرکز بر ارتقای تاب‌آوری، شناسایی ساختار‌های نظری اساسی دربارۀ تاب‌آوری و عوامل متعددی مانند شخصیت (‎‍مثلاً مثبت‌گرایی‍)، بزرگ‌شدن در فقر، خشونت، تجربیات نامطلوب اشخاص در دوران کودکی یا مقدار و نوع استرس تجربه‌شده، منابع موجود و روابط اجتماعی همانند پیوست‌ها و حمایت اجتماعی، عوامل محیطی و اجتماعی‌شدن منجر ‌شود. درواقع تاب‌آوری یک ساختار پیچیده و متنوع است که مفهوم‌سازی و عملیاتی‌شدن آن دشوار است؛ اما با این حال، بسیاری از این تحقیقات نشان می‌دهد روابط اجتماعی، قوی‌ترین عامل است (Afifi, 2018: 5). علاوه بر این، بیشتر پژوهشگران هم بر این باورند که عوامل بسیاری ازجمله ویژگی‌های درونی‎‍/‎‍ روانی‎‍-‎‍ اجتماعی، پشتیبانی، حمایت خانواده، دوستان صمیمی و پشتیبانی دیگر نظام‌های اجتماعی در پیدایش و ارتقای شدت تاب‌آوری نقش دارند؛ اما دیگر پژوهشگران نیز به این نتیجه دست یافتند که تاب‌آوری اجتماعی ممکن است به ماهیت و قدرت زیر‎‍ساخت‌های اساسی اجتماعی، ازجمله سرمایۀ اجتماعی و روابط بین افراد ساکن در همان منطقۀ جغرافیایی بستگی داشته باشد؛ همان‌طور که کووک و همکارانش^[5] (2016) ادعا کرده‌اند که جدا از قدرت شبکه‌های اجتماعی بین اعضای جامعه، شرایط اقتصادی، سیاسی و اجتماعی یک جامعه نیز بر تاب‌آوری آنها تأثیر می‌گذارد (Khoja et al., 2020: 4). جهان امروز ما نیز سرشار از رویداد‌های پیش‌بینی‌نشده و نا‌خوشایند است، مانند مرگ عزیزان، مصیبت‌‎‍های طبیعی، بیماری‌ها تا دیگر وقایع استرس‌آور زندگی که اجتناب‌ناپذیرند. بر همین اساس، زندگی همیشه مطابق با آنچه ما در ذهن خود می‌خواهیم پیش نمی‌رود و در این میان بیشتر ما انسان‌ها خودمان را با این تغییرات ناگوار وفق می‌دهیم که این سازگاری، نشانۀ وجود انعطاف‌پذیری در انسان‌هاست. خانواده‌ها به‌خصوص سرپرستان خانوار‌ها نیز امروزه با توجه به شتاب و سرعت تغییر سبک‌های زندگی و مسئلۀ شکاف نسلی در معرض آسیب‌اند و باید به‌منظور مقابله با مشکلات آنها، به‌طور حتم تاب‌آوری آنها را شناسایی و موشکافی و راهکار‌هایی را ارائه کرد که می‌تواند تاب‌آوری افراد سرپرست خانوار را ارتقا بخشد و درنتیجه مقابلۀ آنها را با مسائل و تنش‌ها آسان‌تر کند. همچنین جهان در سال‎‍های اخیر به‌خصوص با شیوع ویروس کووید ۱۹، با چالش‌های جدی اجتماعی دست و پنجه نرم می‌کند. شهر رامهرمز نیز با جمعیتی بیش از 120 هزار خانوار از این قاعده مستثنا نیست. در این شرایط، تاب‌آوری اجتماعی و چالش‌های پیش ‎‍روی این شهر برای حفظ و تقویت تاب‌آوری لازم و ضروری است. مرور مطالعات خارجی پیشین تیمالسینا و همکاران^[6] (2021) و گوناراتنه و کرمر^[7] (2021) نشان می‌دهد تاب‌آوری اجتماعی متأثر از سازه‌هایی چون حمایت اجتماعی، سرمایۀ فرهنگی و امید به آینده است. با وجود اهمیت این سازه‌ها در تاب‌آوری اجتماعی، در کشورمان به‌خصوص در بین سرپرستان خانوار شهرستان رامهرمز، این موضوع با رویکرد جامعه‌شناختی بررسی نشده است. بر این اساس، هدف اصلی پژوهش حاضر، مطالعۀ جامعه‎‍شناختی میزان تاب‎‍آوری اجتماعی در میان سرپرستان خانوار شهر رامهرمز و برخی عوامل مرتبط با آن است. در راستای موارد مطرح‌شده، سؤالات اصلی پژوهش عبارت‌اند از: 1. میزان تاب‌آوری اجتماعی سرپرستان خانوار در شهر رامهرمز در چه حدی است؟ 2. آیا بین متغیر‌های حمایت اجتماعی ادراک‌شده^[8]، سرمایه فرهنگی^[9]، امید به آینده^[10] و تاب‌آوری اجتماعی رابطه وجود دارد؟

پیشینۀ پژوهش

تاب‌آوری مفهومی است که در رشته‌های مختلف، به شیوۀ متفاوت تعریف شده است؛ برای مثال، در زمینۀ مهندسی، تاب‌آوری عمدتاً با ویژگی‌هایی همانند مقاومت و بازیابی سریع آن در ارتباط است؛ با این حال، بوم‌شناسان بر ویژگی‌ها و توانایی‌های دیگر مانند تغییر و سازگاری با تغییر تأکید می‌کنند (Alizadeh & Sharifi, 2021: 6).

تاب‌آوری عبارت است از توانایی یک نهاد (شخص، سیستم‌های اکولوژیکی، شرکت‌ها و غیره) برای مقابله با حوادث نامطلوب و سپس بازگشت به حالت عملکردی خود (Trkulja, 2015: 40). جامعه‌شناسان نیز از اصطلاح «‎‍تاب‌آوری اجتماعی‎‍» برای توضیح توانایی انسان برای بازگشت به حالت عادی پس از جذب برخی استرس‌ها یا پس از زنده‌ماندن از برخی تغییرات منفی استفاده می‌کنند. درواقع ویژگی منحصربه‌فرد تاب‌آوری اجتماعی، توانایی افراد در تغییر شرایط دشوار با تقویت تعاملات اجتماعی موجود و ایجاد روابط جدید، همراه با اقدامات جمعی خلاق و رسیدن به رشد شخصی، ارتباطی و جمعی است (Trkulja, 2015:45). به فراخور موضوع تحقیق، کیچ و ساکداپولراک^[11] (2013) تاب‌آوری اجتماعی را توانایی یک جامعه برای برگشت به تعادل یا پاسخ مثبت به بحران‌ها و تنش‌ها تعریف کرده‌اند (پیران و همکاران، 1396: 91). کاسیوپو و همکاران^[12] (2011) نیز تاب‌آوری اجتماعی را به‌صورت توانایی رشددادن خود، مشغول‌بودن به روابط مثبت و حفظ آنها، ‌ایستادگی‌کردن و ر‌هاشدن از استرس‌ها و تنش‌های زندگی و انزوای اجتماعی تعریف و تحلیل کرده‌اند. طبق دیدگاه آنها، تاب‌آوری اجتماعی مفهوم چندسطحی است و سه خصوصیت را در بر می‌گیرد: ۱. راه‌هایی که اشخاص با یکدیگر مرتبط می‌شوند (مثل توافق و قابلیت اعتماد)؛ ۲. منبع و ظرفیت‌های بین فردی (مثل سهمیه‌بندی و استماع دقیق یکدیگر، درک یکدیگر)؛ ۳. منبع و قدرت متزاید، همانند (هویت جمعی و داشتن تمرکز) (چراغی و همکاران، 1399: 65). از دیگر تئوری‌های برجسته در حوزۀ تاب‌آوری اجتماعی، تئوری تاب‎‍آوری اجتماعی فریدلند[13] (2005) است. او معتقد است که تاب‌آوری جامعه، ازطریق ظرفیت جامعه در مرتب‌سازی دوبارۀ محیط‌های ستیزه‌جو و در حال دگرگونی به راه‌های جدید و نوآورانه، بیان شده است. نامبرده بر این باور است که تاب‌آوری جامعه بر چهار پیش‎‍آیند تعریف می‌شود و شامل موارد زیر است: ۱. سرمایۀ اقتصادی و برابری‌جویی وسیع؛ تقسیم منابع ۲. سرمایۀ اجتماعی و حمایت اجتماعی؛ ۳. دانش بیان‌شده به افراد جامعه در زمان بحران و 4 . شایستگی اجتماع. این پیشایند‌ها، جامعه را در برخورد با تنش و شوک‌ها توانمند می‌کند. او بر این باور است که تاب‌آوری جامعه با اجزای عینی و ذهنی مرتبط است؛ به این نحو که از یک طرف‌، به نیاز‌های فیزیکی مانند آب و غذا به‌علاوۀ فراهم‌کنندۀ پشتیبانی فیزیکی التفات دارد و از طرف دیگر، دیدگاه‌ها و احساسات خصوصی را در جهت جامعۀ متحد مانند تهدیدات ادراک‌شده، در دسترس بودن ظرفیت جامعه، پیوستگی اجتماعی و اعتماد به رهبری روشن می‌کند (به نقل از محمدی‌تبار، 1397: 65).

یکی دیگر از مدل های برجسته در حوزۀ تاب‌آوری، مدل ارزیابی تاب‌آوری است. هائیتی[14] (2010) در این مدل تاب‌آوری و ارتباط بین شوک‌ها و حمایت‌های انسان‌دوستانه و تاب‌آوری را بررسی می‌کند. این مدل، هفت بعد تاب‌آوری را شامل می‌شود که عبارت‌اند از: ثروت، اعتبار و وام، رفتار‌های رؤیارویی، سرمایۀ انسانی، هراست و امنیت، شبکه‌های اجتماعی و وضعیت‌های روانی افراد تاب‌آور جامعه (DRLA, 2012: 39 به نقل از چراغی و همکاران، 1399).

دیدگاه سیستم بوم‎‍شناختی اجتماعی^[15] نیز تاب‌آوری اشخاص را فقط یک ویژگی متمایز اشخاص تعریف نمی‌کند، بلکه حاوی ویژگی مرتبط با جامعه نیز می‌داند. در این دیدگاه، تاب‌آوری یک عکس‌العمل مرتبط با شبکۀ وابستگی مؤثر بیان شده است. طبق دیدگاه میشل آنگار^[16] (2003)، تاب‌آوری یک مفهوم جامع است که ازنظر ساختاری و فرهنگی، ابعاد ویژۀ خود را دارد. در این نظر، نامبرده تاب‌آوری را به معنی ادراک تاب‌آوری و اختلاف دستاورد‌های آن در هفت شالودۀ گوناگون می‌داند که عبارتند از: دستیابی به منابع اقتصادی، تماس درون‌فردی، احساس هویت و پیروی فرهنگی، عدالت اجتماعی، حس نظارت و توان پیوستگی (صفاری‌نیا و بازیاری، 1391: 63). یکی از عوامل مؤثر بر تاب‌آوری اجتماعی، حمایت اجتماعی است؛ زیرا حمایت اجتماعی می‌تواند مساعدت روانی اثرگذاری برای مقابله با تنش‌ها و دشواری‌ها‌ی زندگی باشد. مفهوم یادشده تأثیر وقایع استرس‌زا را تنظیم می‌کند و به تجربۀ احساسات مثبت می‌انجامد (وثوقی و همکاران، 1393: 245). حمایت اجتماعی یک کمک دو‎‍سویه است که باعث به وجود آمدن پندارۀ مثبت از خود، پذیرفتن خود، حس علاقه و ارزش می‌شود و در همۀ این موارد، به شخص مجال خودشکوفایی و پیشرفت را تفویض می‌کند (تندکی، 1397: 22). در این راستا، راتوس^[17] (1989) بر این باور است که حمایت اجتماعی طبق فراگرد‎‍های نازل، فشار‌های روانی را کاهش می‌دهد و شامل مؤلفه‌هایی می‌شود که عبارتند از: 1. توجه عاطفی؛ 2. یاری‌رسانی؛ 3. اطلاعات؛ 4. ارزیابی و 5. جامعه‌پذیری. با تکیه بر دیدگاه راتوس، می‌توان گفت که حمایت اجتماعی با کاهش منابع فشار و تعدیل آنها، تاب‌آوری اشخاص را در برابر مشکلات افزایش می‌دهد. در این زمینه، گالکتی[18] (2010) بر این باور است که ادراک و دیدگاه شخص نسبت‌به حمایت دریافت‌شده، باارزش‌تر از شدت حمایت عرضه‌شده به اوست (به نقل از میکاییلی و همکاران، 1391: 35)؛ به‌طوری که ادراک متناسب از حمایت‌های دریافت‌شده از اعضای خانواده، دوستان و افراد ویژه می‌تواند تمایل به رفتار دشوار را برای شخص و جامعه تقلیل دهد (محمدی و قرائت، 1393: 16) و به‌نوعی تاب‌آوری اشخاص را فزونی بخشد.

امید به آینده یکی دیگر از تعیین‌گرهای مهم تاب‌آوری اجتماعی است؛ به‌طور کلی، انسان ‌امیدوار کار‎‍آمدتر، مولد، مبتکر و سازنده است و این افعال مثبت به تاب‌آوری اشخاص در برابر تهدیدات کمک بسیاری می‌کند (خوش‌فر و همکاران، 1396: 2). اسنایدر[19] (2000) در نظریۀ امید بر این باور است که امید، احساسی منفعل نیست که فقط در لحظات سیاه زندگی اتفاق بیفتد، بلکه عملی شناختی است که به‌وسیلۀ آن، اشخاص آمال‌ها‎‍ی خود را دنبال می‌کنند. افراد دارای امید در زندگی نسبت‌به افراد بدون ‌امید ارزش بیشتری دارند. در این تئوری، ‌امید روندی است که طی آن اشخاص ۱) هدف‌های خود را معین می‌کنند؛ ۲)رهنمون‌های ویژه‌ای را برای رسیدن به آن هدف‌ها رواج می‌دهند و ۳) محرک لازم را برای اعمال آن هدف‌ها را به وجود می‌آورند و در طول راه، آن را حفظ می‌کنند (به نقل از عزمی، 1386: 20). با بررسی دیدگاه اسنایدر، می‌توان گفت ‌امید و داشتن‌ امید به آینده، به شخص و تاب‌آوری آن در برابر رویداد‌های ناگهانی کمک می‌کند. استاتس^[20] (2001) نیز در این زمینه بر این بار است که ‌امیدواری دو مؤلفه دارد: ۱) مؤلفۀ شناختی: انتظار روی‌دادن وقایع در آینده و ۲) مؤلفۀ عاطفی: ‌امید به اینکه این وقایع، وقایعی مثبت و دارای پیامد‌های منفی است که مؤلفۀ عاطفی می‌تواند دارای خاصیت پیشگویی وقوع وقایع مثبت در آینده و درنتیجه ارتقای تاب‌آوری باشد (به نقل از مرعشی و همکاران، 1395: 3). سرمایۀ فرهنگی از دیگر عوامل مؤثر بر تاب‌آوری اجتماعی است. کالینز^[21] (1999)، سرمایۀ فرهنگی را متشکل از منبع‌هایی نظیر گفت‌وگو‌های از پیش تدارک شده‌ای در ذهن، شیوۀ زبانی، انواع ویژۀ دانش، مهارت، حق خاص انتخاب و شایستگی کسب اعتبار می‌شناسد (به نقل از کاوسی و حیدری‌زاده، 1390: 9- ۸). در این زمینه، بوردیو^[22] (1985) معتقد است که سرمایه در یک سیستم مبادله‌اى، همانند رابطۀ اجتماعى فعالیت می‌کند و بدون هیچ فعالیتی براى کل متاع‌های نمادی استفاده می‌شود؛ به عبارت دیگر سرمایۀ فرهنگی نوعی سرمایه‎‍ است که متشکل از علم فرهنگى انباشته‌شده‎‍ای است و موجب قدرت و ارتقای جایگاه شخص در جامعه می‎‍شود (به نقل از رسولی، 1395: 2). او بر این باور است که اشخاص می‌توانند وضعیت مربوط به طبقۀ اجتماعی خود را نه‌تنها همراه تملک سرمایۀ اقتصادی (پول/ آسایش)، با داشتن آنچه او سرمایۀ فرهنگی می‎‍نامد نیز، ارتقا بخشند. درواقع، رهنمون سرمایۀ فرهنگی در نظر بوردیو، مجموعه‌ای از توانایی‌ها، عادات و طبع‌های فرهنگی و متشکل از دانش، زبان، سلیقه یا ذوق و سیاق زندگی است. او معتقد است که سرمایۀ فرهنگی اشخاص تعیین‌کنندۀ گونه‌‌ای کنش و همین‎‍طور واکنش اشخاص جامعه در میدان است؛ بنابراین رویارویی، مواجهه و برقراری ارتباط با دیگر اشخاص جامعه و همین‎‍طور معین‌کردن نوع کنش در برابر شرایط و حوادث محیطی از طرف افراد وابسته به سرمایۀ فرهنگی آنهاست (روحانی، 1388: ۱۳ -۱۲) که این امر نیز کم و کیف تاب‌آوری افراد را در میدان‌های مختلف تعیین می‌کند. در ادامه به پیشینۀ تجربی تحقیق اشاره می‌شود.

پیشینۀ تجربی تحقیق

صفورایی باریزی و صفورائی پاریزی (۱۳۹۹) در پژوهشی با عنوان «رابطۀ حمایت اجتماعی و تاب‌آوری با نقش واسطه‌ای امید به زندگی در بیماران کرونایی» که به روش همبستگی در بین 142 نفر از زنان و مردان ایرانی انجام شده بود، به این نتایج دست یافتند که بین حمایت اجتماعی و امید به زندگی، با تاب‌آوری در بیماران کرونایی رابطۀ مثبت معنی‌دار وجود دارد. در این ارتباط، نتایج پژوهش لکزایی و همکاران در سال 1393، نشان داد در بین زیرمقیاس‌های حمایت اجتماعی، به ترتیب حمایت اجتماعی خانواده، حمایت اجتماعی افراد مهم زندگی و حمایت اجتماعی دوستان بیشترین ارتباط را با تاب‌آوری دارند. همچنین، یافته‌های پژوهش آزادی (1396) نشان داد در میان متغیر‌های مستقل، ابعاد حمایت خانواده و حمایت دوستان پیش‌بینی‌کنندۀ معنا‎‍داری بر تاب‌آوری است. یافته‌های پژوهش رزمی سو‌ها نیز در سال ۱۳۹۴، نشان داد بین امید به زندگی و تاب‌آوری در زنان سرپرست خانوار و زنان عادی، تفاوت معناداری وجود دارد. نتایج پژوهش حسن‌زادۀ گبلو (1398) حاکی از آن است که چهار متغیر ‌امید به آینده، سرمایۀ فرهنگی، سلامت روانی و سرمایۀ اجتماعی، ۵/۴۴درصد از تغییرات متغیر تاب‌آوری را پیش‌بینی می‌کنند. در این راستا امانی و امانی (1391) در پژوهشی با عنوان «رابطۀ بین تاب‌آوری و امید به زندگی در دانشجویان دانشگاه شاهد» که به روش پیمایشی در بین 140 دانشجوی دختر و پسر دانشگاه شاهد انجام شده بود، به این نتایج دست یافتند که بین دو متغیر تاب‌آوری و امید به زندگی، رابطۀ معنی‌داری وجود دارد؛ بنابراین، دخترانی که ویژگی‌های مثبت فردی، مثل عزت‌نفس بالایی دارند، بیش از پسران از میزان تاب‌آوری برخوردارند. در ادامه به پیشینۀ تجربی خارجی پژوهش اشاره می‌شود.

پیشینۀ تجربی خارجی پژوهش

دی نی و آمپونسا^[23] (2020) نیز در پژوهشی با عنوان منابع حمایت اجتماعی ادراک‌شده دربارۀ تاب‌آوری والدینی که کودکان دارای نیاز‌های ویژه را در غنا پرورش می‌دهند (که به روش پیمایشی انجام شده بود)، به این نتایج دست یافتند که بین حمایت دیگران و تاب‌آوری، رابطۀ معنی‌دار وجود دارد. نتایج پژوهش تیمالسینا و همکاران (2021) نشان داد تاب‌آوری با سن، وضعیت تأهل، وضعیت سواد، درآمد شخصی فعلی، مشکل سلامتی فعلی و حمایت اجتماعی ادراک‌شده ارتباط معنی‌داری دارد. آنتنه بازیک^[24] و همکاران نیز در سال (2022) در پژوهش خود، رایج‌ترین شاخص‌های تاب‌آوری اجتماعی را همانند انسجام اجتماعی و حمایت اجتماعی بررسی کردند که می‌توانند به‌طور معناداری تاب‌آوری اجتماعی را متأثر کنند. نتایج این پژوهش نشان داد شاخص‌های حمایت اجتماعی، مشارکت اجتماعی و تمایل به کمک به دیگران، جزء بالاترین شاخص‌های تاب‌آوری اجتماعی در طول همه‌گیری کووید- ۱۹ بوده است. نتایج پژوهش پاندینی، آی^[25] و همکاران (2022) نیز نشان داد همبستگی بسیار قوی بین حمایت اجتماعی خانواده و تاب‌آوری وجود دارد. همچنین، چری و همکاران^[26] (2018) تأیید کردند که بین حمایت اجتماعی و تاب‎‍آوری ارتباط وجود دارد. در این ارتباط، نتایج پژوهش فیلیپس و همکاران^[27] (2016)، نشان داد هنجار‌ها و ارزش‌های فرهنگی (سرمایۀ فرهنگی) تأثیر مستقیمی بر تاب‌آوری جمعیت زنان و مردان دارد. یافته‎‍های پژوهش گوناراتنه و کرمر (2021) نیز مشخص کرد تاب‌آوری در افراد به‌شدت تحت تأثیر عوامل اجتماعی (‌امید به آینده)، عوامل فرهنگی (سرمایۀ فرهنگی) و سن افراد است. مرور مطالعات پیشین داخلی و خارجی، نشان می‌دهد تاب‌آوری اجتماعی و عوامل مرتبط با آن، با رویکرد جامعه‌شناختی در بین سرپرستان خانوار شهرستان رامهرمز بررسی نشده است. بر این اساس، این پژوهش با بررسی عوامل اجتماعی مؤثر بر تاب‌آوری اجتماعی سرپرستان خانوار شهر رامهرمز، درصدد جبران این خلأ پژوهشی است.

چارچوب نظری پژوهش

هدف اصلی پژوهش حاضر، بررسی جامعه‌شناختی میزان تاب‎‍آوری اجتماعی در بین سرپرستان خانوار شهر رامهرمز و برخی عوامل مرتبط با آن است. طبق دیدگاه کاسیوپو و همکاران (2011)، تاب‌آوری اجتماعی به معنای توانایی رشددادن خود، داشتن روابط مثبت و حفظ آنها، ‌ایستادگی‌کردن و ر‌هاشدن از استرس‌ها و تنش‌های زندگی است (چراغی و همکاران، 1399: 65). برنوو^[28] و همکاران(2009)، تاب‌آوری اجتماعی را به معنای توانایی جامعه در جلوگیری از آسیب‌ها و تلفات مربوط به خطر و استراتژی‌های پس از رویداد، برای مقابله و به حداقل رساندن آثار بلایا تعریف کرده‌اند (in: Trkulja, 2015: 48).

در این پژوهش برای تبیین مسئلۀ تحقیق، از تئوری تاب‌آوری اجتماعی هائیتی، حمایت اجتماعی کاچوپو، تئوری امید به آیندۀ اسنایدر و سرمایۀ فرهنگی بوردیو به‌عنوان چارچوب نظری تحقیق استفاده شده است. هائیتی (2010) در مدل تاب‌آوری خود که از سه جزء ویژگی‌های افراد و خانوار‌ها، گستره و ماهیت دگرگونی‌ها، نوع فعالیت‌های خیرخواهانه و کمک‌جویانه تشکیل شده است، بر این باور است که حمایت اجتماعی می‌تواند نقش بسیار بااهمیتی در مدیریت بحران‌ها و شوک‌ها و درنهایت افزایش تاب‌آوری اجتماعی افراد جامعه داشته باشد (به نقل از چراغی و همکاران، 66:1399). در این ارتباط نیز کاچوپو در تئوری حمایت اجتماعی خود تصریح کرده است که حمایت اجتماعی ادراک‌شده به معنای درک شخص دربارۀ این است که مورد احترام و محبت اشخاص دیگر قرار دارد و برای آنها باارزش است یا خیر و همچنین نشاط و قوت در زندگی اشخاص جامعه را در مقابل مصائب و تهدیدات فزونی می‌بخشد و موجبات دوام جامعه را فراهم می‌کند؛ پس درک حمایت از دریافت آن، بسیار بااهمیت‌تر است. به عبارت دیگر، ادراک و دیدگاه شخص نسبت‌به حمایت دریافت‌شده، باارزش‌تر از شدت حمایت عرض‌ شده به اوست؛ زیرا ادراک متناسب از حمایت‌های دریافت‌شده از اعضای خانواده، دوستان و افراد ویژه می‌تواند تمایل به تاب‌آوردن در برابر رفتار دشوار را برای اشخاص و جامعه افزایش دهد؛ پس حمایت اجتماعی ادراک‌شده فرد را توانا می‌کند تا قدرت مقابله با گرفتاری‌های روزمرۀ زندگی و تنش‌های زندگی را داشته باشد، به‌روشنی آنها را طی کند و تاب‌آوری اشخاص را در برابر مشکلات افزایش می‌دهد (وثوقی و همکاران، 1393: 245). بوردیو (1985) نیز بر این باور بود که سرمایۀ فرهنگی را می‌توان شبکه‌ای از ارزش‌ها، باور‌ها، سنن، آیین و روش و جزء آن شمرد که بیان‌کنندۀ روش و سیاق زندگی شخص و جامعه است. درواقع دارنده‌های سرمایۀ فرهنگی وسیع، خودشان را همراه با استفادۀ زیاد از فرهنگ و هنر والا، از مابقی جدا می‌کنند که این خود موجب قدرت و جایگاه شخص می‌شود. درواقع می‌‎‌توان گفت که سرمایۀ فرهنگی اشخاص، تعیین‌کنندۀ گونۀ کنش و همین‎‍طور واکنش اشخاص جامعه در میدان است؛ بنابراین، حجم و ترکیب سرمایه‌های افراد و کم و کیف تاب‌آوری اشخاص را در میدان‌های مختلف مشخص می‌کند (روحانی، 1388: ۱۳ -۱۲). اسنایدر (2000) نیز در تئوری امید خود بر این باور است که امید، پنداری یادگرفتنی و شامل رفتار‌های آموخته‌شده و گونه‎‍ای از روند فکری است که از راه اجتماعی‌شدن به دست می‌آید. افراد دارای امید نسبت‌به افراد بدون ‌امید ارزش بیشتری دارند و به داشتن هدف در زندگی اصرار می‌ورزند. به بیان دیگر، او ‌امید را عامل ترغیب‌کننده‌ای برای هیجانات و سلامتی اشخاص می‌داند و بیان می‎‍کند که امید به ما شهامت می‌دهد تا با وضعیت خود روبه‎‍رو شویم و توانایی چیرگی بر آ‌نها را داشته باشیم. بر این اساس امید به آینده، مشوق تاب‌آوری اشخاص در حوزه‌های مختلف است (به نقل از عزمی، 1386: 20).

الگوی مفهومی پژوهش

 با الهام از نظریه‌ها و با تکیه بر پیشینۀ تجربی تحقیق، مدل مفهومی پژوهش به شرح شکل 1 ارائه می‌شود.

شکل1- الگوی مفهومی پژوهش

Fig 1- The conceptual model of the research

روش پژوهش

پژوهش حاضر در سال 1400 در شهر رامهرمز و با روش پیمایش^[29] انجام شده است. ابزار گردآوری اطلاعات، پژوهش پرسش‌نامه بوده است. جامعۀ آماری پژوهش حاضر، سرپرستان خانوار‌ شهرستان رامهرمز است که تعداد آنها براساس آخرین سرشماری سال ۱۳۹۵ حدود 20/ ۱۲۷ خانوار است. در این پژوهش، براساس فرمول کوکران و روش نمونه‌گیری خوشه‌ای چندمرحله‌ای^[30]، 384 خانوار به‌عنوان حجم نمونه انتخاب شدند. در تحقیق حاضر برای اطمینان از اعتبار^[31] ابزار سنجش، ابتدا پرسش‌نامه‌ای مقدماتی تدوین شد. در ادامه با بهره‎‍گیری از دیدگاه‌های استادان دارای تخصص در حوزۀ پژوهش، نخست اعتبار صوری سؤالات پرسش‌نامه سنجیده شد. برای اطمینان از پایایی^[32] نتایج نیز در مرحلۀ مطالعۀ مقدماتی، ابتدا با استفاده از نرم‌افزار spss^[33] بر نمونه‌ای شامل ۵۰ خانوار، ضریب آلفای کرونباخ^[34] هر متغیر به تفکیک ابعاد سنجش شد که پایایی همۀ مقیاس‎‍ها و زیرمقیاس‎‍ها بالا بود و در جدول پایین، میزان پایایی آنها را به تفکیک ابعاد به نمایش گذاشته‌ایم.

تعاریف مفهومی و عملیاتی متغیرهای پژوهش

تاب‎‍آوری اجتماعی: تاب‌آوری اجتماعی به یک واحد اجتماعی یا گروهی اطلاق می‌شود که به‌طور جمعی با استرس‌ها و آشفتگی‌های ناشی از روابط اجتماعی (تغییرات سیاسی و محیطی) کنار بیایند یا به آن پاسخ دهند (Kwok et al., 2016). در پژوهش حاضر برای سنجش مفهوم یادشده و ابعاد آن (اتصال و مراقبت، منابع، ظرفیت بهبود، مدیریت فاجعه، اطلاعات و ارتباطات)، از پرسش‌نامۀ پتففربام و همکاران^[35] (2013) استفاده شده است.

امید به آینده: اسنایدر و همکاران (1991)‌ امید را مجموعه‌ای شناختی می‌دانند که بر احساس موفقیت منبعث از منابع مختلف (تصمیم‌های هدف‌دار) و راه‌های آن (روش انتخاب‌شده برای وصول اهداف) استوار است؛ بنابراین، ‌امید یا تفکر هدف‌دار از دو مؤلفۀ مرتبط به هم، یعنی راه‌های تفکر و منابع تفکر تشکیل شده است (به نقل از علیزادۀ اقدم، 1391: 192). همچنین برای تعریف عملیاتی امید به آینده، از پرسش‌نامۀ AHS مقیاس ‌امید بزرگسالان اسنایدر استفاده شده است.

جدول1- ضرایب آلفای متغیرهای پژوهش به تفکیک ابعاد

Table-1 Alpha coefficients of research variables by dimensions

حمایت اجتماعی ادراک‌شده: کوب[36] (1976) حمایت اجتماعی را به‌ شدت بهره‌مندی از محبت، کمک و توجه اعضای خانواده، دوستان و اشخاص دیگر تعریف کرده است. حمایت اجتماعی این نکته را بیان می‌کند که اشخاص باید در زندگی شخصی خود و در زمان رویارویی با مشکلات، از هم‌فکری و کمک‌های اطرفیان خود (خانواده و دوستان و...) بهره‌مند شوند و بتوانند با آنها احساس نزدیکی کنند. برای سنجش مفهوم مطرح‌شده و ابعاد آن نیز از پرسش‌نامۀ حمایت اجتماعی ادراک‌شدۀ زیمت^[37] و همکاران (1998) بهره گرفته شده است (به نقل از صدق‌پور و همکاران، ۱۳۸۹).

سرمایۀ فرهنگی: این متغیر به معنای آشنایی شخص با قوانین و فعالیت‌های فرهنگی مسلط در جامعه، همانند سبک زبانی، ترجیحات زیبایی‌شناختی، شیوۀ تعامل و... است (شارع‌پور، 1388: ۸۸-۸۷). در بررسی سرمایۀ فرهنگی، سرپرستان خانوار از پرسش‌نامۀ سرمایۀ فرهنگی پیریوردیو در ابعاد سرمایۀ فرهنگی عینیت‌یافته (نگاه‌کردن به تلویزیون، رفتن به موزه، مطالعۀ کتاب‎‍ و...)، سرمایۀ فرهنگی نهادینه‌شده (مدارک از سازمان فنی و حرفه‌ای، زبان خارجه، بازار سرمایه و....) و سرمایۀ فرهنگی تجسم‌یافته‎‍ (تمایل به تماشاکردن تلویزیون، تمایل رفتن به موزه و خواندن کتاب و...) استفاده شده است.

سرپرست خانوار: عضوی از خانوار است که اعضای خانوار او را به این عنوان معرفی می‎‍کنند. در صورتی که اعضای خانواده قادر به تعیین سرپرست خانوار نباشند، مسن‌ترین عضو خانوار به‌عنوان سرپرست تلقی می‎‍شود. در خانوارهای یک‌نفره، همان شخص سرپرست خانوار است (مرکز آمار ایران، 1375).

یافته‎‍های پژوهش

یافته‌های توصیفی تحقیق

نتایج توصیفی پژوهش نشان داد ۰/۵۱درصد جنسیت نمونۀ آماری سرپرستان خانوار شهر رامهرمز را زن و ۰/۴۹درصد آن را مرد تشکیل می‌دهد. میانگین سنی سرپرستان خانوار نیز تقریباً ۳۹ سال بوده است. بیشترین درصد فراوانی وضعیت تأهل پاسخگویان را متأهل‌ها با درصد فراوانی ۸/۷۵ تشکیل می‌دادند. ۸/۲۶درصد سرپرستان خانوار نیز دارای تحصیلات متوسطه بودند و پس از آن، مقطع کارشناسی با درصد فراوانی ۷/۲۴قرار داشت. همچنین، بیشتر پاسخگویان با درصد فراوانی ۶/۴۰ در منطقۀ نیمه‌برخوردار سکونت داشتند. ۹/۲۲درصد سرپرستان خانوار اظهار داشتند که در مشاغل دیگرند و در مرتبۀ بعد، ۶/۲۰درصد آنها شاغل در مشاغل خصوصی بودند. یافته‌های توصیفی پژوهش به شرح ذیل است:

• میانگین بعد حمایت دوستان (35/19)، سازۀ حمایت اجتماعی ادراک‌شده با توجه به حداکثر ۲۴ و حداقل ۴ در حد متوسط به بالا بوده است. در این ارتباط، 3/۸۷درصد پاسخگویان اعلام کردند دوستانی دارند که می‌توانند غم‌ها و شادی‌ها‌ی خود را با آنها در میان بگذارند.
• میانگین بعد حمایت خانواده در نمونۀ بررسی‌شده (58/20) در حد بالا ارزیابی شده است. در این راستا، 6/۹۰درصد پاسخگویان اظهار کردند که می‌توانند دربارۀ مشکلات خود با خانواده صحبت کنند.
• بعد حمایت افراد مهم سازۀ حمایت اجتماعی ادراک‌شده (۵۱/۲۰) در حد متوسط به بالا ارزیابی شده است؛ به‌طوری که ۶/۸۸درصد پاسخگویان اعلام کردند که فرد خاصی در زندگی آنها وجود دارد و در مواقع نیاز به آ‌نها کمک می‌کند.
• با تجمیع ابعاد سه گانۀ حمایت اجتماعی ادراک‌شده، می‌توان گفت که درمجموع، میزان حمایت اجتماعی ادراک‌شده در بین پاسخگویان (42/60) در حد متوسط به بالا بوده است. میزان حمایت خانواده در مقایسه با ابعاد دیگر سازۀ حمایت اجتماعی ادراک‌شده بیشتر بوده است.
• براساس یافته‎‍های پژوهش، میانگین بعد نهادی سازۀ سرمایۀ فرهنگی (88/10) با توجه به حداکثر ۴۲ و حداقل ۷ پایین‌تر از مقدار متوسط بوده است. ۳/۵۷درصد پاسخگویان اذعان کردند که اصلاً برندۀ جایزۀ علمی، هنری، فرهنگی یا ورزشی نشده‌اند. همچنین ۷/۴۸درصد پاسخگویان مطرح کردند که مدارکی از سازمان فنی و حرفه‌ای دریافت نکرده‌اند.
• طبق یافته‌های تحقیق، میزان بعد عینی سرمایۀ فرهنگی (90/20) پایین‌تر از مقدار متوسط بوده است. 8/۳۹درصد پاسخگویان تصریح کرده‌اند که خیلی کم به سینما و تئاتر ‌می‌روند.
• بعد ذهنی سازۀ سرمایۀ فرهنگی (۵۰/32)، با توجه به حداقل10 و حداکثر50 بالاتر از مقدار متوسط ارزیابی شده است. درکل، میزان سرمایۀ فرهنگی پاسخگویان (17/64) در حد متوسط به پایین بوده است. طبق یافته‌های تحقیق، میانگین بعد ذهنی سرمایۀ فرهنگی در مقایسه با ابعاد دیگر، بیشتر بوده است.
• میزان امید به آینده (79/40) در بین پاسخگویان در حد متوسط به بالا بوده است. 3/۹۰درصد پاسخگویان اعلام کردند که به نظر آنها راه‌های زیادی برای ر‌هایی از فشار‌ها وجود دارد.
• طبق یافته‌های پژوهش، بعد اتصال و مراقبت سازۀ تاب‌آوری اجتماعی (۱۹/۳۱) در حد متوسط به بالا بوده است.
• براساس نظر پاسخگویان، بعد منابع سازۀ تاب‌آوری اجتماعی سرپرستان خانوار ۱۵/۱۸ در حد متوسط به بالا ارزیابی شده است. در این زمینه، 7/۵۴درصد پاسخگویان مطرح کردند که شهروندان در جامعۀ آ‌نها به خدمات مورد نیاز دسترسی آسان دارند.
• میانگین بعد ظرفیت بهبود وضع تاب‌آوری اجتماعی (81/17) در حد متوسط رو به بالا بوده است. ۹/۶۰درصد پاسخگویان مطرح کرده‌اند که در جامعۀ آنها شهروندان برای بهبود اوضاع جامعه با هم همکاری می‌کنند.
• براساس نتایج پژوهش، بعد مدیریت فاجعۀ تاب‌آوری اجتماعی دارای میانگین ۸۲/۱۷ است که با توجه به حداقل 5 و حداکثر 30 در حد متوسط به بالاست. در این زمینه، ۱/۵۸درصد پاسخگویان نیز اظهار کردند که می‌توانند در صورت بروز شرایط اورژانسی و ناگهانی، خود را آمادۀ واکنش مثبت کنند.
• میزان اطلاعات و ارتباطات بعدی از تاب‌آوری اجتماعی(56/14) بالاتر از مقدار متوسط بوده است. درمجموع، میزان تاب‌آوری اجتماعی (۳۶/ ۸۷) در حد متوسط به بالا بوده است. با مقایسۀ میانگین ابعاد دیگر سازۀ تاب‌آوری اجتماعی، می‌توان گفت که میزان بعد اتصال و مراقبت تاب‌آوری اجتماعی (۳۱/۱۹) بیشتر از ابعاد دیگر بوده است (جدول 3).

جدول 2- نتایج توصیفی متغیرهای مستقل و وابستۀ پژوهش

Table 2- Descriptive results of independent and dependent variables of the research

یافته‌های استنباطی تحقیق

در پژوهش حاضر برای سنجش همبستگی بین متغیرهای سرمایۀ فرهنگی و ابعاد آن (عینی، ذهنی و نهادی)، حمایت اجتماعی ادراک‌شده و ابعاد آن (دوستان، خانواده و افراد مهم) و امید به آینده با تاب‌آوری اجتماعی، از ضریب همبستگی پیرسون استفاده شد. نتایج آزمون همبستگی بین متغیرهای مستقل یادشده و متغیر وابسته (تاب‌آوری اجتماعی) در ادامه بیان می‌شود.

الف) بین سرمایۀ فرهنگی و تاب‏آوری اجتماعی رابطۀ معنی‌دار وجود دارد. شدت همبستگی بین متغیرهای مذکور در حد متوسط و نوع رابطۀ بین آنها مستقیم است؛ یعنی با افزایش میزان سرمایۀ فرهنگی سرپرستان خانوار، تاب‌آوری اجتماعی آنان افزایش می‌یابد و برعکس.

ب) بین حمایت اجتماعی ادراک‌شده و ابعاد آن (افراد مهم، خانواده و دوستان) با تاب‌آوری اجتماعی رابطۀ معناداری وجود دارد؛ یعنی با افزایش میزان برخورداری سرپرستان خانوار بررسی‌شده از حمایت اجتماعی، تاب‌آوری اجتماعی آنان افزایش می‌یابد و هرگونه کاهش در میزان برخورداری سرپرستان خانوار از حمایت اجتماعی، با تنزل تاب‌آوری اجتماعی آنان همراه است.

ج) همبستگی بین امید به آینده با تاب‌آوری اجتماعی تأیید شد. شدت همبستگی بین متغیرهای مذکور در حد ضعیف و نوع رابطۀ بین متغیرهای مذکور مستقیم است؛ یعنی با افزایش میزان امید به آینده در بین سرپرستان خانوار، میزان تاب‌آوری اجتماعی آنها افزایش می‌یابد و برعکس.

جدول3- نتایج آزمون همبستگی بین متغیر سرمایۀ فرهنگی و ابعاد آن با تاب‌آوری اجتماعی

Table 3- Results of the correlation test between the cultural capital variable and its dimensions with social resilience

مدل‌سازی معادلات ساختاری

در این پژوهش، برای تحلیل داده‎‍های پژوهش از مدل‌سازی معادلات ساختاری به‌وسیلۀ نرم‌افزار AMOS Graghics استفاده شد. قبل از آزمون مدل، شاخص‎‍های برازش مدل بررسی شد. نتایج بررسی شاخص‎‍های بررسی مدل (جدول 5)، نشان داد مدل از برازش مناسب برخوردار است؛ زیرا شاخص‎‍های TLI،CFI ، IFI بالاتر از 90/0 و شاخص RMSEA کمتر از 08/0 و CMIN/DF کمتر از 3 بوده است.

جدول4- شاخص مدل‌های برازش

Table 4- Index of fitting models

جدول5- آثار مستقیم، غیرمستقیم و کل متغیرهای مستقل بر تاب‌آوری اجتماعی

Table 5- Direct, indirect and total effects of independent variables on social resilience

**: معنی‌دار در سطح 05/   *: غیرمعنی‌دار

درمجموع، براساس شاخص‎‍های برازش یادشده، می‎‍توان گفت مدل مفروض پژوهش حاضر به نحو احسن توسط داده‎‍های تحقیق حمایت‌ شده است و مدل مناسبی برای تبیین واریانس متغیر وابسته (تاب‌آوری اجتماعی) است. در بخش ساختاری، نتایج تحلیل مسیر نشان داد:

• اثر مستقیم متغیر حمایت اجتماعی بر متغیر تاب‌آوری اجتماعی 18/0 و معنی‌دار بوده است. متغیر مذکور ازطریق سازۀ امید به آینده 06/0 تأثیر معنی‌داری بر مسئلۀ تحقیق داشته است. اثر کل متغیر یادشده بر متغیر وابسته 21/0 بوده است.
• تأثیر مستقیم سازۀ امید به آینده بر تاب‌آوری اجتماعی 04/0 و معنی‌دار نبوده است.
• اثر مستقیم سازۀ سرمایۀ فرهنگی بر تاب‌آوری اجتماعی 32/0 بوده است. متغیر مذکور ازطریق سازۀ حمایت اجتماعی 06/0 تأثیر معنی‌داری بر تاب‌آوری اجتماعی داشته است. درمجموع طبق یافته‎‍های تحقیق، اثر کل سرمایۀ فرهنگی بر مسئلۀ تحقیق (39/0) مثبت و معنی‎‍دار بوده است.
• با مقایسۀ ضرایب بتاها می‎‍توان گفت که اثر کل سازۀ سرمایۀ فرهنگی (39/0) در مقایسه با دیگر متغیرهای واردشده در مدل بیشتر است. درمجموع متغیرهای واردشده در مدل توانستند20/0 تغییرات متغیر تاب‌آوری اجتماعی را تبیین کنند. مابقی متأثر از سازه‌های دیگری است که در این پژوهش مدنظر نبوده است.

شکل2- مدل ساختاری تاب‌آوری اجتماعی سرپرستان خانوار شهرستان رامهرمز

Fig 2- Structural model of social resilience of household heads of Ramhormoz city

بحث و نتیجه‎‍

در این پژوهش میزان تاب‎‍آوری اجتماعی و برخی عوامل مرتبط با آن بررسی شد. همان‎‍طور که کووک و همکارانش (2016) ادعا کرده‌اند، جدا از قدرت شبکه‌های اجتماعی بین اعضای جامعه، شرایط اقتصادی، سیاسی و اجتماعی یک جامعه نیز بر تاب‌آوری آنها تأثیر می‌گذارد. می‎‍توان گفت گوناگونی در منابع اقتصادی و مالی، مشارکت‌های شهروندی و حمایت‌های اجتماعی، توسعۀ پیوند‌های سازمانی در بخش دولتی و مردم‌نهاد و تأکید بر (عمل جمعی) نکات بسیار بااهمیتی در مبحث تاب‌آوری اجتماعی به شمار می‌آیند که به بررسی و مطالعه نیاز دارند. در بیشتر پژوهش‌های انجام‌شده در داخل کشور، به‌شدت به برخورداری و ارتقای اقتصادی، محافظت و گسترش سرمایه‌های اجتماعی، حجم دانش و دانسته‌ها و بهره‌مندی از روابط و پیوستگی اجتماعی توجه خاصی شده است تا آنجا که موسویان (1398) در پژوهش خود معتقد بود که تاب‎‍آوری اجتماعی همراه با سرمایۀ اجتماعی، مشارکت اجتماعی، وابستگی به مکان، آگاهی/دانش و مهارت، همبستگی اجتماعی، برابری و عدالت، حمایت اجتماعی و همیاری خلق می‌شود. پرواضح است که عوامل جامعه‌شناختی در تأثیر‎‍گذاری بر تاب‌آوری اجتماعی، پیوندی ناگسستنی دارد. در این پژوهش نیز ما رابطۀ تاب‌آوری اجتماعی را با متغیرهای سرمایۀ فرهنگی، حمایت اجتماعی ادراک‌شده و امید به آینده در سه فرضیه بررسی کرده‌ایم. یافته‎‍های توصیفی نشان داد تاب‎‍آوری سرپرستان خانوار شهر رامهرمز با میانگین 36/87 در حد متوسط رو به بالا قرار دارد و همچنین در زیرمقیاس‌های بررسی‌شده، دارای میانگین متوسط رو به بالایی بوده است. در فرضیۀ نخست، نتایج تحلیل همبستگی متغیر سرمایۀ فرهنگی و تاب‎‍آوری اجتماعی نیز نشان داد رابطۀ معناداری میان متغیرهای مذکور وجود دارد که در همین راستا بوردیو نیز بیان می‌کرد نوع کنش اشخاص در برابر شرایط و حوادث محیطی از طرف افراد، وابسته به سرمایۀ فرهنگی آنهاست. نتایج تحقیقات حسن‌زادۀ گبلو (۱۳۹۸)، گوناراتنه و کرمر (2021) و فیلیپس و همکاران (2016) نشان داد ارزش‌های فرهنگی تأثیر مستقیمی بر تاب‌آوری اجتماعی دارد. نتایج آزمون فرضیۀ دوم نیز در راستای تبیین رابطۀ تاب‌آوری اجتماعی و حمایت اجتماعی ادراک‌شده و تأیید داشتن رابطۀ مستقیم، نشان داد جنبه‌های ذهنی حمایت اجتماعی می‌تواند مساعدت روانی اثرگذاری برای مقابله با تنش‌ها و دشواری‌های زندگی باشد و فرد را توانمند کند تا قدرت مقابله با گرفتاری‌های روزمرۀ زندگی و تنش‌های آن را داشته باشد؛ همان‌طور که راتوس (1989) نیز بر این باور بود که حمایت اجتماعی موجب کاهش فشار‌های روانی می‎‍شود. براساس محتوای دیدگاه‌های مذکور، گفتنی است که نتایج پژوهش داخلی و خارجی انجام‌گرفته نظیر تحقیق لکزایی و همکاران (۱۳۹۳)، آزادی (۱۳۹۶)، صفورایی باریزی (۱۳۹۹)، تیمالسینا و همکاران (2021)، بازیک و همکاران (2022)، دی نی و آمپونسا (2020) نیز با نتیجۀ پژوهش حاضر همسو است؛ پس می‌توان گفت در جامعۀ آماری مطالعه‌شده کاربرد دارد. در آزمون فرضیۀ آخر، بررسی معناداری رابطۀ تاب‌آوری اجتماعی و امید به آینده نیز با الهام از چارچوب نظری مطرح‌شده به این منظور بود که داشتن امید، قدرت رویارویی با حوادث و شرایط دشوار زندگی را در شخص ارتقا می‌دهد. در نظریۀ امید اسنایدر، تشریح شد که افراد امیدوار نسبت‌به اشخاص بدون ‌امید ارزش بیشتری دارند. در این تئوری پندار ‌امیدوارانه، باوری را نشان می‌دهد که شخص می‌تواند ازطریق آ‌نها راه‌های رسیدن به اهداف مورد علاقۀ خود را بیابند، برای استفاده از آنها برانگیخته شوند و در برابر مشکلات مقاوم‌تر باشند. نتایج پژوهش نیز نشان داد در سطح معناداری ( 000/0) رابطۀ مستقیم، متوسط و معناداری بین تاب‎‍آوری اجتماعی و امید به آینده وجود دارد. در ادامه نتایج تحقیق رزمی سو‌ها (۱۳۹۴) و گوناراتنه و کرمر (2021) نیز مشخص کرد میان ‌امید به آینده و تاب‌آوری اجتماعی رابطۀ معناداری وجود دارد؛ بنابراین یافته‌های تحقیقات پیشین و محتوای دیدگاه‌های ذکرشده، با نتیجۀ تحقیق حاضر، یعنی تأثیر‌پذیری تاب‌آوری اجتماعی از ‌امید به آینده، همسو بوده است. در آخر اینکه نتایج مدل ساختاری پژوهش نشان داد حدود 20درصد از تغییرات متغیر تاب‌آوری اجتماعی سرپرستان خانوار را متغیرهای واردشده در مدل تبیین می‎‍کنند که با نتایج پژوهش حسن‌زادۀ گبلو (۱۳۹۸) و بازیک و همکاران (2022) همسو است و در جامعۀ آماری مطالعه‌شده کاربرد دارد.

در پایان، برای ارتقای تاب‌آوری اجتماعی سرپرستان خانوار، راهکارهایی به شرح ذیل پیشنهاد می‌شود: نخست اینکه ارتقای سرمایه‎‍های جامعه و حمایت اجتماعی، به‌دلیل اینکه کاری فرهنگی- اجتماعی است، انجام برنامه‌های آموزشی، همایش‌ها، کارگاه‌های مناسب در جهت آموزش و ارتقای نقش مسولیت‌پذیری، مشارکت‎‍های جمعی، حمایت از یکدیگر، خودکارآمدی توسط نهادهای دولتی که بودجه و توان کافی دارند، می‎‍توانند اثرگذار باشند. دوم اینکه با توجه به متفاوت‌بودن پیشینه و فرهنگ هر کشوری، نمی‌توان ازلحاظ اجرایی و سیاسی توصیۀ یکسانی برای ارتقای موارد گفته‌شده داشت.

- ارتقای همکاری میان سازمان‎‍های مردم‎‍نهاد و دولت به‌عنوان اصلی مهم و اثرگذار در ارتقای تاب‎‍آوری، می‌تواند مؤثر باشد. درواقع سازمان‎‍های دولتی با اجرای طرح‎‍های توسعۀ اقتصادی، کارآفرینی جوامع در معرض خطر، آموزش عمومی ازطریق مدارس و رسانه‎‍ها و سازمان‎‍های مردم‌نهاد و ارائۀ راهکارهای اجتماع‌محور، می‌توانند در افزایش تاب‎‍آوری اجتماعی مؤثر باشند. سازمان‎‍های محلی نیز می‎‍توانند با مشارکت مردم بومی یک جامعه، در شناسایی ظرفیت و منابع خود (مهارت‎‍ها، تخصص، اقتصاد) و رفع ضعف‌های شناسایی‌شده در این مناطق، در افزایش تاب‎‍آوری و کاهش آسیب‎‍پذیری اجتماعی تأثیرگذار باشند؛ زیرا شهروندان در ایجاد و اجرای چشم‌انداز و اهداف جامعه، نقش اصلی را دارند.

-آموزش و ارتقای آگاهی‎‍های عمومی سرپرستان باعث افزایش و یادگیری تاب‎‍آوری است. منظور از آگاهی توجه، دو چیز است: مورد اول آگاهی‎‍های تخصصی مواجهه با شرایط بحرانی و توانمندکردن سرپرستان ازطریق آگاهی و آموزش و مورد دوم، آگاهی جامعه از وجود نهادهای مرتبط با مدیریت بحران، عملکرد مسئولان امور اجتماعی و شهری در وضعیت بحرانی، چگونگی مشارکت اجتماعی، فعالیت هدف‎‍دار و تأثیرگذار در جامعۀ خود است.

[1] Resilience

[2] Webster

[3] Social resilience

[4] Morrow

[5] Kwok et al

[6] Timalsina et al

[7] Gunaratne & Kremer

[8] Perceived Social Support

[9] capital culturel

[10] Hope for the future

[11] Keck & Sakdapolrak

[12] Cacioppo et al

[13] Freedland

[14] Haiti

[15] Ecological Systems Theory

[16] Michael Ungar

[17] Ratoos

[18] Galacty

[19] Schnyder

[20] Staats

[21] Collins

[22] Bourdieu

[23] Dey & Amponsah

[24] Busic et al.

[25] Pandini et al.

[26] Cherry et al.

[27] Phillips et al.

[28] Bruneau et al.

[29] Survey

[30] Multistage Cluster Sampling

[31] Validity

[32] Reliability

[33] Statistical package for social science

[34] Cronbach's alpha coefficient (Lee Joseph Cronbach)

[35] Pfefferbaum et al

[36] cobb

[37] Zimmet et al.