نقد و تحلیل شیوه‌نامه‌های نگارش و ویرایش فارسی (مطالعۀ موردی: نشانه‌گذاری)

مقدمه

هم‌زمان با شکل‌گیری صنعت چاپ به‌صورت مدرن از ابتدای دهۀ سی شمسی و ضرورت ویرایش متون پیش از چاپ، توجه به علائم نگارشی اهمیت ویژه‌ای یافت؛ درنتیجه به‌‌طور ‌خاص به موضوع «نشانه‌گذاری» در‌ حوزۀ ویرایش توجه شد و همچنان نشانه‌گذاری در کانون توجه مراکز دانشگاهی و صنعت چاپ و نشر است. اهمیت این موضوع، ویراستاران و نویسندگان بسیاری را برانگیخت تا شیوه‌نامه‌هایی تدوین کنند و بخشی را در ضمن این کتاب‌ها با عنوان «نشانه‌گذاری» به کاربرد علائم نگارشی اختصاص دهند. اکنون با توجه به تنوّع و تکثّر شیوه‌نامه‌ها و نبود هیچ نقد و ارزیابی بر آنها (به‌طور خاص علائم نگارشی) کوشش شده است تا نقد و تحلیلی بر این شیوه‌نامه‌ها و جاهای کاربرد علائم نگارشی صورت گیرد تا ضمن برجسته‌‌کردن ابهام‌های به‌وجود‌آمده، اختلاف‌ دیدگاه‌های موجود نیز نقد و بررسی شود تا از میزان کاربردهای این علائم کاسته شود و بتوان به یکدستی در کاربرد علائم نگارشی نزدیک شد. گفتنی است، در‌ بررسی کاربرد علائم نگارشی، تنها آن دسته از اختلاف دیدگاه‌هایی نقد و بررسی شده است که نویسندگان برای یک کاربرد مشخص (گاه بدون ذکر دلیل) چندین نشانه پیشنهاد داده‌ یا گاهی نیز دیدگاه‌های متفاوتی برای کاربرد علائم نگارشی مطرح کرده‌اند؛ آن دسته از کاربردهایی که اختلاف دیدگاه‌‌‌‌های فراوان و چشمگیری بین نویسندگان مطرح نشده بود و یا آن اختلاف دیدگاه‌ها درخور ارزش‌گذاری نبود، از دایرۀ نقد و بررسی کنار گذاشته شد. در پژوهش حاضر 46 شیوه‌نامة تدوین‌شده در ‌حوزۀ آیین نگارش و ویرایش با در‌نظر‌گرفتن اولویت تاریخی آنها (از قدیم به جدید) ¹ بررسی شد و بنابه دلایلی تعدادی از منابع از دایرۀ تحقیق کنار گذاشته شد. ² سرانجام با در‌ نظر‌گرفتن ملا‌ک‌های زیر، 18 شیوه‌نامه انتخاب شد: 1) شیوه‌نامه‌هایی که نویسندگان سرشناس دارند و تجربه‌های فراوان در‌ حوزۀ نگارش و ویرایش کسب کرده‌اند و نظرهای آنان مقبول جامعۀ دانشگاهی قرار‌ گرفته و شیوه‌نامه‌هایشان در چاپ‌های متعدّدی منتشر شده است؛ مانند آریانپور، یاحقّی و ناصح، سمیعی‌گیلانی، فتوحی، ذوالفقاری؛ 2) شیوه‌نامه‌هایی که در مؤسّسات معتبری مانند «سمت»، مرکز دایرةالمعارف‌ بزرگ اسلامی و سخن چاپ شده است؛ مانند خاکی، هاشمی؛ 3) شیوه‌نامه‌هایی که در موضوعی خاص با دیگر شیوه‌نامه‌ها متفاوت هستند؛ مانند غلامحسین‌زاده، کاخی (شیوۀ نگارش)، مایل‌هروی؛ 4) شیوه‌نامه‌ای که محل رجوع افراد مختلف است و گویا اوّلین باری است که این نشانه‌ها در فرهنگ لغت «مدخل» شده‌اند؛ مانند انوری؛ 5) شیوه‌نامه‌هایی که به نکته‌ای خاص و نادر دربارۀ نشانه‌گذاری اشاره کرده‌اند؛ مانند امینی، کاخی (شیوۀ نگارش)، مایل‌ هروی، فتوحی، نیکو‌بخت و قاسم‌زاده.

1ـ1 پیشینۀ پژوهش

تاکنون پژوهشی دربارۀ نقد و تحلیل همة کاربردهای علائم نگارشی منتشر نشده است. فقط خسرو فرشیدورد (1341) در مقاله‌ای با عنوان «نشان شگفت یا نشان عواطف»، درپی اثبات این مسئله است که تعبیر «علامت تعجب» یا «نشان شگفت» که برای این علامت «!» انتخاب شده است، مناسب به ‌نظر نمی‌رسد و حق مطلب را ادا نمی‌کند.

 

2ـ بحث اصلی

تعداد علائم نگارشی به‌کاررفته در شیوه‌نامه‌ها 40 علامت است که در این پژوهش 11 نشانۀ پرانتز، خط فاصله، دو‌نقطه، سه‌نقطه، قلّاب، گیومه، نشان پرسش، نشانۀ عاطفی، نقطه، نقطه‌‌ویرگول، ویرگول به‌ترتیب الفبای فارسی نقد و بررسی شد؛³ زیرا برای این علائم، کاربردهای گوناگونی پیشنهاد ‌شده که نشان‌دهندۀ اختلاف ‌‌دیدگاه‌ نویسندگان شیوه‌نامه‌هاست و به تعداد 29 علامت مانند دو ‌کاما / دو ویرگول (، ،)، دو ویرگول بالا (‚ ،)، یک هلال/ تک‌کمان/ پرانتز فرد ( ( )، کمان شکسته (> < )، چند ‌نقطه (......)، ابرو (~)، آپستروف/ ویرگول بالا (‘)، ایرانیک/ ایتالیک، ایضاً (")، پیکان (→ ←)، تیک/ چک ‌مارک (✓)، خط ‌بلند (―)، خط مورّب (/)، دو خط مورّب کنار‌ هم (//)، دو ممیّز (/.)، خط مایل بلند به چپ (∖)، خنجر یا چلیپا († ‡)، دو خط موازی (‖)، دو خط فاصله (- -)، دو ستاره (* *)، سه ستاره (***)، ستاره (*)، رادیکال (√)، آکلاد ({})، نکتۀ اصلی (▢)، نشان پاراگراف (§)، گوشه/ پرانتز شکسته/ دو کمان شکسته (<...>) / مساوی (=) / خط ممتد (_____) به‌‌دلیل محدود‌بودن و نبود اختلاف در کاربرد‌های آنها از دایرۀ تحقیق بیرون نهاده شد. 

2ـ1 پرانتز ( )

این نشانه معادل‌هایی مانند دو هلال، دو ابرو، دو کمان، دو قوس، گریز‌نما یا کمان، کیهان، نشان حشو و معترضه دارد.

جدول شمارة 1: نام‌های دیگر پرانتز

نیکو‌بخت و قاسم‌زاده

خاکی

ذوالفقاری

فتوحی

انوری

صافی

مایل هروی

غلامحسین‌زاده

کاخی

امینی

ادیب سلطانی

یاحقی و ناصح

آریانپور

نویسندگان

دو کمان دو هلال دو ابرو

کمانک

کمانک

کیهان

نشان حشو و معترضه/ دو‌قوس

گریزنما/ کمان

نشانه

58

41

49

109

224

74

صفحه

تعداد کاربردهای پیشنهادشده (بدون درنظرگرفتن تبصره‌ها) از 1 تا 15 کاربرد متغیّر است.

 

جدول شمارة 2: تعداد کاربردها

هاشمی

نیکو‌بخت و قاسم‌زاده

خاکی

ذوالفقاری

صلح جو

فتوحی

انوری

صافی

حرّی

مایل هروی

غلامحسین زاده

جهان‌بخش

سمیعی‌گیلانی

کاخی

امینی

ادیب‌سلطانی

یاحقی و ناصح

آریانپور

نویسندگان

44

115

77

77

ـ

88

66

33

66

ـ

22

ـ

22

44

77

55

11

11

کاربردها

 

پرانتز جزو نشانه‌های جدا‌ساز است و برای توضیحات فراتر از متن به کار می‌رود. از آنجایی که عبارت داخل پرانتز جزو ساختار اصلی جمله نیست، حذف‌کردن آن به جمله آسیبی نمی‌رساند. در بررسی کاربردها، انتقاد‌ها و ابهام‌هایی در دیدگاه‌های نویسندگان به شرح زیر دیده شد:

- «در‌صورتی که در داخل جمله‌ای پرانتز موجود باشد، معمولاً باید بتوان پرانتز را برداشت و جملۀ پرانتزی را در داخل دو ویرگول یا دو خط نهاد، بدون اینکه در جمله دستکاری دستوری دیگری لازم باشد یا از‌ نظر فکری سکته‌ای ایجاد شود» (ادیب‌ سلطانی، 1374: 96).

n به ‌نظر می‌رسد، چنین دیدگاهی در همۀ مثال‌های نویسنده اجرا‌کردنی نیست: برای نمونه:

- «قاسم، که تازه از هاید‌لبرگ برگشته بود (و از جریان‌های اخیر خبر نداشت)، با قیافۀ بهت‌زده از حضار توضیح خواست» (همان: 96).

n در مثال فوق، به‌دلیل وجود حرف عطف «و» نمی‌توان با حذف پرانتز از جمله، قبل از «و» ویرگول گذاشت.

- «گاز‌های بی‌اثر، که «نجیب» نیز نامیده می‌شوند (یعنی هلیوم، آرگون، گزنون یا «کسه‌نون»، کریپتون، رادون)، گروه صفر جدول‌ دوره‌ای عنصر‌ها، یا جدول مندلیف، را تشکیل می‌دهند» (همان: 96).

n در این مثال به‌‌دلیل وجود کلمۀ توضیحی «یعنی» نمی‌توان از نشانۀ ویرگول یا خط تیره استفاده کرد؛ زیرا در چنین شرایطی به‌‌دلیل وجود نشانه‌های کلیدی (یعنی) از نقطه‌‌ویرگول استفاده می‌شود؛ بنابراین با توجه به مثال‌های فوق دیدگاه ادیب ‌سلطانی را نمی‌توان پذیرفت؛ شاید مقصود او جمله‌های معترضه بوده است که در این صورت بهتر بود، دیدگاه خود را به جمله‌های معترضه محدود می‌کرد. گرچه در این حوزه هم (جملات معترضه) نویسندگان نشانه‌های متفاوتی پیشنهاد داده‌اند؛ مانند ویرگول، خط تیره و پرانتز؛ بنابراین می‌توان بدین صورت جمله را اصلاح کرد:

گاز‌های بی‌اثر (₌ هلیوم، آرگون، گزنون یا «کسه‌نون»، کریپتون، رادون) که نجیب نامیده می‌شوند، گروه صفر جدول‌ دوره‌ای عنصر‌ها یا جدول مندلیف، را تشکیل می‌دهند.

- «باید توجه داشت که آوردن مطالب داخل پرانتز زمانی شایسته است که ذکر آن ضروری باشد» (ذوالفقاری، 1399: 41).

n با توجه به اینکه عبارت‌های پرانتزی را می‌توان از جمله حذف کرد، پس ضرورتی برای ذکر آن وجود ندارد.

اختلاف‌‌دیدگاه‌هایی در بخش‌هایی خاص بین نویسندگان دیده شد و گاهی چندین نشانه برای یک کاربرد پیشنهاد شده بود؛ از‌جمله اختلاف‌دیدگاه‌ها عبارت است از:

 1) در معنی کلمه‌ها، به‌‌جای لفظ یعنی (دو ‌نقطه، پرانتز به همراه نشانۀ مساوی): اگر معنی کلمه در یک عبارت، جمله یا ترکیب به کار‌ رفته باشد، می‌توان از نشانۀ پرانتز استفاده کرد و اگر معنی آن کلمه به‌تنهایی و خارج از بافت جمله آمده باشد، بهتر است از نشانۀ دو‌نقطه استفاده کرد؛ مانند «روغن ورد: گل سرخ» (سمیعی گیلانی، 1399: 304). «وی در غرّه (اول) ماه شعبان به دنیا آمد» (نیکوبخت و قاسم‌زاده، 1391: 60). در همین باره جا دارد به نکته‌ای دیگر اشاره کرد؛ طبق مثالی که یاحقّی و ناصح در ذیل کاربردهای نقطه‌ویرگول ذکر کرده‌اند ـ «بسم‌الله‌الرحمن‌الرحیم؛ به‌نام خداوند بخشندۀ بخشایشگر./ عمل هر فردی در گرو نیت اوست؛ إنّمَا الاعمالُ بِالنیاتِ» (یاحقّی و ناصح، 1397: 76) ـ گویا بر این باور هستند که پیش از کلمۀ «یعنی» می‌توان از نقطه‌ویرگول استفاده کرد. در آیه و ترجمۀ آن، مفهوم کلمۀ «یعنی» پنهان است و به‌دنبال آن هم نظر‌های متفاوتی نویسندگان در‌ رو‌به‌روشدن با کلمۀ «یعنی» بیان کرده‌اند که می‌توان در بین آیه و ترجمۀ آن به‌جز نشانۀ نقطه‌ویرگول، از دو‌نقطه یا پرانتز هم استفاده کرد؛ به همین سبب پیشنهاد می‌شود آیه‌های قرآنی را درون پرانتز گل‌دار قرار داد که در این صورت نیازی به درج هیچ نشانه‌ای در بین آیه و ترجمه نیست.

 2) درج نشانۀ نقطه داخل یا خارج از پرانتز: در این باره باید وجه جملۀ قبل از پرانتز را در ‌نظر گرفت؛ زیرا قرار‌دادن نشانۀ نقطه بعد از پرانتز، گویای این معنی است که نشانۀ نقطه برای هر دو جمله (جملۀ قبل پرانتز و عبارت پرانتزی) در ‌نظر گرفته شده است. این درحالی است که درج نقطه در داخل پرانتز بدین معنی است که فقط عبارت پرانتزی مدّ‌نظر است؛ بنابراین با در‌ نظر‌گرفتن جملۀ ‌قبل، اگر از‌نظر مفهومی هر دو جمله یکسان باشند، (مثلاً هر دو خبری) بهتر است، نقطه بیرون پرانتز قرار گیرد؛ اما اگر دو جمله از‌نظر مفهومی متفاوت باشند، مثلاً جملۀ ‌قبل پرانتز، سؤالی و عبارت پرانتزی، خبری باشد، در‌ چنین شرایطی، نقطه درون پرانتز قرار می‌گیرد؛ زیرا بدین معنی است که نقطه تنها به عبارت پرانتزی اختصاص دارد.

 3) استفاده از پرانتز‌های متوالی (قلّاب، خط فاصله، پانوشت، اندازۀ قلم متفاوت از متن اصلی): در ‌چنین شرایطی به نظر بیشتر نویسندگان «قلاّب» پذیرفتنی است؛ البته باید این نکته را مد‌ّنظر قرار داد، در هر صورتی دو نشانه (پرانتز و قلاّب) بدون فاصله پشت سر ‌هم نیامده باشند و همچنین در هر ‌نشانه‌ای استثنا‌هایی می‌تواند وجود داشته باشد. مانند

«در این میان تیر قاپوق یا دار را از سبزه‌میدان به میدانی در جنوب شهر (جلو دروازۀ نو [میدان اعدام بعدی و میدان خیام فعلی]) بردند» (خاکی، 1400: 125).

 4) جمله‌های معترضه (ویرگول، خط تیره، پرانتز): باتوجه به مثال‌هایی که بیان شده است، اینطور می‌توان استدلال کرد که گاهی عبارت‌های توضیحی بدون حرف ربط «که» بیان می‌شوند و دراصل یک توضیح اضافی است که در این صورت شایسته است از پرانتز استفاده کرد. مانند «الفبای اوستایی (مشتمل بر 44 حرف) از ساده‌ترین الفبا‌های جهان است» (یاحقّی و ناصح، 1397: 81). گاهی در عبارت‌های توضیحی حرف ربط «که» دیده می‌شود که در چنین شرایطی، به‌دلیل وجود حرف ربط «که» نیازی به استفاده از پرانتز نیست. مانند «اکبر (که هنوز نفس‌نفس می‌زد) به گوشه‌ای نشست و گفت: ...» (خاکی، 1400: 124).

5) عبارت‌های توضیحی (ویرگول، پرانتز): عبارت‌های توضیحی به‌گونه‌ای خاص است و برای آن، دو نشانۀ «ویرگول، پرانتز» در‌نظر گرفته ‌شده است؛ بنابراین استفاده از نشانۀ ویرگول با توجه به استدلال‌های اشاره‌شده در ‌بخش ویرگول، پذیرفتنی نیست و در نشانۀ پرانتز هم باید وجود حرف ربط «که» را در جمله مدّ‌نظر قرار داد. اگر چنین حرفی در‌جملۀ توضیحی موجود نباشد، می‌توان از پرانتز استفاده کرد و در‌صورت وجودِ حرف ربط «که» استفاده از پرانتز پذیرفتنی نخواهد بود.

با در‌نظر‌گرفتن اختلاف‌ها، تعداد کاربردهایی که می‌توان برای این نشانه در ‌نظر گرفت، چنین است: 1) آوردن توضیحات اضافی (تاریخ، معنی کلمه، معادل کلمه، تلفّظ کلمه، ذکر منبع، ارجاع‌ها، عبارت‌های دعایی، عبارت‌های توضیحی و حروف اختصاری)؛ 2) توضیحات لازم برای مقوله‌های دستوری.

2ـ2 خط فاصله (-)

خط تیره، تیره، خط کوتاه، نیم‌خط یا پیوست‌نما معادل‌های دیگر خط فاصله‌اند.

جدول شمارة 3: نام‌های دیگر خط فاصله

نیکو‌‌بخت و قاسم‌زاده

خاکی

ذوالفقاری

فتوحی

انوری

صافی

مایل هروی

غلامحسین‌زاده

کاخی

امینی

ادیب سلطانی

یاحقی و ناصح

آریانپور

نویسندگان

تیره

نیم‌خط/ پیوست‌ نما

خط تیره

خط کوتاه

تیره

نشانه

51

110

496

66

82

صفحه

 

جدول شمارة 4 الف: تعداد کاربردها

مایل‌هروی	غلامحسین‌زاده	جهان‌بخش	سمیعی‌ گیلانی	کاخی	امینی	ادیب‌ سلطانی	یاحقی و ناصح	آریانپور	نویسندگان
1	3	1	نیم‌خط 2	تیره یا خط فاصله 9	خط پیوند یا تفکیک 3	خط 10	9	بازنما یا خط 4	کاربردها
			خط 6	تیرۀ کوتاه یا خط وصل 4	نیم‌خط یا خط فاصله 8	نیم‌خط یا نشانۀ پیوند 13		پیوست‌نما یا نیم‌خط 4

 

جدول شمارة 4 ب: تعداد کاربردها

هاشمی	نیکو‌بخت و قاسم‌زاده	خاکی	ذوالفقاری	صلح‌جو	فتوحی	انوری	صافی	حرّی
تیرۀ کوتاه 1	خط فاصله 8	تیرۀ کوتاه 8	9	-	7	نیم‌خط 2	3	خط فاصلۀ بلند 9
تیرۀ بلند 7	خط ربط یا پیوند 7	تیرۀ بلند 3				خط 3		خط فاصلۀ کوتاه 6

 

همانطور که در جدول شمارة 4 الف و ب دیده می‌شود، در تعدادی از شیوه‌نامه‌ها نشانۀ خط فاصله در کنار نشانۀ دیگر مطرح شده است و دو نشانه را با معادل‌ها و کاربرد‌های متفاوت از یکدیگر متمایز کرده‌اند؛ این خود (تیرۀ کوتاه، تیرۀ بلند) به بروز اختلاف‌ دیدگاه‌هایی در جمله‌های معترضه، گفت‌وگوی میان اشخاص، به‌‌جای کلمۀ «تا، به»، لکنت زبان، شماره‌گذاری و دسته‌بندی‌های بدون عدد یا حروف یا در آغاز بند‌های بدون شماره انجامیده است؛ مثال:

- «برای مجزّا‌کردن جمله یا عبارت معترضه: پیغمبر اکرم ـ صلّی الّله علیه و آله و سّلم ـ می‌فرماید: ...» (یاحقّی و ناصح، 1397: 82)؛ - «برای قطع‌‌کردن مطلب. قید جملۀ معترضه: مبارزه اجتماعی ـ راستی چه نعمتی است مبارزه اجتماعی ـ مرا از دغدغه‌های شخصی نجات داد» (آریانپور، 1378: 72)؛ - «در آغاز سطر مکالمۀ میان اشخاص به‌جای نام گوینده: ـ الو! آقای شیرازی؟ ـ بله، بفرمایید. ـ سلام. من منوچهری هستم.» (فتوحی، 1393: 51)؛ - «برای گفت‌وگوی دو نفری: ـ او را دیدی؟ ـ نه» (ادیب‌سلطانی، 1374: 102)؛ - «به‌ معنی «تا» در بین دو عدد به کار می‌رود؛ مانند: ساعت 8-10 درس دارم» (غلامحسین‌زاده، 1398: 68)؛ - «به‌جای تا و به در بیان فواصل زمانی و مکانی و مقداری: فروردین ـ خرداد 1363/ قطار سریع‌السیر تهران ـ مشهد» (سمیعی‌گیلانی، 1399: 303).

n نشانه‌های تیرۀ کوتاه یا بلند، تفاوت‌های معنایی و مفهومی پدید نمی‌آورند و ارزش یکسانی در متن دارند؛ پس ضرورتی ندارد که نشانۀ خط فاصله را با دو عنوان یا حتی سه عنوان متفاوت و به همراه کاربردهای خاص در ‌نظر گرفت؛ زیرا ‌افزایش تعداد کاربردها را برای یک نشانۀ خاص در بر خواهد داشت و این خود، کار تشخیص را برای ویراستاران دشوار می‌کند؛ برای مثال، در دو طرف جمله‌های معترضه چه تیرۀ کوتاه قرار گیرد و چه تیرۀ بلند از‌نظر مفهومی تفاوتی ایجاد نمی‌کند؛ بنابراین بهتر است، در بین تیرۀ کوتاه و تیرۀ بلند تفاوتی در‌ نظر گرفته نشود؛ درواقع همۀ عنوان‌هایی که نویسندگان برای آنها در‌ نظر گرفته‌اند، در ذیل نشانۀ خط فاصله قرار داد و به‌‌دنبال آن همة کاربرد را هم ذیل همین نشانه می‌توان درج کرد؛ گویا یک استثنا در این حوزه راه پیدا می‌کند، بدین صورت که گاهی در علوم و رشته‌هایی تخصّصی هر‌یک از این نشانه‌ها با معنای خاصی همراه است؛ مانند تقطیع هجا در علم عروض یا گاهی اوقات به‌کار‌‌گیری هر‌یک از این نشانه‌ها (تیرۀ کوتاه، تیرۀ بلند) در جدول‌ها، متضمّن مفهومی متفاوت است؛ در این شرایط همانطور که گفته شد، به‌‌دلیل تفاوت معنایی ایجادشده در علومی خاص بهتر است هر نشانه در جایگاه خاص خود به کار رود.

2ـ3 دو نقطه (:)

این نشانه معادل‌هایی چون هشدار‌نما، شرح، بر‌شماری دارد.

 

جدول شمارة 5: نام‌های دیگر دونقطه

نیکو‌بخت و قاسم‌زاده

خاکی

ذوالفقاری

فتوحی

انوری

صافی

مایل هروی

غلامحسین‌زاده

کاخی

امینی

ادیب سلطانی

یاحقی و ناصح

آریانپور

نویسندگان

هشدار‌نما

شرح/ بر‌شماری/ هشدار‌نما

هشدار‌نما

نشانه

108

215

70

صفحه

تعداد کاربردها (بدون شمارش تبصره‌ها) از 2 تا 14 کاربرد متغیّر است:

 

جدول شمارة 6: تعداد کاربردها

هاشمی	نیکو‌بخت و قاسم‌زاده	خاکی	ذوالفقاری	صلح جو	فتوحی	انوری	صافی	حرّی	مایل هروی	غلامحسین‌زاده	جهان بخش	سمیعی‌گیلانی	کاخی	امینی	ادیب سلطانی	یاحقی و ناصح	آریانپور	دونقطه
6	14	12	6	-	10	3	4	8	2	6	2	5	5	5	7	4	6	کاربردها

 

نشانۀ دونقطه برای شرح یا توصیف عبارت قبل استفاده می‌شود. مدّت زمان مکث نشانۀ یادشده بیشتر از ویرگول و کمتر از نقطه ـ ویرگول است. دو‌نقطه نشانۀ توضیح، نقل‌قول و دو‌وجهی است. منظور از نشانۀ توضیح این است که به‌‌‌جای کلمه‌ها و عبارت‌های توضیحی (از‌قبیل، مانند، نظیر، مثل و...) به‌ کار می‌رود. نشانۀ نقل‌‌قول به این معناست که در نقل‌قول‌های مستقیم از این نشانه استفاده می‌شود. منظور از نشانۀ دووجهی این است که از یک‌سو نشانۀ جدا‌سازی و ازسوی دیگر نشانۀ مکث موقّت است (رک. نیکو‌بخت و قاسم‌زاده، 1391: 51).

نویسندگانی مانند آریانپور، سمیعی‌گیلانی، ذوالفقاری، هاشمی یک مثال مشابه را در ذیل یکی از کاربردها بدین صورت مطرح کرده‌اند: - «قبل از مطلبی که به منزلۀ تکرار یا توضیح مطلب پیش از آن است، قرار می‌گیرد. مانند چاره‌ای جز مبارزه نداریم: راه دیگری نیست» (آریانپور، 1378: 71).

- «پیش از عبارت توضیحی در بیان یا تأیید مطلبی. مانند نتیجۀ این حادثه دور از انتظار بود: دولت استعفا داد» (سمیعی‌گیلانی، 1399: 301).

- «پیش از عبارت توضیحی در بیان یا تأیید مطلبی، یا قبل از تفصیل حکمی که به‌‌اجمال به آن اشاره شده است یا برای ذکر دلیل کاری. مانند نتیجۀ این حادثه دور از انتظار بود: دولت استعفا کرد» (ذوالفقاری، 1399: 34).

- «برای آوردن توضیح در بیان یا تأیید آنچه پیشتر ذکر شده است. مانند این حادثه نتیجه‌ای دور از انتظار به بار‌آورد: دولت استعفا کرد» (هاشمی، 1399: 715).

n در ‌همة مثال‌های پیش‌گفته بهتر است، به‌‌جای دو‌نقطه، از نقطه‌ویرگول استفاده کرد؛ زیرا در‌ درجۀ اول با توجه به نشانۀ دو‌نقطه که برای شرح مطلبی، نکته‌ای یا ارقامی به کار می‌رود، در هیچ‌یک از جمله‌های فوق شرحی داده نشده است و دوم اینکه بار معنایی جملۀ قبل کامل است و جملۀ دوم در‌ معنا و مفهوم مرتبط با جملۀ اول است.

n همۀ نویسندگان موافق هستند که بعد از کلمۀ «عبارت‌اند از» دو‌نقطه گذاشته می‌شود؛ به‌جز خاکی و هاشمی. - «بعد از ترکیب «عبارت‌اند از» هرگاه آنچه پس از آن می‌آید، مفصل و بر‌شمردنی باشد» (هاشمی، 1399: 715). - «بعد از ترکیب «عبارت‌اند از»، هرگاه آنچه پس از آن می‌آید، مفصّل و بر‌شمردنی باشد» (خاکی، 1400: 111).

n این درحالی است که همة عبارت‌هایی که بعد از «عبارت‌اند از» می‌آید، مفصّل و شمردنی است و به‌تبع آن انتظار می‌رود بعد از آن یک تقسیم‌بندی وجود داشته باشد و شرطی که دو نویسندۀ اخیر بیان کرده‌اند، جزء شرایط نادر و خاص نیست؛ به‌طور طبیعی جمله‌هایی که بعد از «عبارت‌اند از» می‌آید، شمردنی و مفصّل هستند که خود از ویژگی ذاتی «عبارت‌اند از» به شمار می‌آید.

- امینی در ذیل یکی از کاربردها معتقد است «در نامه‌های بازرگانی پس از عنوان دونقطه گذارده می‌شود» (امینی، 1398: 217).

n از آنجایی که نامه‌ها انواعی دارد و منظور نویسنده به‌طور خاص «نامه‌های بازرگانی»‌ بوده است، بهتر بود که ایشان منظور خود را از «نامه‌های بازرگانی» و شرایط درج نشانه‌ها را بعد از عنوان خطابی بیان می‌کرد.

اختلاف‌دید‌گاه‌هایی در این مسئلة خاص نیز دیده شد که چند نشانه برای یک کاربرد پیشنهاد شده است. از‌جمله اختلاف‌‌دیدگاه‌ها عبارت است از: 1) بعد از عنوان خطابی نامه‌ها (دو‌نقطه، ویرگول، نشانۀ عاطفی): در هیچ‌یک از شیوه‌نامه‌های یادشده، نویسندگان ‌استدلالی برای به‌کار‌گیری ویرگول یا دو‌نقطه بعد از عنوان خطابی نامه‌ها بیان نکرده‌اند و باتوجه به اینکه از نشانۀ دو‌نقطه برای بیان شرح مطلبی استفاده می‌شود، پس در عنوان خطابی نامه‌ها با در‌نظر‌گرفتن چنین هدفی می‌توان از این نشانه استفاده کرد؛ برای مثال، «ریاست محترم بانک مرکزی: ..............» از آنجایی که هدف در این جمله شرح درخواست بوده است، می‌توان از دونقطه استفاده کرد؛ همچنین می‌توان برای گذاشتن نشانۀ ویرگول چنین استدلال کرد که باتوجه به توقّف کوتاه بعد از عنوان خطابی نامه‌ها و همچنین به‌دلیل وجود بدل و مُبدَلٌ‌منه می‌توان از نشانۀ ویرگول استفاده کرد.

 2) بعد از عبارت‌های از‌قبیل، مثل و... (گذاشتن یا نگذاشتن دو‌نقطه): در رویارو‌شدن با عبارت‌های توضیحی (مانند، مثل، ازقبیل، نظیر و...) باید شرایطی را در گذاشتن دو‌نقطه مد‌ّنظر قرار داد: الف) به کسره ختم نشده باشند؛ ب) ادامۀ جملۀ اصلی از سر سطر بیاید و بعد از شرح مقوله‌ها ذکر نشود. به عبارت دیگر، شرح مقوله‌ها جدا از متن اصلی باشد و درون متن اصلی گنجانده نشده باشد.

 با در‌نظر‌گرفتن مسائل اختلافی، تعداد کاربردهایی که می‌توان برای این نشانه در ‌نظر گرفت، چنین است: 1) بعد از عبارت‌هایی (مانند، مثل، از‌قبیل و...) در‌صورتی که به کسره ختم نشده باشد و ادامۀ مطلب از سر‌ سطر آغاز شده باشد؛ 2) قبل از نقل‌‌قول مستقیم در صورت نبود حرف ربط «که»؛ 3) برای جدا‌کردن اجزای ساعت، سال چاپ و شمارۀ صفحه در ارجاعات درون متن، شمارۀ آیه و سوره، فصل و باب؛ 4) معنا‌کردن کلمه‌ها (به‌جای کلمۀ یعنی)؛ 5) میان محل نشر و نام انتشارات؛ 6) جدا‌کردن عنوان اصلی از فرعی.

2ـ4 سه‌نقطه (...)

برای سه‌نقطه معادل‌هایی مانند افتادگی‌نما، علامت تعلیق و نشانۀ حذف آورده‌اند.

 

جدول شمارة 7: نام‌های دیگر سه‌نقطه

نیکو‌بخت و قاسم‌زاده

خاکی

ذوالفقاری

فتوحی

انوری

صافی

مایل‌هروی

غلامحسین‌زاده

کاخی

امینی

ادیب‌ سلطانی

یاحقی و ناصح

آریانپور

نویسندگان

علامت تعلیق

علامت تعلیق

نشانۀ حذف

افتادگی‌نما

افتادگی‌نما

نشانه

79

40

47

109

71

صفحه

همچنین تعداد کاربردها (بدون درنظرگرفتن تبصره‌ها) از 1 تا 8 کاربرد متغیّر است:

 

جدول شمارة 8: تعداد کاربردها

هاشمی	نیکوبخت و قاسم‌زاده	خاکی	ذوالفقاری	صلح‌جو	فتوحی	انوری	صافی	حرّی	مایل‌هروی	غلامحسین‌زاده	جهان‌بخش	سمیعی‌گیلانی	کاخی	امینی	ادیب‌سلطانی	یاحقی و ناصح	آریانپور	نویسندگان
2	8	4	5	-	4	3	1	3	-	4	1	1	3	3	1	3	2	کاربردها

 

سه‌نقطه برای نشان‌دادن حذف یا افتادگی کلمه استفاده می‌شود و جایگاه آن در ابتدا، وسط یا آخر جمله است.

n یاحقّی و ناصح و ذوالفقاری معتقدند: در تصحیح متون که افتادگی‌هایی دیده می‌شود، برای نشان‌دادن این افتادگی‌ها می‌توان از سه‌نقطه استفاده کرد؛ مانند - «باز‌گردید و کار‌های خویش بسازید که آنچه بباید فرمود، شما را می‌فرماییم آن مدت که شما را اینجا مقام باشد و آن... روز خواهد بود» (یاحقّی و ناصح، 1397: 85). - «... نی توان الله شد» (ذوالفقاری، 1399: 40).

n در چنین جاهایی همانطور که نیکو‌بخت و قاسم‌زاده بیان کرده‌اند که - «در تصحیح متون کهن، به‌‌جای افتادگی احتمالی حرف، هجا، کلمه یا جمله‌ای که در نسخۀ خطّی نیامده است، سه‌نقطه بهتر است در کروشه بیاید» (نیکو‌بخت و قاسم‌زاده، 1391: 80)، باید نشانۀ سه‌نقطه درون قلّاب قرار گیرد؛ بنابراین مثال‌های فوق بدین شکل باید اصلاح شود:

بازگردید و کار‌های خویش بسازید که آنچه بباید فرمود، شما را می‌فرماییم آن مدت که شما را اینجا مقام باشد و آن [...] روز خواهد بود./ [...] نی توان الله شد.

- «گاهی نیز ممکن است، این سه‌نقطه را درون پرانتز بگذارند: مقامات بهداشتی مدّعی هستند که در ایران بیماری‌های کچلی، تراخم (و...) بکلی ریشه‌کن شده است» (کاخی، 1381: 254).

n در جملۀ فوق به‌‌دلیل وجود حرف عطف «و» درج پرانتز جایز نیست. همچنین، بهتر بود کاخی به‌طور خاص به جاهایی اشاره‌ای می‌کرد که سه‌نقطه درون پرانتز قرار می‌گیرد؛ اما از آنجایی که تاکنون هیچ نویسنده‌ای چنین دیدگاهی را مطرح نکرده است، نمی‌توان این کاربرد را جزو کاربردهای شاخص نشانۀ سه‌نقطه در نظر گرفت.

n تاکنون همۀ نویسندگان بر این باور هستند که برای نشان‌دادن حذف چند بیت یا مصراع، به اندازۀ طول مصراع‌ها نقطه گذاشته می‌شود؛ به‌جز نیکو‌بخت و قاسم‌زاده: - «برای نشان‌دادن حذف یک یا چند بیت: پیر من و مراد من، درد من و دوای من/ فاش بگویم این سخن، شمس من و خدای من

«از تو به حق رسیده‌ام، ای حق حق‌گزار من/ شکر تو را ستاده‌ام، شمس من و خدای من...

«محو شدم به پیش تو، تا که اثر نمانده‌ام/ شرط ادب چنین بود، شمس من و خدای من...» (نیکو‌بخت و قاسم‌زاده، 1391: 81).

n باید دانست که برای حذف یک واژه می‌توان بدین شیوه عمل می‌کرد؛ در حالی که برای نشان‌ دادن حذف یک مصراع یا بیت، به تعداد طول مصراع‌ها نقطه گذاشته می‌شود تا بدین صورت، طول مصراع‌ها با درج چند نقطه تنظیم شود؛ بنابراین از مثال نیکو‌بخت و قاسم‌زاده اینگونه برداشت می‌شود که گویا یک واژه از مصراع حذف شده است. به فرض‌ پذیرفتن دیدگاه نیکو‌بخت و قاسم‌زاده، گویا کلمه‌ای از مصراع حذف نشده است. علاوه‌‌بر این انتقادها که به نویسندگان وارد است، اختلاف‌دیدگاه‌هایی نیز در میان آنان وجود دارد؛ از‌جمله:

1) درج نشانۀ نقطه یا دیگر علائم نگارشی بعد از سه‌نقطه: بهتر است، نشانۀ نقطه را از بقیة نشانه‌های نگارشی در ‌میزان فاصله‌گذاری با سه‌نقطه مجزّا کرد. بدین صورت که از‌ بین همة نشانه‌های نگارشی، به‌‌طور خاص، نشانۀ نقطه با یک فاصله از سه‌نقطه درج شود؛ زیرا نبودِ فاصله بین نقطه و سه‌نقطه باعث می‌شود که خواننده آن را چهارنقطه در‌ نظر بگیرد و در این شرایط کاربرد خاص سه‌نقطه به‌خوبی نشان داده نمی‌شود و بقیة نشانه‌های نگارشی را می‌توان بدون فاصله از سه‌نقطه درج کرد.

 2) به‌جای واژه‌های «و غیره»، «الخ»: همة نویسندگان در این حوزه متّفق هستند بهتر است به‌جای کلمه‌ها و عبارت‌هایی نظیر «و غیره»، «مانند این‌ها»، «مثل این» و «چیز‌هایی از این قبیل»، از سه‌نقطه استفاده نکنیم و خود کلمه‌ها را بنویسیم تا خواننده نیز در ‌هنگام خواندن، کلمه‌ها را بخواند و با مشکل مواجه نشود و تنها غلامحسین‌زاده معتقد است که «درضمن چنانچه از این کلمه‌ها استفاده شود، دیگر نباید بعد از آنها سه‌نقطه گذاشته شود» (غلامحسین‌زاده،‌ 1398: 58). در این دیدگاه، غلامحسین‌زاده ابهامی را بر ‌جای گذاشته است که «در‌ صورت استفاده از سه‌نقطه به‌‌جای واژه‌های یاددشده، خواننده در ‌هنگام خوانش با چه مشکلی رو‌به‌رو می‌شود؟». بهتر بود نویسنده با ذکر یک مثال مطلب را روشن می‌کرد. درنهایت، آنچه در این کاربرد اهمیت دارد این است که هیچ‌گاه نشانۀ سه‌نقطه و کلمۀ «و غیره» نباید با هم به کار برده شود.

با درنظر‌گرفتن اختلاف‌ها، تعداد کاربردهایی که می‌توان برای این نشانه در ‌نظر گرفت، چنین است: 1) حذف یک یا چند کلمه؛ 2) به‌جای واژه‌های «و غیره»، «الخ» و...؛ 3) برای پرهیز از توضیح بیشتر؛ 4) برای محرمانه ‌نگه‌داشتن نام اشخاص یا رعایت ادب؛ 5) برای نشان‌دادن کشش هجا.

2ـ5 علامت سؤال (؟)

از این نشانه با معادل‌هایی مانند نقطة‌پرسش‌نما یا داس، علامت استفهام، نشانۀ پرسش نام برده‌اند.

جدول شمارة 9: نام‌های دیگر علامت سؤال

نیکو‌بخت و قاسم‌‌زاده

خاکی

ذوالفقاری

فتوحی

انوری

صافی

مایل هروی

غلامحسین‌زاده

کاخی

امینی

ادیب سلطانی

یاحقی و ناصح

آریانپور

نویسندگان

علامت استفهام

نشانۀ پرسش

علامت استفهام

نقطة‌پرسش‌نما/ داس

نشانه

38

35

261

69

صفحه

تعداد کاربردها (بدون درنظرگرفتن تبصره‌ها) از 1 تا 9 کاربرد متغیّر است:

جدول شمارة 10: تعداد کاربردها

هاشمی	نیکوبخت و قاسم‌زاده	خاکی	ذوالفقاری	صلح جو	فتوحی	انوری	صافی	حرّی	مایل هروی	غلامحسین زاده	جهان بخش	سمیعی‌ گیلانی	کاخی	امینی	ادیب سلطانی	یاحقی و ناصح	آریانپور	نویسندگان
3	5	3	4	-	-	2	2	2	1	4	2	2	9	2	5	5	3	کاربردها

 

از این نشانه در پایان جمله‌های پرسشی مستقیم استفاده می‌شود. در هنگام بررسی کاربردهای شیوه‌نامه‌ها، انتقاد یا ابهامی دیده نشد و تنها اختلاف‌‌دیدگاه‌هایی در کاربردهای خاص به نظر رسید؛ در نمونه‌هایی نیز برای یک کاربرد چند نشانه پیشنهاد شده بود. از‌جمله:

1) جمله‌های پرسشی حاوی مفهوم استفهام انکاری (نشانۀ عاطفی، نشانۀ پرسش، عاطفی و پرسش در کنار هم): جمله‌های استفهام انکاری از آن دست کاربردهای خاصی است که برای آن سه نشانه (علامت سؤال، نشانۀ عاطفی، ترکیبی از نشانۀ عاطفی و علامت سؤال) پیشنهاد شده است و بهتر است به‌جای استفاده از نشانۀ پرسش از نشانۀ عا‌طفی استفاده کرد؛ زیرا به‌طور طبیعی در جمله‌هایی که نشانۀ پرسش قرار دارد، خواننده منتظر پاسخ شنونده است. این درحالی است که در ‌جمله‌های استفهام انکاری، خواننده انتظار پاسخ از ‌طرف مقابل را ندارد؛ برای نمونه در جملۀ «نگفتم نرو؟» به‌طور طبیعی شنونده پاسخ نخواهد داد که «بله گفتید که نروم» و در‌اصل در‌ چنین جمله‌ای خطابی به شنونده شده است که خواننده متضمّن دریافت پاسخ آن نیست. این درحالی است که خاکی معتقد است «در جمله‌های پرسشی ـ تأکیدی (استفهام انکاری) پس از نشان پرسش، مانند کی من گفتم که به آنجا بروی؟!/ که چنین عباراتی را شعر می‌نامد؟!» (خاکی، 1400: 115)، دراصل موافق درج هر دو نشانه در کنار یکدیگر است. چنین کاربردی را غلامحسین‌زاده در نشانۀ پرسش اشاره کرده است؛ در ‌صورتی که جملۀ پرسشی به همراه تعجب باشد (؟!) و در ‌صورتی که جملۀ تعجبی به همراه پرسش باشد (!؟) (رک. غلامحسین‌زاده، 1398: 56). دراصل کاربرد این دو نشانه در ‌کنار ‌هم در چنین جاهایی است و در جمله‌های استفهام انکاری استفاده نمی‌شود. سرانجام، طبق استدلال‌های فوق نشانۀ عاطفی پذیرفته می‌شود.

 2) جمله‌های پرسشی دربردارندة خواهش یا تقاضای مؤدبانه (نقطه، نشانۀ پرسش، نشانۀ عاطفی): بیشتر نویسندگان به درج نشانۀ نقطه در جمله‌های پرسشی‌ای می‌پردازند که دارای خواهش یا تقاضای مؤدبانه هستند؛ به همین سبب بهتر است نظر بیشتر نویسندگان، یعنی نشانۀ نقطه را پذیرفت.

 3) استفادۀ متوالی از نشانۀ پرسش:‌ هنگامی که جمله‌های پرسشی پشت سر هم ذکر می‌شوند، بهتر است بعد از هریک، نشانۀ پرسش گذاشته شود. مگر زمانی که با حرف ربط «و» به یکدیگر عطف شده باشند که در این صورت به‌‌دلیل وجود حرف ربط «و» فقط در آخرین جمله، نشانۀ پرسش گذاشته می‌شود. «خودت بریدی و دوختی و پوشیدی؟» (ذوالفقاری، 1399: 36)./ «هیچ معلوم است از کجا آمده‌اند؟ چه آورده‌اند؟ به کجا می‌روند؟ چه می‌خواهند؟» (غلامحسین‌زاده، 1398: 55‑56).

4) درج نشانۀ پرسش در قلّاب (بیانگر مفهوم تردید و ابهام، ریشخند و استهزا): باتوجه به اینکه در نوشته‌های علمی بیشتر، به‌جای مفهوم ریشخند و استهزا، مفهوم تردید و ابهام دیده می‌شود، پس درج نشانۀ پرسش در قلّاب بیانگر مفهوم تردید و ابهام است؛ البته این نکته را هم باید در نظر داشت که استثنا در همۀ کاربردها می‌تواند وجود داشته باشد.

با در‌نظر‌گرفتن مسائل اختلافی، کاربرد‌های زیر را می‌توان برای این نشانه در‌ نظر گرفت: 1) در‌پایان جمله‌های پرسشی مستقیم؛ 2) برای نشان‌دادن مفهوم حدس و گمان و تردید، درج آن درون پرانتز (در‌صورتی که تردید و مطلب از نویسنده باشد) و قلّاب (در‌صورتی که تنها تردید از نویسنده باشد و مطلب از شخص دیگری).

2ـ6 قلّاب [ ]

از این نشانه با معادل‌هایی مانند کروشه، افزوده‌نما یا چنگگ، نشانۀ الحاق، پرانتز راست دو چنگ، دو نبش، دو قلاّب در شیوه‌نامه نام برده‌اند.

جدول شمارة 11: نام‌های دیگر قلّاب

نیکو‌بخت و قاسم‌زاده

خاکی

ذوالفقاری

فتوحی

انوری

صافی

مایل هروی

غلامحسین‌زاده

کاخی

امینی

ادیب سلطانی

یاحقی و ناصح

آریانپور

نویسندگان

نشانۀ الحاق/ پرانتز راست/ دو چنگگ

دوقلّاب

کروشه

دو نبش

کروشه

افزوده‌نما/ چنگگ

نشانه

63

124

64

226

81

75

صفحه

تعداد کاربردها (بدون درنظرگرفتن تبصره‌ها) از 2 تا 9 کاربرد متغیّر است:

 

جدول شمارة 12: تعداد کاربردها

هاشمی	نیکو بخت و قاسم‌زاده	خاکی	ذوالفقاری	صلح جو	فتوحی	انوری	صافی	حرّی	مایل هروی	غلامحسین‌زاده	جهان‌بخش	سمیعی‌گیلانی	کاخی	امینی	ادیب‌سلطانی	یاحقی و ناصح	آریانپور	نویسندگان
-	9	5	6	-	5	2	2	5	-	2	-	4	3	4	8	2	2	کاربردها

 

از این نشانه برای درج الحاقات، توضیحات و اضافات استفاده می‌شود. همچنین، در نسخه‌های خطّی برای اضافه‌کردن کلمه یا عبارت‌هایی به کار می‌رود که در متن نسخۀ اساس افتاده است.

ابهام‌های موجود در کاربردهای پیشنهادی نویسندگان شیوه‌نامه‌ها به شرح زیر است:

- «هه‌کل (که نباید با هه‌گل [فیلسوف ژرف‌اندیش آلمانی] اشتباهش کنیم) یکی از طبیعت‌شناسان بزرگ سدۀ نوزدهم است» (آریانپور، 1378: 74).

n در این مثال به‌دلیل وجود حرف ربط «که» نیازی به درج پرانتز نیست؛ زیرا در چنین حالتی (درج پرانتز قبل از حرف ربط «که») ربط و پیوند میان دو جمله قطع می‌شود. همچنین، از آنجایی که عبارت «فیلسوف ژرف‌اندیش آلمانی» بدل است نه جملۀ معترضه، بهتر است که در دو طرف آن ویرگول گذاشته شود؛ بنابراین صورت نهایی اصلاح‌شده چنین است: هه‌کل که نباید با هه‌گل، فیلسوف ژرف‌اندیش آلمانی، اشتباهش کنیم، یکی از طبیعت‌شناسان بزرگ سدۀ نوزدهم است.

- ادیب‌ سلطانی در معرفی این نشانه آورده است: «برای آوردن مطلب اضافی در داخل جمله یا پاراگراف یا فصل و هم هنگام جدا‌ساختن مطلب اضافی از بقیۀ جمله یا پاراگراف یا فصل؛ اما مطلب اضافی که در داخل قلّاب قرار می‌گیرد، در‌ مقایسه با پرانتز عملاً با متن اصلی همبافتگی کمتری دارد» (ادیب‌ سلطانی، 1374: 98). این در‌حالی است که در معرفی نشانۀ پرانتز آورده‌اند: - «برای آوردن مطلب اضافی در داخل جمله یا پاراگراف یا فصل و هم هنگام جدا‌ساختن مطلب اضافی از بقیۀ جمله یا پاراگراف یا فصل؛ اما مطلب اضافی که در داخل پرانتز قرار می‌گیرد به‌نحوی با متن اصلی همبافتگی دارد» (همان: 96).

n گویا ادیب‌ سلطانی میزان همبافتگی را وجه تمایز بین پرانتز و قلاّب می‌داند؛ بدین معنی که در پرانتز میزان همبافتگی عبارت پرانتزی با متن اصلی زیاد است؛ اما در قلّاب میزان همبافتگی کمتر است؛ اما انتقادی که به دیدگاه ادیب‌ سلطانی وارد است آن است که برای جدا‌کردن مطلب اضافی از متن، به‌طور طبیعی از قلّاب استفاده نمی‌‌شود؛ مگر در تصحیح متون که کلمه‌های الحاقی و فراموش‌شده‌ای وجود دارد یا زمانی که افراد در‌ زمان نقل سخنی از دیگری با افتادگی‌ها یا حذف کلمه‌ای رو‌به‌رو ‌شوند؛ در این صورت سه‌نقطه را درون قلّاب درج می‌کنند که به‌دلیل وجه اشتراک موجود بین قلّاب و پرانتز، بهتر است به چنین نکاتی توجه کرد. ادیب ‌سلطانی هم بهتر بود این نکته را مد‌ّنظر قرار می‌داد که در پرانتز آن مطلب اضافی دراصل از خود نویسنده است؛ اما در قلّاب آن مطلب اضافی از خود نویسنده نیست و از کس دیگری، مانند مصحّح، است.

- «در برخی موارد برای روشن‌شدن بیشتر مطلب، ارائة توضیحی ضرورت پیدا می‌کند. توضیح یادشده که تقریباً تکمیل‌کنندة جمله است، در داخل قلّاب نوشته می‌شود؛ مانند در روز دوشنبه، امیر [مسعود غزنوی] به آن قصر آمد که برابر میدان داشت» (امینی، 1398: 226‑227).

n چنین دیدگاهی در‌اصل مصداقی برای نشانۀ پرانتز است (در‌صورتی که خود نویسنده مطلبی را اضافه کند)؛ اما می‌توان یک استثنا قائل شد که اگر نقل‌‌قول مستقیم از یک متن قدیم باشد، برای رعایت امانت می‌توان از قلّاب استفاده کرد و به‌طور کلّی در نقل‌قول‌های مستقیم اگر توضیح اضافی از خود نویسنده باشد، از پرانتز استفاده می‌شود؛ اما اگر شخص دیگری به‌جز نویسنده (خواننده) توضیحی را در نقل‌‌قول مستقیم اضافه کند، از قلّاب استفاده می‌شود. نمونه‌ای دیگر: - «من به مادرم وعده داده بودم که در این سه روز [19تا 21 رمضان] روزه بگیرم» (انوری، 1385: 333).

n نویسندگانی مانند غلامحسین‌زاده و نیکو‌بخت و قاسم‌زاده، کاخی، فتوحی، ذوالفقاری در یکی از کاربردها (به‌جای استفاده از پرانتز‌های متوالی) راهکار‌هایی مانند تمایز اندازۀ حروف با متن اصلی، استفاده از پانوشت یا پی‌نوشت و قلّاب را پیشنهاد کرده‌اند. در چنین شرایطی نظر بیشتر نویسندگان (قلّاب) پذیرفتنی است؛ البته باید این نکته را مد‌ّنظر قرار داد که نباید دو نشانه (پرانتز و قلّاب) بدون فاصله پشت سر ‌هم آمده باشند؛ همچنین در هر نشانه‌ای استثنا‌هایی هست؛ مانندِ - «در این میان تیر قاپوق یا دار را از سبزه‌میدان به میدانی در جنوب شهر (جلو دروازۀ نو [میدان اعدام بعدی و میدان خیام فعلی]) بردند» (خاکی، 1400: 125).

- «در شرایطی که کلمه یا عبارتی جزء اصلی کلام نباشد» (صافی، 1391: 109).

n به ‌نظر می‌ر‌سد، چنین تعریفی خاص قلّاب نیست؛ زیرا عبارت داخل پرانتز هم جزو اصلی کلام نیست و فقط توضیحی اضافی است که نویسنده از خود بیان می‌کند؛ همچنین می‌توان آن را از جمله حذف کرد؛ اما عبارت‌های داخل قلّاب مطالب الحاقی و فراموش‌شده‌ای است که شخص دیگری به‌جز نویسنده به متن اضافه می‌کند؛ بنابراین با در‌نظرگرفتن انتقاد‌ها و ابهام‌های فوق، تعداد کاربردهایی که می‌توان برای قلّاب پیشنهاد کرد، چنین است:

1) اضافه‌‌کردن کلمات الحاقی و فرامو‌ش‌شده در تصحیح متون و یا اضافه‌کردن مطلبی در ضمن نوشتۀ دیگری؛ 2) دستور‌های اجرایی کارگردان؛ 3) نامشخص‌بودن اطّلاعات کتابشناسی (بی‌جا/ بی‌تا/ بی‌نا)؛ 4) به‌کار‌گیری سه‌نقطه داخل قلّاب (نشانۀ حذف و افتادگی در متن)؛ 5) ذکر معادل‌های مدخل در فرهنگ‌نگاری.

2ـ7 گیومه « »

این نشانه معادل‌هایی مانند علامت نقل‌قول، دو فاصلۀ جفتی، علامت نقل، برجسته‌نما یا دو عصا، دو سر کج، نشان باز‌گویی، گییمه دارد.

جدول شمارة 13: نام‌های دیگر گیومه

نیکو‌بخت و قاسم‌زاده

خاکی

ذوالفقاری

فتوحی

انوری

صافی

مایل هروی

غلامحسین‌زاده

کاخی

امینی

ادیب سلطانی

یاخقی و ناصح

آریانپور

نویسندگان

برجسته‌نما/ دو عصا

علامت نقل

علامت نقل قول

دو فاصلۀ جفتی/ علامت نقل قول

برجسته‌نما/ دو عصا

نشانه

109

269

88

77‑78

74

صفحه

تعداد کاربردهای گیومه (بدون درنظرگرفتن تبصره‌ها) از 2 تا 11 کاربرد متغیّر است:

 

جدول شمارة 14: تعداد کاربردها

هاشمی	نیکو‌بخت و قاسم‌زاده	خاکی	ذوالفقاری	صلح جو	فتوحی	انوری	صافی	حرّی	مایل هروی	غلامحسین زاده	جهان بخش	سمیعی‌گیلانی	کاخی	امینی	ادیب‌سلطانی	یاحقی و ناصح	آریانپور	نویسندگان
8	5	11	3	-	7	2	2	6	3	3	-	2	2	4	8	3	3	کاربردها

 

از این نشانه در نقل‌‌قول‌های مستقیم (عبارت‌هایی که عیناً از دیگری نقل می‌شود) و برای برجسته‌سازی یا متمایز‌کردن کلمه، اصطلاح یا عبارت استفاده می‌شود. - «نشانۀ گیومه در زبان‌های فرانسه، انگلیسی و آلمانی اشکال مختلفی دارد:

در زبان فرانسه: گیومۀ بی‌گوشه، ⦆ و گیومۀ گوشه‌دار، « » روی خط زمینه (خط کرسی)؛

در زبان انگلیسی: گیومۀ جفت، " " ،گیومۀ تُک، ′ ′ بالاتر از خط زمینه؛

در زبان آلمانی: گیومۀ جفت، “ ” ، گیومۀ تُک، ‘ ’ بالاتر از خط زمینه؛

در فارسی گیومۀ جفت فرانسوی بدون گوشه، ⦆ ⦆ رواج یافته است و روی خط زمینه نوشته می‌شود (نیکو‌بخت و قاسم‌زاده، 1391: 55). اکنون به نقد و بررسی گیومه می‌پردازیم.

- «هر‌گاه نقل‌قولی در ‌ضمن نقل‌ قول دیگر بیاید، علاوه‌‌بر اینکه نقل ‌قول اصلی را در گیومۀ زوج («... ») قرار می‌دهیم، نقل‌‌قول فرعی در‌ میان علامت نقل‌قول فرد (’...‘) گذاشته می‌شود؛ مانند گفت: «نشنیده‌ای که پیغمبر اکرم فرموده است: طَلَب العلم فریضة علی کًل مًسلم».

گفت: «در‌ جایی خوانده‌ام که: «یا خاموش باش، یا حرفی بزن که از خاموشی بهتر باشد»» (یاحقّی و ناصح، 1397: 78).

n همانطور که مشاهده می‌شود نکته‌های مطرح‌شده در مثال‌ها اعمال نشده است. همچنین، در مثال دوم بعد از حرف ربط «که» نیازی به درج دو نقطه نیست.

- «گفت: ″من او را دیده‌ام» (حرّی، 1395: 105).

n حرّی برای نقل‌قول مستقیم از گیومۀ انگلیسی استفاده کرده است. این درحالی است که تاکنون هیچ‌یک از نویسندگان در نقل‌‌قول مستقیم به‌ویژه نقل‌‌قول ‌اصلی از چنین گیومه‌ای استفاده نکرده‌اند و بهتر است از گیومۀ گوشه‌دار فرانسوی استفاده شود.

- «در شمار‌گذاری می‌توان از "1"، "2"، "3" یا "الف"، "ب"، "ج" استفاده کرد» (حرّی، 1395: 105).

n نویسنده برای نشان‌‌دادن ترتیب و توالی اعداد و حروف از گیومۀ انگلیسی استفاده کرده است که به‌کار‌گیری چنین شیوه‌ای در متون علمی چندان ضرورتی ندارد؛ اما در فضای مجازی و سامانه‌ها استفاده از این شیوه پذیرفتنی است.

- «اگر درون نقل‌قول اصلی چند نقل‌قول دیگر بیاید، نقل‌‌قول‌های فرعی با علامت دیگر نقل‌قول (« »/ ″ ″) مشخص می‌کنیم: حاتم طایی را گفتند: «از خود بزرگ‌همت‌تر در جهان دیده‌ای یا شنیده‌ای؟» گفت: «بلی، یک روز چهل شتر قربان کرده بودم اُمرای عرب را و خود به گوشۀ صحرا به حاجتی بیرون رفتم. خارکنی را دیدم پشته‌ای فراهم نهاده. گفتم: ′به مهمانی حاتم چرا نروی که خلقی بر سماط او گرد آمدند؟′ گفت:

هرکه نان از عمل خویش خورد

منّت حاتم طایی نبرد

من او را به همت و جوانمردی از خود برتر دیدم»» (ذوالفقاری، 1399: 39). همانطور که مشخص است نویسنده نکتۀ مطرح‌شده را در مثال اعمال نکرده است.

- «عباراتی که نویسنده از‌جهت کاربرد آن‌ها عذرخواهی یا از خود سلب مسئولیت می‌کند. مثال قرارداد 1907 ایران را به ‘منطق نفوذ’ روسیه و انگلستان تقسیم می‌کرد» (هاشمی، 1399: 719).

- «هرگاه مؤلف بخواهد در نقل مطلبی مسئولیت را از خود سلب کند یا بر عهدۀ راوی و نویسندۀ آن بگذارد. مثال رویدادِ 9 اسفند - که با عنوانِ «توطئه نهم اسفند» یا «غائله نهم اسفند» هم از آن یاد شده است - آشکار‌ترین اقدام بر‌ضد رأس جبهه بود./ در تعریف کرجی، جبر و مقابله از «روش‌های حساب» است و حساب به‌عنوان مجموعه‌ای از روش‌ها، و «عبارت است از به ‌دست‌آوردن مجهولات از معلومات»» (خاکی، 1400: 127).

n در ‌چنین دیدگاهی، در‌اصل نمی‌توان با علامت نگارشی، سلبی‌بودن یک مسئله را نشان داد و بهتر بود اینطور بیان می‌کردند که برای برجسته‌‌کردن یا تأکید در‌ جمله؛ زیرا نشان‌دادن سلب مسئولیت باید در نحو کلام و در به‌کار‌گیری درست اجزای کلام نشان داده شود.

- «انیشتین در قانون سوم خود گفت «هر ‌عملی عکس‌العملی دارد. یکی از منتقدان معاصر می‌گوید «واقعیت‌گرایی باعث غلبۀ داستان‌نویسی و نثر بر شعر شده است. علی گفت «فردا به مسافرت می‌روم»» (نیکو‌بخت و قاسم‌زاده، 1391: 56).

n نویسندگان بعد از فعل «گفت» و «می‌گوید» نشانۀ دونقطه را اعمال نکرده‌اند و از آنجایی که هدف در کاربرد این نشانه شرح‌‌دادن مطلبی یا موضوعی است، بهتر بود بعد از فعل «گفت» و «می‌گوید» دونقطه را درج می‌کردند.

- «در نقل‌قول‌های دوتایی (نقل‌قول در نقل‌قول) قبل از نقل‌قول دوم، دونقطه می‌گذاریم: صوفی گفت «نشنیده‌ای که پیامبر اکرم (ص) فرموده است: الناس کالمعادن الذهب و الفضه».

او گفت «نمی‌دانم در کدام کتاب خوانده‌ام که بزرگمهر حکیم گفته است: بزرگ‌ترین دشمن انسان دروغ است» (نیکو‌بخت و قاسم‌زاده، 1391: 57).

n آنچه مد‌ّنظر نیکو‌بخت و قاسم‌زاده بوده است آن است که هرگاه در‌ جمله‌ای یک عبارت نقل‌قولی وجود داشته باشد، نیازی به گذاشتن دو‌نقطه بعد از فعل‌ نیست؛ اما اگر دو عبارت نقل‌‌قولی بیان شده باشد، تنها قبل از عبارت نقل‌قول دوم می‌توان دونقطه درج کرد؛ اما به ‌نظر می‌رسد در گذاشتن نشانۀ دونقطه بعد از نقل‌‌قول‌ها نمی‌توان قائل به شرایط خاصی شد؛ زیرا نشانۀ دونقطه برای شرح و توضیح مطلبی به کار می‌رود و در یک جمله با هر‌ شرایطی، با وجود یک عبارت نقل‌‌قولی یا دو عبارت نقل‌‌قولی، باید نشانۀ دونقطه را درج کرد و تنها یک استثنا می‌توان برای آن قائل شد، اگر بعد از فعل‌هایی مانند گفت، می‌گوید و... حرف ربط «که» نیامده باشد. همچنین، معتقدند که - «اگر قبل از جملۀ نقل‌‌قول مستقیم دونقطه نیاید، علاوه‌بر نقطۀ پایان جملۀ نقل‌‌قولی، نقطه‌ای بعد از گیومه آورده می‌شود که مربوط به «گفت» است» (نیکو‌بخت و قاسم‌زاده، 1391: 56).

n چنین دلیلی پذیرفتنی نخواهد بود؛ زیرا بعد از فعل «گفت» نشانۀ نقطه درج نمی‌شود و دونقطه گذاشته می‌شود و نقطه‌ای که بیرون از گیومه یا پرانتز درج می‌شود، مربوط به کل عبارت است؛ اعم از عبارت قبل از گیومه و عبارت گیومه‌دار. پس بهتر است تنها یک نقطه آن هم خارج از گیومه درج شود و دیگر نیازی به گذاشتن نقطه درون عبارت گیومه‌دار نیست؛ همچنین چنین حالتی، یعنی گذاشتن نقطه در داخل و خارج از گیومه با اصل صرفه‌جویی در به‌کار‌گیری علائم نگارشی در تنافر است. در‌نهایت، نیکو‌بخت و قاسم‌زاده برای درج نشانۀ دو‌نقطه مبنا را بر (بهتر بود چنین دیدگاهی در نشانۀ دو‌نقطه ذکر ‌می‌شد) تعداد نقل‌قول‌های مستقیم قرار داده‌اند که اگر در‌ جمله تنها یک عبارت نقل‌‌قولی وجود داشته باشد، به‌جز هر ‌نوع نشانۀ نگارشی که داخل گیومه می‌آید، یک نقطه هم خارج از گیومه (در‌اصل مربوط به فعل «گفت» است) گذاشته می‌شود و اگر دو عبارت نقل‌‌قولی د‌ر جمله آمده باشد، قبل از نقل‌‌قول دوم دو‌نقطه آورده می‌شود. - «چه کسی می‌داند «الان من چه گفتم؟»؟» (نیکو‌بخت و قاسم‌زاده، 1391: 56).

n در این مثال با توجه به اینکه وجه هر دو جمله (عبارت قبل گیومه و عبارت گیومه‌دار) یکسان است، بهتر است تنها یک نشانۀ پرسشی در خارج از گیومه گذاشته شود و بدین معنا خواهد بود که علامت پرسشی مربوط به کل عبارت است؛ زیرا از‌طرفی در به‌کار‌گیری نشانه‌های نگارشی باید حد‌ اعتدال را رعایت کرد؛ همچنین چه ضرورتی دارد که عبارت‌های یادشده درون گیومه آورده شود؟ در ‌ادامه، نیکو‌بخت و قاسم‌زاده گذاشتن دونقطه را در ‌چنین جمله‌های پرسشی و عاطفی نادرست می‌دانند؛ زیرا در معنا و مفهوم جمله اشکال‌هایی ایجاد می‌کند. بهتر بود چنین دیدگاهی را روشن‌تر بیان می‌کردند و آن مفهوم نادرستی را که از جمله برداشت می‌شود، با گذاشتن دونقطه نشان می‌دادند؛ زیرا هم‌اکنون معنای نادرست دیگری از جمله برداشت نخواهد شد و چنین نظری را نمی‌توان پذیرفت.

 علاوه‌‌بر انتقاد‌های وارد‌شده، اختلاف‌‌دیدگاه‌هایی در بخش‌های خاص دیده شد. از جمله:

1) بین ‌نام اشخاص (استفاده یا استفاده‌نکردن از گیومه، کشیدن خط موج‌دار، ایرانیک‌کردن): باتوجه به عمومیت‌یافتن گیومه در بین نام اشخاص بهتر است، چنین دیدگاهی را پذیرفت؛ البته این نکته را هم باید مدّنظر قرار داد که به تأکید وارد‌شده در جمله و به‌طور خاص بر‌روی نام اشخاص توجه شود؛ همچنین اگر تنها یک بار در‌ جمله نام اشخاص ذکر می‌شود، می‌توان برای تأکید و برجسته‌کردن از گیومه استفاده کرد؛ اما اگر به‌طور مکرّر نام شخصی در جمله تکرار شود، دیگر به درج گیومه نیازی نیست؛ زیرا به‌دلیل تکرار در جمله، هدف برجسته‌کردن و یا تأکید نیست.

2) نقطه داخل یا خارج از گیومه: همانطور که پیشتر در نشانۀ پرانتز چنین اختلاف‌دیدگاه‌هایی بررسی و مبنا بر وجه جملۀ قبل قرار داده شد، بهتر است در نشانۀ گیومه هم از همان استدلال گفته‌شده در نشانۀ پرانتز استفاده کرد و به یک استدلال منسجم و دقیق برای به‌کار‌گیری نقطه در داخل یا خارج از پرانتز و گیومه رسید؛ چنانچه وجه جملۀ قبل از عبارت گیومه با وجه جملۀ گیومه‌دار یکسان باشد، نشانۀ نقطه، بیرون از گیومه گذاشته می‌شود؛ زیرا چنین حالتی بیانگر این است که نشانۀ نقطه مربوط‌به هر دو عبارت است؛ اما اگر وجه جملۀ قبل عبارت گیومه با وجه جملۀ گیومه‌دار متفاوت باشد، بهتر است به‌طور اختصاصی نشانۀ نقطه درون گیومه قرار گیرد تا بدین معنا باشد که نقطه فقط مربوط‌به عبارت گیومه‌دار است.

3) نقل‌قول‌های طولانی: در این حوزه بیشتر نویسندگان دیدگاهی یکسان دارند که بهتر است گیومه در آغاز هر ‌بند و فقط انتهای بند آخر درج شود. فتوحی و ذوالفقاری هم دیدگاهی مشابه هم دارند که تورفتگی و تغییر فونت اعمال شود. غلامحسین‌زاده هم به گیومۀ آلمانی یا معکوس اشاره کرده است. در ‌چنین شرایطی بهتر است نظر بیشتر نویسندگان را پذیرفت که در آغاز هر بند و فقط در انتهای بند آخر گیومه درج شود.

سرانجام، بررسی‌ها نشان داد که با در ‌نظر‌گرفتن اختلاف‌ها، تعداد کاربردهایی که می‌توان برای این نشانه در‌ نظر ‌گرفت، عبارت است از: 1) نقل‌‌قول مستقیم؛ 2) برجسته‌سازی؛ 3) متمایز‌کردن؛ 4) ذکر عنوان مقاله در فهرست پایانی منابع.

2ـ8 نشانۀ عاطفی (!)

الف نقطه، هیجان‌نما یا گرز، نشانۀ تعجب، نشان انگیزش، نشان توجه از دیگر معادل‌های نشانۀ عاطفی است.

جدول شمارة 15: نام‌های دیگر نشان عاطفی

نیکو‌بخت و قاسم‌زاده

خاکی

ذوالفقاری

فتوحی

انوری

صافی

مایل هروی

غلامحسین‌زاده

کاخی

امینی

ادیب سلطانی

یاحقی و ناصح

آراینپور

نویسندگان

نشان انگیزش/ نشان توجه

هیجان‌نما/ گرز

علامت تعجب

الف‌نقطه

نشانۀ توجه/ نشانۀ ندا/ نشانۀ تعجب

علامت تعجب

هیجان‌نما/ گرز

نشانه

114

109

226

223

93

79

70

صفحه

تعداد کاربردهای نشان عاطفی (بدون درنظرگرفتن تبصره‌ها) از 1 تا 7 کاربرد متغیّر است:

 

جدول شمارة 16: تعداد کاربردها

هاشمی	نیکو‌بخت و قاسم‌زاده	خاکی	ذوالفقاری	صلح‌جو	فتوحی	انوری	صافی	حرّی	مایل‌هروی	غلامحسین‌زاده	جهان‌بخش	سمیعی‌گیلانی	کاخی	امینی	ادیب‌سلطانی	یاحقی و ناصح	آریانپور	نویسندگان
2	1	4	1	-	-	3	1	1	2	-	2	3	5	2	7	1	1	کاربردها

نشانۀ عاطفی که به‌غلط در زبان فارسی به «علامت تعجب» شهرت یافته است، فقط بیان‌کنندۀ نشانۀ تعجب نیست؛ بلکه در ‌پایان جمله‌هایی ذکر می‌شود که حالات شدید نفسانی و عاطفی را نشان می‌دهد. به عبارت دیگر، این نشانه جنبۀ عاطفی و احساسی دارد و در انواع جمله به کار می‌رود. استفاده از این نشانه در متن به نویسنده کمک می‌کند تا آهنگ سخن و حس گفتار خود را برای هر ‌جمله مشخص کند (رک. امینی، 1398: 223).

- «معلم ریاضی باز‌ هم دیروز عصبانی بود - مثل همیشه! - و کلاس درس را ترک گفت» (کاخی، 1381: 267).

n نویسنده بدون آنکه دلیل خود را بیان کند، نشانۀ عاطفی را در ‌کنار خط فاصله درج کرده است و سؤالی را در ذهن خواننده باقی گذاشته است که «هدفش از درج نشانۀ عاطفی در‌ کنار خط فاصله چیست؟».

علاوه‌‌بر این، اختلاف‌‌دیدگاه‌هایی در بخش‌هایی خاص دیده شد؛ به‌طوری که گاهی برای یک کاربرد خاص چند نشانه پیشنهاد شده است. ازجمله:

1) بعد از منادا (ویرگول، نشانۀ عاطفی): اگر نشانه‌های ندا (ا، یا، ای) در منادا وجود داشته باشد، می‌توان از نشانۀ ویرگول سود جست و در ‌صورت نبود نشانه‌‌های ندا بهتر است از علامت عاطفی استفاده کرد که در این میان مایل‌ هروی استدلالی را بیان کرده است: «برخی از مصححان در موارد ندایی نیز از این علامت استفاده می‌کنند به‌مانند ای بو‌علی!. ای خدایا!... به گمان نگارندۀ این سطور در مواردی که حروف و یا کلمات ندائیه ظاهر باشد، به‌کار‌بردن نشانۀ مزبور امری زاید می‌نماید؛ ولیکن در مواردی، در متون کاربرد‌های ندایی هست که فاقد حروف و کلمات ندائیه است. در این صورت اگر علامت/! / استعمال شود، تسهیل در قرائت متن را فراهم خواهد آورد» (مایل‌ هروی، 1379: 497). همچنین، خاکی با آوردن مثالی «آقایان! لطفاً ساکت باشید./ پرویز! به تو گفتم: برو خانه» (خاکی، 1400: 115) نشان‌دهندۀ تأیید چنین استدلالی است.

2) بعد از اصوات: اگر بعد از اصوات حرف ربط «که» یا متمم آمده باشد، نیازی به درج هیچ نشانه‌ای بعد از اصوات نیست و بهتر است در ‌چنین شرایطی در ‌انتهای جمله نشانۀ عاطفی گذاشته شود. مانند حاشا که من به موسم گل ترک می‌ کنم!/ آفرین بر تو! و در غیر این صورت، نشانۀ عاطفی بلافاصله بعد از اصوات آورده می‌شود.

3) درج نشانۀ عاطفی درون پرانتز (استهزا و ریشخند، تردید و ابهام): در نشانۀ پرسش همۀ نویسندگان بر این باور بودند که تنها نشانۀ پرسش داخل پرانتز قرار می‌گیرد که بیانگر بیان مفهوم تردید و ابهام است و چنین کاربردی بیشتر در نسخ خطّی دیده می‌شود. در این میان، در نشانۀ یادشده بیشتر نویسندگان معتقدند که درج نشانۀ عاطفی درون پرانتز بیانگر مفهوم استهزاست. این درحالی است که نیکو‌بخت و قاسم‌زاده در نشانۀ پرسش، درج نشانۀ پرسش و عاطفی را در‌ کنار‌ هم بیانگر مفهوم استهزا می‌دانند. در‌نهایت، در ‌چنین شرایطی نظر بیشتر نویسندگان پذیرفته می‌شود.

4) درج نشانۀ عاطفی و سؤال کنار ‌هم (استفهام انکاری، تمسخر، جملۀ پرسشی به همراه تعجب یا بالعکس): طبق استدلال‌های از‌پیش گفته‌شده (استفهام انکاری: درج نشانۀ عاطفی/ تمسخر: درج نشانۀ عاطفی درون پرانتز) چنین کاربردهایی تنها بیانگر جملات عاطفی به همراه پرسشی است.

با در‌نظر‌گرفتن اختلاف‌ها، چنین کاربردهایی را می‌توان برای این نشانه در ‌نظر گرفت: 1) در پایان اصوات؛ 2) برای نشان‌دادن احساسات دو گانه؛ 3) در پایان جمله‌های امری از ‌نوع تأکیدی.

2ـ9 نقطه (.)

ایست‌نما، ایست کامل، ایست، درنگ، مکث یا توقّف کامل معادل‌های دیگر نقطه است.

 

جدول شمارة 17: نام‌های دیگر نقطه

نیکو‌بخت و قاسم‌زاده

خاکی

ذوالفقاری

فتوحی

انوری

صافی

مایل هروی

غلامحسین‌زاده

کاخی

امینی

ادیب سلطانی

یاحقی و ناصح

آریانپور

نویسندگان

ایست کامل

ایست

ایست‌نما

نشانه

43

86

69

صفحه

همچنین تعداد کاربردهای نقطه (بدون درنظرگرفتن تبصره‌ها) از 1 تا 10 کاربرد متغیّر است:

 

جدول شمارة 18: تعداد کاربردها

هاشمی	نیکوبخت و قاسم زاده	خاکی	ذوالفقاری	صلح جو	فتوحی	انوری	صافی	حرّی	مایل هروی	غلامحسین زاده	جهان بخش	سمیعی‌گیلانی	کاخی	امینی	ادیب سلطانی	یاحقی و ناصح	آریانپور	نویسندگان
10	9	8	5	1	4	2	3	4	2	2	1	2	5	5	10	3	3	کاربردها

 

نقطه نشانۀ مکث کامل است که در‌ پایان جمله‌های خبری، امری (غیر‌سؤالی، غیرِ ‌عاطفی) و همچنین در‌ پایان جمله‌های پرسشی غیرِمستقیم به نشانۀ ختم جمله آورده می‌شود. جداکنندۀ جمله‌های مستقل از یکدیگر است که در ‌پایان یک بند یا عبارت برای وقف بلند درج و پس از آخرین حرف جمله، بدون فاصله آورده می‌شود.

تعدادی از نویسندگان در ذکر کاربردهای نقطه، سخنان کلّی و مبهمی گفته‌اند؛ برای نمونه - «نقطه معمولاً در انتهای جملۀ خبری و نیز در‌ پایان جملۀ امری خفیف و پرسش غیر‌مستقیم قرار می‌گیرد» (حرّی، 1395: 100).

n در اینجا منظور از جملۀ امری خفیف مشخّص نیست؛ آیا در‌ مقابل، جملۀ امری قوی نیز وجود دارد؟ و این دو را چگونه می‌توان از یکدیگر متمایز کرد؟

- «در‌ پایان جمله قرار می‌گیرد و نشانۀ وقف کامل است» (صافی، 1391: 108).

n منظور از «در ‌پایان جمله» چیست؟ و چه جمله‌ای مدّنظر است؟

- «آنجا که یک مجموعۀ کلّی را به‌‌صورت جزء‌جزء تقسیم می‌کنیم و بر‌می‌شماریم» (یاحقّی و ناصح، 1397: 74).

n محتوا به‌گونه‌ای بیان شده است که نشانۀ دونقطه به ذهن می‌رسد و بهتر بود، این جمله را بدین صورت اصلاح می‌کردند: بعد از اعداد در برشمردن اجزای کلّی.

- «در پایان جملۀ کامل و در پایان عبارات یک مطلب و بند گذارده می‌شود» (مایل ‌هروی، 1379: 495).

n ابهامی وجود دارد و این پرسش در ذهن ایجاد می‌شود که منظور از ‌جملۀ کامل، چه جمله‌ای است و بهتر بود، جزئی‌تر این مقوله بررسی می‌شد.

- کاخی ذیل کاربردها به بررسی نشانه‌ها در زبان باختری اشاره کرده است (رک. کاخی، 1381: 249).

n جای سؤال است که «یک شیوه‌نامۀ فارسی با ذکر کاربردهای نشانه‌های نگارشی در متون فارسی، با چه هدفی تعدادی از این نشانه‌ها را در زبان باختری بیان کرده است؟»؛ حتی نویسنده منظور خودش را از زبان‌های باختری مشخص نکرده است.

گاهی دیده شد که مثال‌ها با کاربردهای ذکرشده تطابق ندارد؛ مانند - «پس از پایان جملۀ دستوری مانند ابوریحان بیرونی از دانشمندان بزرگ ایران است» (ادیب‌ سلطانی، 1374: 86).

- «باید از همه تشکر کنم» (نیکو‌بخت و قاسم‌زاده، 1391: 27).

n این دو نویسنده چنین مثالی را در ذیل کاربرد امریِ غیر ‌تأکید مطرح کرده‌اند که در این مثال کلمۀ «باید» مفهوم بار تأکید را در خود دارد.

n بسیاری از نویسندگان در ذکر کاربردها از اصطلاحات درستی استفاده نکرده‌اند که باعث ایجاد ابهام و سردرگمی خوانندگان می‌شود؛ یا گاهی مباحث انشا، دستور، بلاغت را در کاربردها به میان آورده‌اند؛ برای نمونه، یاحقّی و ناصح، سمیعی‌ گیلانی، انوری و ذوالفقاری یکی از کاربردهای نقطه را در‌ پایان جمله‌های انشایی مطرح کرده‌اند. این درحالی است که جمله‌های انشایی به انواعی تقسیم می‌شود و هرکدام از اقسام، نشانۀ خاص خودش را دارد. ⁴ بهتر بود، این نویسندگان منظورشان را از جمله‌های انشایی روشن می‌کردند. گاهی دیده می‌شود که نویسندگان محتوای دستور زبانی را در کاربردهای نقطه مطرح کرده‌اند؛ برای نمونه - «پس از پایان جمله‌های دستوری» (ادیب ‌سلطانی، 1374: 86). در‌ ابتدا بسیار مبهم و کلّی است و نوع جمله‌های دستوری را روشن نکرده است و براساس فهرستی که در پایان کتاب ‌آمده، معادل لاتین Grammatik ‌شده است؛ بنابراین مشخص می‌شود که مفهوم دستور زبانی مدّ‌نظر نویسنده ‌‌بوده است که این خود باعث می‌شود، ذهن خواننده به‌‌سمت دستور‌ زبان کشیده شود.

- «در ‌پایان یک جملۀ ساده» (کاخی، 1381: 247).

n با این فن بیان همچنان ذهن خواننده به‌‌سمت مباحث دستور ‌زبان کشیده می‌شود؛ به‌طوری که جملۀ ساده را در ‌مقابل جملۀ مرکّب قرار می‌دهد و در ‌ادامۀ این کاربرد (بدون سؤال یا ابراز حیرت، خشم، افسوس، تردید، یا حالاتی از اینگونه) نویسنده بحث نگارش و ویرایش را با مباحث بلاغی ترکیب کرده است. نمونه‌ای دیگر - «در آخر جملۀ کامل خبری و امری (ساده یا مرکب)» (خاکی، 1400: 103).

علاوه‌‌بر انتقاد‌ها و ابهام‌ها، اختلاف‌دیدگاه‌هایی در کاربردهای خاص دیده شد و یا گاهی برای یک کاربرد چند نشانه پیشنهاد شده بود. ازجمله:

1) بعد از جمله‌های امری (نشانۀ عاطفی، نقطه): باتوجه به دیدگاه‌های متفاوت نویسندگان اینگونه برداشت می‌شود که بهتر است د‌ر جمله‌های امری، میزان تأکید را در ‌نظر گرفت؛ این میزان تأکید با خوانش متن مشخص می‌شود و در صورت وجود تأکید در جمله‌های امری، از نشانۀ عاطفی استفاده شود و در صورت غیر‌تأکیدی‌‌بودن جمله از نشانۀ نقطه استفاده شود.

2) بعد از علائم اختصاری مشهور (ه. ق./ ه. ق/ ق./ ق): با وجود تشتّت آرای فراوانی که در علائم اختصاری مطرح شده است، بهتر است که نویسندگان در افزودن نقطه در بین علائم اختصاری، یکی از دو اصول زیر را انتخاب و در متن اعمال کنند تا به‌دنبال آن یکدستی در متن ایجاد شود: الف) اگر بعد از حرف آخر نشانۀ اختصاری نقطه گذاشته شود (ه. ق.) باید به‌دنبال آن در نشانه‌های تک‌حرفی (ق.) ، (ش.) هم نقطه درج شود؛ ب) اگر بعد از حرف آخر نشانۀ اختصاری نقطه گذاشته نشود (ه. ق) باید به‌دنبال آن هم در نشانه‌های تک‌حرفی (ق) نقطه گذاشته نشود.

انتخاب هریک از دو اصول به پسند نویسندگان بستگی دارد؛ ولی آنچه در انتخاب این دو اصول اهمیت دارد، یکدستی در به‌کار‌گیری نقطه است تا بدین‌صورت ابهام‌ها و دوگانگی‌ برای خوانندگان به همراه نداشته باشد.

با ‌در‌ نظر‌گرفتن اختلاف‌ دیدگاه‌ها، این کاربردها را می‌توان برای این نشانه در‌ نظر گرفت: 1) در‌ پایان جمله‌های خبری و امری؛ 2) پس از کوته‌پاسخ‌ها؛ 3) پس از علائم اختصاری؛ 4) پس از جمله‌های پرسشی غیر‌مستقیم؛ 5) در‌ پایان ارجاعات درون متن یا پایان متن؛ 6) در ‌بین اجزای یک پایگاه اینترنتی؛ 7) در ‌پایان نقل‌‌قول مستقیم، پس از گیومه.

2ـ10 نقطه ‌ویرگول (؛)

از این نشانه با معادل‌هایی مانند نقطه ـ کاما، نقطه ـ بند، درنگ ـ نقطه، سرکج نقطه، جدایی‌نما یا فنر در شیوه‌نامه‌ها سخن به میان آمده است.

جدول شمارة 19: نام‌های دیگر علائم نقطه‌ویرگول

نیکو‌بخت و قاسم‌زاده

خاکی

ذوالفقاری

فتوحی

انوری

صافی

مایل هروی

غلامحسین‌زاده

کاخی

امینی

ادیب سلطانی

یاحقی و ناصح

آریانپور

نویسندگان

نقطه ـ کاما/ نقطه ـ بند/ درنگ ـ نقطه

جدایی‌نما

سرکج نقطه

جدایی‌نما/ فنر

نشانه

48

108

214

70

صفحه

تعداد کاربردهای نقطه‌ویرگول (بدون درنظرگرفتن تبصره‌ها) از 1تا 8 کاربرد متغیّر است:

 

جدول شمارة 20: تعداد کاربردها

هاشمی	نیکوبخت و قاسم‌زاده	خاکی	ذوالفقاری	صلح جو	فتوحی	انوری	صافی	حرّی	مایل هروی	غلامحسین زاده	جهان بخش	سمیعی‌گیلانی	کاخی	امینی	ادیب سلطانی	یاحقی و ناصح	آریانپور	نویسندگان
5	5	5	4	1	3	3	1	3	2	6	1	3	8	4	8	3	1	کاربردها

 

این نشانه حدّفاصل بین نقطه و ویرگول است؛ بدین معنی که درنگ آن کوتاه‌تر از نقطه و بلند‌تر از ویرگول است. جایگاه نقطه‌ویرگول در ‌پایان جمله‌هایی است که با اضافه‌شدن یک جملۀ توضیحی یا تکمیلی به جملۀ قبل، در‌مجموع یک جملۀ کامل را تشکیل می‌‌دهد. به عبارت دیگر، جمله از‌نظر دستوری کامل و با جملۀ قبل ارتباط معنایی دارد.

در بررسی کاربردهای علائم نگارشی در شیوه‌نامه‌ها، به‌‌دلیل شباهت‌های کاربرد نشانۀ یادشده با ویرگول، شواهدی به شرح زیر دیده شد:

- «عمل‌های جراحی که ایشان تا‌کنون در این بیمارستان انجام داده‌اند، به قرار زیرند

1. برداشتن آپاندیس، 17 مورد؛
2. فتق مختنق، سه مورد؛
3. کیسۀ صفرا، 11 مورد؛

.........................................

28. وول وولوس، 5 مورد» (ادیب‌ سلطانی، 1374: 83).

n بهتر بود در شیوة نوشتن تعداد گزینه‌ها یکدست عمل می‌شد و گزینة دوم را به‌صورت عددی ذکر می‌کرد.

- «معلمان از نتیجۀ امتحانات خشنود بودند؛ شاگردان، نیز» (کاخی، 1381: 245).

n در این مثال به‌‌دلیل نبود ابهام و یا دوگانگی در معنای و مفهوم جمله، نیازی به درج ویرگول بعد از نهاد (شاگردان) نیست. تنها زمانی بعد از نهاد ویرگول گذاشته می‌شود که خواننده به‌اشتباه نهاد را با کسره بخواند که در این صورت مفهومی ثانوی به ذهن متبادر می‌کند؛ در این شرایط برای پرهیز از دوگانگی در مفهوم ویرگول درج می‌شود. همچنین در کاربردهای مطرح‌شده، یعنی - «وصل‌کردن دو جملۀ کوتاه بهم که دربارۀ یک موضوع هستند./ وصل‌کردن جمله‌های نسبتاً بلند که دربارۀ یک موضوع باشند» (کاخی، 1381: 243 و 245).

n محتوای کاربردها یکسان است و نیازی به مجزّا‌کردن آنها در دو کاربرد جداگانه نیست؛ بهتر است بدین شکل اصلاح شود: برای وصل‌کردن دو جمله به یکدیگر که دربارۀ یک موضوع هستند، خواه جملۀ کوتاه باشد و خواه بلند.

- «دانشگاه شهر ما سه دانشکده دارد: دانشکدۀ ادبیات؛ شامل رشته‌های ادبیات فارسی، فلسفه، جامعه‌شناسی، تاریخ، جغرافیا و زبان‌های خارجی؛ دانشکدۀ علوم، شامل رشته‌های فیزیک، شیمی، ریاضی، و زیست‌شناسی؛ دانشکدۀ بهداشت، شامل رشته‌های پزشکی، دندان‌پزشکی، و داروسازی» (کاخی، 1381: 245).

n مثال فوق اگر به‌صورت فهرست‌وار نوشته شود، منسجم‌تر خواهد بود. همچنین، نویسنده در درج نشانه‌ها، یکدست عمل نکرده است و در بر‌شمردن دانشکده‌ها قبل از «و» ویرگول گذاشته است که به‌دلیل نبود ابهام در متن نیاز به درج ویرگول قبل از «واو» نیست؛ بنابراین می‌توان مثال فوق را به دو صورت اصلاح کرد:

دانشگاه شهر ما سه دانشکده دارد:

- دانشکدۀ ادبیات، شامل رشته‌های ادبیات فارسی، فلسفه، جامعه‌شناسی، تاریخ، جغرافیا و زبان‌های خارجی؛

- دانشکدۀ علوم، شامل رشته‌های فیزیک، شیمی، ریاضی و زیست‌شناسی؛

- دانشکدۀ بهداشت، شامل رشته‌های پزشکی، دندان پزشکی و دارو‌سازی.

دانشگاه شهر ما سه دانشکده دارد: دانشکدۀ ادبیات (رشته‌های ادبیات فارسی، فلسفه، جامعه‌شناسی، تاریخ، جغرافیا و زبان‌های خارجی)؛ دانشکدۀ علوم (رشته‌های فیزیک، شیمی، ریاضی و زیست‌شناسی)؛ دانشکدۀ بهداشت (رشته‌های پزشکی، دندان پزشکی و دارو‌سازی).

- «این نشانه را می‌توان در آغاز جمله‌هایی که نتیجه یا دلیل جمله‌های قبل از خود‌اند و با [زیرا، زیراکه، چرا، چراکه، چه، تا] و امثال آن شروع می‌شوند، گذارد» (مایل ‌هروی، 1379: 496).

n از آنجایی که حرف ربط «تا» برقرارکنندۀ پیوند میان دو جمله است، قبل از آن نیازی به گذاشتن هیچ نشانه‌ای نیست؛ مگر اینکه استثنایی وجود داشته باشد که در ‌حال حاضر در‌ بین نویسندگان استثنایی دیده نشده است و بهتر بود، برای درک بهتر مثالی را بیان می‌کردند.

- «این مذاکرات، به نتیجه نخواهد رسید؛ اگر هم با واکنش کشور‌های حوزۀ خلیج فارس رو‌به‌رو شود، ممکن است به ایجاد تنش‌های دراز‌مدت میان دو طرف مذاکره منجر شود» (ذوالفقاری، 1399: 32).

n در مثال فوق بعد از نهاد، گذاشتن ویرگول ضروری نیست؛ زیرا تنها درصورتی بعد از نهاد می‌توان از ویرگول استفاده کرد که واژه‌ای با کسره به نهاد اضافه شده باشد و منجر به دوگانه‌خوانی شود؛ در این صورت برای پرهیز از دوگانه‌خوانی درج ویرگول الزامی است. همچنین، ذوالفقاری نکته‌ای را یادآور می‌شود که - «قبل از علامت نقطه‌ویرگول باید فعل باشد؛ در غیر ‌این صورت از ویرگول استفاده می‌کنیم» (ذوالفقاری، 1399: 33).

n ذوالفقاری راه‌‌حل خوبی ارائه کرده است؛ ولی شاید استثنا‌هایی هم در آن وجود داشته باشد؛ گاهی ممکن است، با مثال‌هایی رو‌به‌رو شد که با وجود فعل، نتوان از نشانۀ نقطه‌‌ویرگول استفاده کرد؛ مانند از یک‌سو مهربان بود، از‌سوی دیگر حسابگر؛ بنابراین بهتر است در ‌چنین حکمی بار معنایی جملۀ قبل را هم مدّنظر قرار داد. به عبارت دیگر، اگر معنای جملۀ قبل ناقص باشد، از ویرگول استفاده می‌شود و درصورتی که معنای جملۀ قبل کامل باشد، از نشانۀ نقطه‌ویرگول می‌توان بهره برد. همچنین، گاهی برای بر‌شمردن اجزایی که مربوط به یک حکم کلّی هستند، مقوله‌ها به‌‌صورت جمله ذکر نشده است. مانند: «1) در زبان عربی؛ 2) در زبان فارسی؛ 3) در زبان ترکی» (هاشمی، 1399: 715)؛ بنابراین در ویرایش جمله‌ها نمی‌توان فقط جنبۀ دستوری صرف را مد‌ّنظر قرار داد و بهتر است به جنبۀ محتوایی هم توجه کرد؛ برای نمونه، در جملۀ «علی آمد؛ اما برادرش را نیاورد». در جملۀ «علی آمد» به‌‌لحاظ دستوری جمله‌ای کامل است که هیچ نقصی در آن دیده نمی‌شود. به همین دلیل، می‌توان نشانۀ نقطه را درج کرد؛ اما با در ‌نظر‌گرفتن جنبۀ محتوایی جمله، اینطور به نظر می‌رسد که جملۀ دوم ازلحاظ مفهوم با جملۀ قبل از خود پیوستگی دارد. به عبارت دیگر، دو جمله به‌ظاهر مستقل هستند؛ ولی در معنا تکمیل‌کنندۀ یکدیگرند. به همین دلیل باید در چنین شرایطی از نقطه‌ویرگول استفاده کرد.

علاوه‌‌بر این گاهی اختلاف ‌دید‌گاه‌هایی دیده می‌شود؛ از‌جمله:

1) قبل از واو عطف: در هنگام بررسی و مطالعه بر ‌روی مثال‌هایی که نویسندگان در ذیل کاربردها مطرح کرده‌اند، گزینه‌هایی دیده شد که با نشانۀ ویرگول تناقضی را به‌ وجود آورده است؛ مانند کاربرد نقطه‌ویرگول قبل از «واو» عطف. باتوجه به اینکه حرف «و» از‌لحاظ دستوری پیوند و ارتباطی میان دو جمله برقرار می‌کند، بهتر است قبل از آن هیچ نشانه‌ای مانند ویرگول، نقطه‌ویرگول و... درج نشود. به‌استثنای مبحث ویرگول آکسفورد که برای رفع ابهام در جمله، گذاشتن ویرگول قبل از «و» مانعی ندارد و با درج نشانۀ نقطه‌ویرگول یا ویرگول گویا آن ربط میان دو جمله قطع می‌شود.

2) قبل از حرف ربط «اما»، «زیرا» ( ویرگول، نقطه‌ویرگول): با‌توجه به اینکه چنین حروفی از کلمه‌های توضیحی هستند و بار معنایی جملۀ قبلشان کامل است، بهتر است همیشه قبل از چنین حروفی (اما، ولی، زیرا، بنابراین، در‌نتیجه، به‌طوری که، در‌حالی که، ازاین‌رو، البته، با این حال) به‌جای ویرگول از نقطه‌ویرگول استفاده کرد؛ همچنین، نیازی به درج نشانۀ ویرگول بعد از این کلمه‌ها نیست.

3) حذف فعل به قرینه: گاهی که فعل به قرینه حذف شده است، در بین دو جمله یکی از حروف ربط (اما، و، ولی، یا، نه، ولیکن، و...) می‌آید؛ بنابراین در گذاشتن یا نگذاشتن نقطه‌ویرگول متناسب با هر‌یک از حروف ربط عمل می‌شود.

با در‌نظر‌‌گرفتن این اختلاف‌ها، تعداد کاربردهایی که ‌می‌توان برای این نشانه در‌ نظر گرفت، عبارت است از: 1) قبل از کلمه‌های توضیحی (زیرا، اما، ولی، بنابراین، در‌حالی که، در‌نتیجه، برای مثال، یعنی، ازاین‌رو، به‌طوری که...)؛ 2) برای جدا‌کردن اجزای مربوط به یک مقولۀ کلّی (در‌پایان هر مقوله نقطه‌ویرگول و مقولۀ آخری نقطه)؛ 3) میان ارجاع‌دهی درون‌متنی دو یا چند منبع؛ 4) در جمله‌های شرطی یا جمله‌هایی با ویرگول متعدد (به‌‌جای ویرگول اصلی از نقطه‌‌ویرگول استفاده شود)؛ 5) برای جدا‌کردن جمله‌هایی به‌ظاهر مستقل و در معنا مرتبط به یکدیگر.

2ـ11 ویرگول (،)

این نشانه در شیوه‌نامه‌ها معادل‌هایی همچون کاما یا درنگ‌نما، عصا، سر‌کج یا کجک، بند، درنگ دارد.

جدول شمارة 21: نام‌های دیگر ویرگول

نیکو‌یخت و قاسم‌زاده

خاکی

ذوالفقاری

فتوحی

انوری

صافی

مایل هروی

غلامحسین‌زاده

کاخی

امینی

ادیب سلطانی

یاحقی و ناصح

ویرگول

نویسندگان

بند

کاما/ درنگ‌نما

سرکج

درنگ

کجک/ سرکج

درنگ‌نما/ عصا

نشانه

105

29

212

76

75

70

صفحه

تعداد کاربردهای ویرگول (بدون درنظرگرفتن تبصره‌ها) از 1 تا 22 کاربرد متغیّر است:

 

جدول شمارة 22: تعداد کاربردها

هاشمی	نیکو بخت و قاسم‌زاده	خاکی	ذوالفقاری	صلح جو	فتوحی	انوری	صافی	حرّی	مایل هروی	غلامحسین‌زاده	جهان بخش	سمیعی‌گیلانی	کاخی	امینی	ادیب سلطانی	یاحقی و ناصح	آریانپور	نویسندگان
16	18	15	7	9	9	9	2	13	1	12	1	11	22	5	26	5	1	کاربردها

 

ویرگول نشانۀ مکث کوتاه و پیوند‌دهندۀ اجزای دو طرف جمله است. مشروط به اینکه مفهوم جملۀ اول ناقص و جملۀ دوم تکمیل‌کنندۀ جملۀ اول باشد. این نشانه بیشتر تابع لحن کلام است و در‌ پایان اجزای نیمه‌مستقل ذکر می‌شود.

از فواید کاربرد ویرگول در متن عبارت است از:

1) کمک به رفع ابهام در جمله؛ 2) سهولت در خواندن؛ 3) درک بهتر مطلب.

در هنگام بررسی کاربردهای شیوه‌نامه‌ها تنها اختلاف‌دیدگاه‌هایی در بخش‌هایی خاص دیده شد؛ به‌‌طوری که گاه برای یک کاربرد چندین نشانه پیشنهاد شده است؛ از‌جمله:

1) در ‌بین عطف سازه‌های هم‌پایه: در نثر‌ (در صورتی که مسجّع و آهنگین نباشد) برای پرهیز از تکرار «واو» می‌توان از ویرگول استفاده کرد؛ زیرا تکرار‌کردن واو عطف در بین تک‌تک کلمه‌ها صورت زیبایی ندارد و خوانش متن برای خواننده خسته‌کننده می‌شود؛ اما در شعر (متون منظوم) از آنجایی که باید وزن شعر‌ را در ‌نظر داشت، بهتر است همچنان گذاشتن واو در‌ جای خود باقی بماند؛ چون با حذف‌کردن آن، وزن شعر به هم می‌خورد؛ بنابراین در‌ چنین مواقعی باید نوع متن را مدّنظر قرار داد که منثور یا منظوم است. گفتنی است در ذیل کاربرد یادشده، بیان این نکته ضروری است: همۀ نویسندگان بر این عقیده هستند که در عطف سازه‌های هم‌پایه، به‌‌جای واو عطف مکرّر، می‌توان از ویرگول استفاده کرد؛ بنابراین لزومی ندارد که نشانۀ «را» در بین سازه‌های هم‌پایه قرار گیرد. مانند: «‌چه کسی سپیده‌دم را، نیمروز را، و نیمه‌شب را گسترده است؟» (غلامحسین‌زاده، 1398: 42). «زمین را، آسمان را، ستاره را، و انسان را خدا آفرید» (نیکو‌بخت و قاسم‌زاده، 1391: 48).

2) قبل و بعد از نشانۀ مفعولی «را»: در به‌کار‌گیری نشانۀ ویرگول قبل یا بعد از «را» اختلاف‌دیدگاه‌ها و تناقض‌هایی مطرح است که خواننده را سردرگمی می‌کند. در‌نهایت ضرورتی ندارد که نویسندگان نشانۀ «را» را به‌صورت یک شاخص جداگانه بررسی کنند. به‌ویژه دربارۀ به‌کار‌گیری ویرگول بعد از «را»؛ زیرا همة ضرورت‌هایی که نویسندگان مطرح کرده‌اند، درواقع، همان کاربردهایی است که در زیر‌مجموعۀ ویرگول قرار دارد؛ یعنی جدا‌کردن کلمه‌هایی که مربوط به یک حکم کلّی هستند و با توجه به اینکه این کاربرد ویرگول به یک قانون کلّی درآمده است، هرچیزی (هرموردی) می‌تواند زیرمجموعۀ این قانون کلّی قرار گیرد؛ از‌جمله خود نشانۀ «را».

3) بعد از نهاد: در ‌هنگام رویارویی با نهاد درصورتی می‌توان بعد از آن ویرگول گذاشت که کلمه‌ای با کسره به نهاد اضافه شده باشد و منجر به دوگانه‌خوانی شود. در‌ چنین شرایطی، بهتر است بعد از نهاد ویرگول درج شود؛ ولی اگر کلمه‌ای با کسره به نهاد اضافه نشده باشد، لزومی به گذاشتن ویرگول بعد از نهاد نیست.

4) بعد از کوته‌پاسخ‌ها (نقطه، ویرگول): باتوجه به دیدگاه‌های مختلف و تناقض‌های به‌وجود‌آمده، می‌توان دو شرط را برای کوته‌پاسخ‌ها در ‌نظر گرفت: الف) در‌صورتی که کوته‌پاسخ‌ها درنگ پایانی داشته باشند. به عبارت دیگر، اگر جمله‌ای بعد از آن ذکر نشود، حکم یک جملۀ کامل را دارد و نشانۀ نقطه بعد از آن درج می‌شود؛ ب) در‌صورتی که کوته‌پاسخ‌ها درنگ پایانی نداشته باشند و جمله‌ای در ادامۀ آن بیاید؛ در‌ چنین شرایطی، نشانۀ ویرگول گذاشته می‌شود.

5) بعد از حرف ربط «که»: یکی از مباحثی که در‌ مثال‌های نویسندگان اختلاف‌نظر دیده شد، گذاشتن ویرگول قبل از حرف ربط «که» است. از آنجایی که حروف ربط دو جمله را به یکدیگر پیوند می‌دهند، به‌ویژه حرف ربط «که» از‌لحاظ دستوری پیوند را بین دو‌ جمله برقرار می‌کند و با جملۀ بعد خود یک عبارت وصفی می‌سازد؛ بنابراین قبل از حرف ربط «که» ویرگول گذاشته نمی‌شود؛ مگر در جمله‌هایی که حرف ربط «که» عبارت وصفی ایجاد‌ کرده است و قبلش جملۀ معترضه آمده باشد؛ مانند «علی علیه‌السّلام، که ابو‌تراب لقب داشت، امام اول شیعیان است» (هاشمی، 1399: 714). در این ‌مثال به‌دلیل وجود جملۀ معترضۀ علیه‌السّلام قبل از حرف ربط «که» ویرگول گذاشته شده است و از آنجایی که دو طرف جملۀ معترضه باید ویرگول درج شود، بنابراین بهتر است بدین صورت اصلاح شود: علی، علیه‌السّلام، که ابو‌تراب لقب داشت، امام اول شیعیان است؛ بنابراین تنها با رو‌به‌رو‌شدن چنین (جمله‌های معترضه) ویرگول قبل از حرف ربط «که» گذاشته می‌شود. در غیر این صورت گذاشتن ویرگول قبل از حرف ربط «که» صحیح نیست؛ «آخر ای پسر جان، لا اله الا الله، اینقدر وقتت را تلف نکن» (ادیب‌ سلطانی، 1374: 79)؛ حتی در صورت رویارویی با یک بند غیر‌تحدیدی هم نیازی به درج ویرگول قبل از «که» نیست و نباید ملاک قابلیت حذف از جمله را مدّنظر قرار داد که صلح‌جو بدان اشاره کرده است.

بند‌های تحدیدی بند‌هایی هستند که بخشی از ساختار دستوری نهاد است و نهاد را در یک ویژگی خاصی منحصر می‌کند؛ به‌طوری که نمی‌توان نهاد را از جمله حذف کرد؛ زیرا با حذف آن، نهاد نامشخص و ناکامل و در‌نهایت، جمله با ابهامی روبه‌رو می‌شود؛ مثلاً دختری که لباس آبی به تن دارد، قهرمان شنای مدرسه است. در این جمله منظورمان هر دختری نیست؛ بلکه نهاد (دختر) را در ویژگی خاصی منحصر کرده‌ایم و منظورمان دختری است که لباس آبی به تن دارد؛ اما در بند‌های غیر‌تحدیدی (توضیحی) تنها یک توضیح اضافی دربارۀ نهاد داده می‌شود؛ به‌طوری که می‌توان آن توضیح اضافی را از جمله حذف کرد، بدون آنکه نهاد نامشخص و یا جمله مبهم شود؛ مانند خانم علی‌نژاد، که لباس آبی به تن دارد، قهرمان شنای این مدرسه است. در این جمله یک توضیح اضافی دربارۀ خانم علی‌نژاد داده‌ایم که به‌راحتی از جمله حذف‌شدنی است (رک. صلح‌جو، 1399: 232).

بررسی‌ها نشان داد که با درنظر‌گرفتن اختلاف‌ها، تعداد کاربردهایی که می‌توان برای این نشانه در‌ نظر گرفت، عبارت است از: 1) بعد از منادا؛ 2) بین جمله‌های پایه و پیرو (اگر جملۀ پیرو مقدّم باشد، ویرگول و در‌صورت مقدّم‌بودن جملۀ پایه، نقطه‌ویرگول)؛ 3) بین عطف سازه‌های هم‌‌پایه؛ 4) بین عبارت و جمله‌های هم‌پایه؛ 5) دو طرف جمله‌های معترضه، دعایی و بدل؛ 6) بین دو کلمۀ تکراری؛ 7) بعد از گرو‌های قیدی در آغاز جمله؛ 8) حذف اسم و فعل‌ها؛ 9) برای پرهیز از کژتابی؛ 10) برای جدا‌کردن آدرس، منابع، اعداد، نام‌خانوادگی از نام، نام کتاب از نام نویسنده.

 

3ـ نتیجه‌‌

استفاده از مثال به‌جای شاهد، تطابق‌نداشتن کاربردها با مثال، تنها با هدف تأیید کاربردهای پیشنهادشده، ابهام و نارسایی محتوای کاربردها و آمیختنِ مباحث بلاغی و دستوری از اشکالات اساسی شیوه‌نامه‌هاست. علائم نگارشی برای پرهیز از اشتباه و فهم درست مطلب و رفع پاره‌ای از ابهام‌هاست و افراط در به‌کار‌گیری آن یا پیشنهادهای متنوّع برای کاربردها، کار تشخیص را برای ویراستاران و نویسندگان دشوار می‌کند و از پایبندی افراد در به‌کار‌گیری صحیح این علائم در متن می‌کاهد؛ بنابراین با بهره‌گیری از شاخص‌هایی که برخی از نویسندگان برشمرده‌اند، می‌توان در کمترین زمان، یکی از این دو‌ نشانه‌ای را برگزید که کاربرد آنها به هم نزدیک است. در کاربرد علائم نگارشی باید به این نکته توجه کرد که به اقتضای مطلب و فراخور متن از این نشانه‌ها استفاده کرد؛ هرچند با توجه به اصول و قواعدی که در هر‌ نشانه وجود دارد، به‌طور‌ طبیعی استثنا‌هایی هم در ‌کنار آنها دیده می‌شود. برای پرهیز از تشتّت یک نام برای علائم نگارشی برگزیده و در فرهنگ لغات و اصطلاحات و دانشنامه‌ها مدخلی برای آنها در نظر گرفته شود. از کاربرد دو علامت نگارشی به‌دنبال هم پرهیز شود؛ هرچند به‌کار‌گیری آنها ضروری باشد؛ مانند کاربرد گیومه در متن‌هایی که از مکالمه‌های متعدد تشکیل شده است؛ زیرا چشم‌نوازبودن متن را نیز باید حفظ کرد. در به‌کار‌گیری علائم نگارشی پیشنهاد می‌شود، به‌ معنای هر نشانه در علوم خاص توجه شود؛ زیرا گاهی بعضی از علائم نگارشی، مانند خط فاصله، در برخی از علوم بیان‌کنندۀ مفهوم خاصی است.

 

پی‌نوشت

1. گفتنی است ملاک تحقیق حاضر آخرین چاپ شیوه‌نامه‌ها بوده است تا آخرین تغییرات و اصلاحات نویسندگان در آنها انجام شده باشد؛ اما با‌ وجود تلاش‌هایی که برای دستیابی به چاپ نهایی تعدادی از کتاب‌ها صورت گرفت، به آنها دست نیافتیم؛ بنابراین چاپ سال‌های قبل را که با چاپ‌های بعد از آن تفاوتی نداشت، نقد و بررسی کردیم.
2. کتاب‌ها و مقاله‌هایی دیده شد که با وجود عنوان کتاب/ مقاله اشاره‌ای به علائم نگارشی در آن نشده بود؛ مانند 1) دربارۀ ویرایش زیر ‌نظر نصر‌الله پور‌جوادی؛ 2) شیو‌ه‌نامۀ دانشنامۀ جهان اسلام نوشتۀ احمد سمیعی‌ گیلانی؛ 3) مقاله‌ای با عنوان «کارگاه ویرایش (در‌باب علائم سجاوندی)» نوشتۀ رویا یدالّلهی و.... در ‌هنگام بررسی منابع تحقیق کتاب‌ها و مقاله‌هایی در‌ زمینه‌های تاریخی و تصحیح متون وجود داشت؛ مانند سه‌نقطه: ایرج افشار، راهنمای تصحیح متون: جویا جهان‌بخش، تاریخ نسخه‌پردازی و تصحیح انتقادی نسخه‌های خطّی: نجیب مایل ‌هروی، سنّت تصحیح متن در ایران پس از اسلام: مجتبی مجرّد، تعیین علائم اختصاری نسخه‌ها در تصحیح متون: عباس بگ‌جانی که از این میان، تنها در دو شیوه‌نامة راهنمای تصحیح متون از جویا جهان‌بخش و تاریخ نسخه‌پردازی و تصحیح انتقادی نسخه‌های خطی از نجیب مایل‌ هروی، به علائم نگارشی اشاره شده بود و بقیة منابع از دایرۀ تحقیق کنار گذاشته شد.
3. برای بررسی کاربردهایی که به‌صورت مستقیم از شیوه‌نامه‌ها نقل شده است از - و برای جملاتی که نقد، تحلیل و انتقاد‌ی بر کاربردها یا مثال‌ها وارد شده، از n و برای جداکردن شواهد و مثال‌ها از / استفاده شده است.
4. کتاب معانی و بیان نوشتة محمد علوی‌مقدم و رضا اشرف‌زاده، چاپ 1395، ص 58.

 

تعداد مشاهده مقاله: 409

تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 143