بررسی و تحلیل سبک‌شناسی نسخة خطی دیوان شور عشق سعدالدین احمد انصاری

1ـ مقدمه

آثارِ پیشینیان در قالبِ نسخ خطی پس از قرن‌ها به یادگار مانده است و این بر عهدۀ ماست که آنها را حفظ کنیم و با حفظ امانت به تصحیح آن بپردازیم. نسخه‌های خطی به‌جامانده از نویسندگان و شاعران سده‌های گذشته، درحقیقت میراث ارزشمند و گران‌بهای علمی مکتوب هر ملتی هستند که هرکدام از آنها دارای ویژگی‌ها، شرایط و ارزش و اعتبار خاص خود هستند. مهجورماندن و در دسترس نبودن این آثار ارزشمند و مفید که در طی زمان در لابه‌لای اوراق تاریخ گمنام مانده‌اند، ما را از اطلاعات مفید بسیاری محروم کرده‌ است؛ بنابراین معرفی هرکدام از نسخه‌های خطی، برای انتقال دانش‌ و اطلاعات گذشته‌های دور ـ که دسترسی به آنها غیرممکن بوده است ـ مفید خواهد بود و ضرورت می‌یابد (دوستانی علی‌آباد و همکاران، 1400: 103).

دریایی از فرهنگ پرمایۀ اسلام و ایران در نسخه‌های خطی موج می‌زند. این نسخه‌ها کارنامۀ دانشمندان و نوابغ بزرگ و هویّت‌نامۀ ما ایرانیان است. بر عهدۀ هر نسلی است که این میراث پرارج را پاس دارد و برای شناخت تاریخ و فرهنگ و ادب خود به احیا و بازسازی آن اهتمام ورزد. با همۀ کوشش‌هایی که در سال‌های اخیر برای شناسایی این ذخایر مکتوب و تحقیق در آنها انجام شده، تعداد زیادی کتاب و رساله در کتابخانه‌های داخلی و خارجی معرفی و منتشر نشده است. بسیاری از متون نیز، اگرچه بارها به طبع رسیده است، منطبق بر روش علمی نیست و به تحقیق و تصحیح دوباره نیاز دارد؛ ازاین‌رو، احیا و نشر کتاب‌ها و رساله‌های خطی وظیفه‌ای بر دوش محققان و کارشناسان این حوزه است (جهانبخش، 1378: 7).

1ـ1 بیان مسئله

هدف از سبک‌شناسی معاصر کاوش و اکتشاف در زبان و به عبارتی دقیق‌تر، کشف خلاقیت در کاربرد زبان است؛ زیرا کشف ویژگی‌های زبان، تکیه‌گاه محکمی برای فهم متون ادبی به ما می‌دهد. زبان این قابلیت را دارد که اعمال، گفتار و تفکرات انسان را بازنمایی کند. زبان به کار گرفته می‌شود تا جریان‌های دنیای مادّی یا انتزاعی را بازنمایی و نمونه‌های تجارب بشری را در متون گفتاری و نوشتاری بازگویی کند (علامی و واعظ‌زاده، 1400: 93).

ازسویی، چون از نسخة خطی دیوان شور عشق سعدالدین احمد انصاری، تنها دو نسخه موجود است، این سؤال‌ها در ذهن پدید می‌آید که دغدغۀ ما یافتن پاسخی برای آنهاست: نویسندۀ این اثر کیست و در چه دورانی می‌زیسته است؟ موضوع این اثر چیست و بر چه ساختاری پایه‌ریزی شده است؟ سبک نویسندۀ شور عشق چیست؟

هرکدام از متون نثر فارسی در سیر نثرنویسی مانند دانه‌های زنجیر، همدیگر را کامل می‌کنند و برای تکمیل تحقیقات ادبی در حوزه‌های زبان‌شناسی، دستور زبان، سبک‌شناسی، فرهنگ‌نویسی و... لازم است این آثار سترگ ادب فارسی معرفی شوند و از پردۀ گمنامی بیرون آیند.

هدف اصلی این تحقیق، بیرون‌آوردن دیوان شور عشق از گوشۀ کتابخانه‌هاست ـ که ازنظر سبکی جزو متن‌های مصنوع زبان فارسی به شمار می‌آید ـ به‌گونه‌ای که در پژوهش‌های ادبی تأثیر داده شود و به‌ویژه در مطالعات زبان‌شناسی، دستور زبان، سبک‌شناسی، فرهنگ‌نویسی و... به کار آید.

1ـ1 پیشینة پژوهش

بهره‌وری و استفاده از متن‌های مصنوع و متکلّف به‌راحتی امکان‌پذیر نیست؛ ازاین‌رو، معرفی و بررسی ویژگی‌های متن‌های مصنوع و قدیمی، در میان پژوهش‌های علوم انسانی، به‌ویژه در رشتۀ زبان و ادبیات فارسی، پیشینۀ بسیاری دارد و از قدیم نیز مرسوم بوده است. در دوره‌های متأخر نیز متن‌های مصنوع و دشوار فراوانی به همّت استادان برجستۀ زبان و ادبیات فارسی، معرفی شده است که امروزه در دست است و همۀ مخاطبان این متن‌ها بدان‌ها مراجعه می‌کنند.

شور عشق نیز متنی متکلّف است که بدون توضیح و ارائۀ ویژگی‌های سبکی و زبانی آن، فهم و دریافت موضوع آن دشوار می‌نماید؛ بنابراین مانند بسیاری از متن‌های مصنوع ادب فارسی نیازمند معرفی است که تاکنون کسی به انجام این امر، مبادرت نورزیده است.

2ـ بحث

کتاب شور عشق نوشتۀ احمد کابلی انصاری از متن‌های آراسته و فنّی و تاحدودی متکلّف زبان فارسی است. این اثر مانند بسیاری از نسخه‌های همعصر خود، نیازمند معرفی است و بدون بررسی علمی و ارائۀ ویژگی‌های زبانی و ادبی آن و دانستن زمان نگارش آن، فهم این متن دشوار می‌نماید. آگاهی از چنین متن‌هایی برای پژوهشگران رشته‌های ادبیات، تاریخ، جامعه‌شناسی، مردم‌شناسی و... می‌تواند مفید باشد و آنان را در دریافت دقیق مطلب و موضوع یاری کند. بدین منظور، در ادامه به معرفی نویسندۀ این اثر و همچنین موضوع، ساختار، ویژگی‌های نسخه، رسم‌الخط و سبک‌شناسی این اثر می‌پردازیم.

2ـ1 نویسندۀ شور عشق

نویسندة این اثر، مولانا شیخ سعدالدین احمد بن مولانا عبدالغفاربن مولانا عبدالعزیز بن مولانا عبدالکریم برکی انصاری است. در کتاب نشاةالقدس آمده است: «چون والده مولانا عبدالکریم سیده‌ای از نسب حضرت امام زین‌العابدین بوده است لذا ایشان هم نسب سیادت داشته‌اند و هم انصار بوده‌اند» (انصاری، 1328: 42).

مولانا سعدالدین احمد انصاری علوم رایج دورة خود را نیکو می‌دانست و به آثار شاعرانی مانند عطار، حافظ، مولانا، ابن‌عربی توجه داشت؛ البته در بین آنها به مولانا و حافظ بیشتر علاقه‌مند بود (جوکار و دیگران، 1395: 59). وی در طریقة جلیله، چشتیه، غوثیه، مهتدیه خلوتیه و چهریه سلوک کرده است.

مولانا در مقطع غزلی می‌فرماید:

مسلک سلوک این عارف مانند عارفان متقدم «همه اوست» یا توحید وجوی است؛ بیشتر غزلیاتش دربردارندة این اندیشه است و حتی غزلی کامل با این قافیه و ردیف دارد که مطلع آن این است:

به‌سبب آنکه منبع شاعری این طریقه از علوم باطن و تصفیة قلب و تقویت روح است، غزلی به قافیه و ردیف تصوف در حرف «فا» سروده است که نقل ابیاتی از آن در اینجا مناسبت دارد:

او مقام فنا فی الله را نیز در غزلی به‌روشنی بیان می‌دارد که مطلعش این است:

در مقطع غزل دیگری می‌گوید:

2ـ2 مذهب مؤلّف

بنابر شواهد اندکی که در متن موجود است، احتمال سنّی‌بودن مؤلف بیشتر است؛ زیرا وی برای خلفای راشدین، لقب «امیرالمؤمنین» ذکر کرده و پس از نام هریک، به‌شیوۀ اهل سنّت، عبارت دعایی «رضی الله عنه» آورده است؛ فقط بعد از نام «امیرالمؤمنین علی ابن ابی‌طالب» علیهما السّلام عبارت دعایی «کرّم الله وجهه» نگاشته است. یک بار نیز از اهل بیت علیهم السّلام سخن به میان آورده است.

2ـ3 ساختار شور عشق

کتاب شور عشق دیوانی بالغ بر ده هزار بیت است. کاتب (میر اکبر) در مقدمة کتاب با نثری شیوا به معرفی شیخ سعدالدین پرداخته است. هر دو نسخة این اثر، با این بیت شروع شده است:

کاتب در دیباچة کتاب (نسخة اساس/ گنج بخش) به شرح حالی از شیخ و حالات عرفانی وی می‌پردازد و کتاب را را با حمد و ثنای باری تعالی آغاز می‌کند:

«بر این جریدة ساده که از کاف و نون و القلم و مایسطرون بر دیباچة لوح بوقلمون، نکتة نطفة علاقیت بی‌چون را مصور سازم تا دماغ فراغ رایحة روح و خیال آمال حیات فتوح و خطیب ادیب تایب نصوح را معطر گردانم» (همان: 1).

سپس کوشیده است به معرفی شیخ و شرحی از زندگی وی بپردازد: «ایشان معتکف مسجد همایون رسالت‌پناهی شده و در اعتکاف او را گشودی، از فتوح روضة سالار الأنبیا علیه الصلوه و السلام آمده و اسرار راه غامضه مر او را مکشوف گشته که از درک اکثر عقلا و عرفا بیرون بوده، چنان‌چه رسالة مسما به کشف‌المحققین دران اعتکاف در سرروضة مبارک مسجد معلی تصنیف نموده و بعد از آن در سنة 1171 یک‌هزار و یک‌صد هفتاد و یک به وطن اصلی مراجعت نموده که آن قریه در حدود بلاد کابل مشهور به ده یحیی است و خلق خدای را این جانب صراط مستقیم طرق غرا هادی آمده...» (همان: 1‑2).

کاتب پس از حمد و ثنا و شرحی کوتاه، در مقدمه، به بیان مبحث اسماءالحسنی گریز می‌زند و درباب اسماء‌الهی چنین می‌آورد: «شطحیه که از ارباب سکر و مواجید به سمع عقلای ازمنه رسد، آن را کلمات قدسیة الهامیة شمارند و قائل آن، او را تعالی انگارند و او را چون شجر طور سینا مستغرق انوار ربویت دانند تا زنگ غلط شک وریب دویی از آیینة یقین زدوده گردد» (همان: 5).

سعدالدین احمد در کتاب شور عشق به شرح غزل‌های خود در برخی فصول پرداخته است و در برخی تغزلات عرفانی به استقبال از شاعرانی مانند حافظ و مولانا می‌پردازد؛ در پایان اشعار با نام «شیخ قدسی و شیخ قدوسی» تخلص کرده؛ وی در پایان کتاب، اشعار عرفانی را با مطلع «رازنامه» سروده است.

او مریدان بسیاری جمع کرد و به تربیت آنان پرداخت؛ افراد زیادی از مردمان افغان با او بیعت کردند. او با علوم و فنونی مانند علوم بلاغت آشنایی کامل داشت و به زبان عربی تسلط داشت. علاقة زیاد او به شاعران فارسی‌زبان مانند حافظ و مولانا مثال‌زدنی است؛ چنانچه او آثار آنها را بسیار می‌خواند و در کلام خود استفاده می‌‌کرد. شیخ سعدالدین زبان عربی، علوم اسلامی، علوم متداول زمان خود و علوم بلاغی را نیکو می‌شمارد و به آثار شاعرانی مانند عطار، مولانا، ابن‌عربی، حافظ و سایر عارفان توجه داشت؛ در بین آنان به مولانا و حافظ بیشتر عنایت می‌ورزید؛ در همه‌جا، متأثر از سخنان ایشان، اشعاری را نقل کرده است:

در جای دیگر می‌گوید:

نیز:

با توجه به متن کتاب شور عشق، کاملاً مشخص است که شیخ در طریقت نقشبندیه بوده و اجازۀ ارشاد، در طریقۀ یادشده را از شیخ محمد سمان مدنی کسب کرده است: «از مصاحبت ایشان فوایدی حاصل نموده به تخصیص از طریقة عالیه حضرات نقشبندیه قدس الله تعالی اسرارَ هُم و باز چون که به شرف آستان عرش نشان سید عالمیان مشرف گردیده و در زیارت روضة اطهر انور مفوض گردیده در آن بلدة طیبة زکیة به سرافرازی صحبت قطب الاقطاب و غوث الاصحاب حضرت شیخ محمد بن شیخ عبدالکریم السمان المدنی متمایز گشته و از سخاوت حضرت ایشان نیز بهره‌مند بوده است» (انصاری، 1328: 32).

2ـ4 نسخ شور عشق

الف) نسخۀ کتابخانه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی به شمارۀ 9556 شامل 401 ورق به ابعاد 1×5/14 سانتیمتر است و هر صفحه شامل 13 سطر است که با خط نستعلیق کتابت شده است؛ این کتاب در پایان، بخش رازنامه ندارد. از آنجا که صفحۀ آخر این نسخه افتاده است، نام کاتب و تاریخ کتابت آن مشخص نیست؛ ولی در انتهای برگ 400 با خطی متفاوت، نام وزیر علی کاتب ذکر شده که در کنارش تاریخ «شعبان سنۀ 302» آمده است.

ب) نسخۀ کتابخانۀ گنج‌بخش پاکستان به شمارۀ 15311 این اثر در 538 برگ به ابعاد 5/26×13 سانتیمتر است. هر صفحه شامل 20 سطر است که با خط نستعلیق کتابت شده است. در انتهای اثر چنین آمده است: «تمت تمام شد این کتاب از تصنیفات شیخ سعدالدین احمد انصاری رحمه الله علیه به خط میر اکبر ولد سنه 1328و در شهر کابل اتمام یافت» (برگ 538). ناگفته نماند که نسبت‌به نسخة مجلس مطالبی بیشتر ذکر کرده؛ به‌ویژه در اول در حمد و ستایش خداوند و شرح حال شاعر؛ در آخر نیز مثنوی «رازنامه» را آورده است که 37 صفحه است.

2ـ5 رسم‌الخط شور عشق

همانگونه که پیشتر اشاره شد، نسخة کتابخانۀ گنج‌بخش پاکستان پایۀ این پژوهش قرار گرفته است. در این بخش، برخی از ویژگی‌های رسم‌الخطی این کتاب را برمی‌شماریم:

دو نسخه‌ای که در این پژوهش تصحیح شد، همان ویژگی‌های رسم‌الخطی مربوط به دورة خود را دارد. ازجملة این ویژگی‌ها می‌توان به مسائل ذیل اشاره کرد:

الف) اتصال حرف «ب» به ابتدای کلمات بعد از آن

• به قسمت = بقسمت
• به خار = بخار

ب) استعمال «می» استمراری به دو صورت جدا و متصل

• می‌گفت = میگفت

پ) قراردادن دو نقطه زیر حرف «ی» به‌شیوة کتابت عربی

ت) اتصال حرف اضافة «ب فارسی» به‌شیوة حرف (ب جر عربی)

• به خون = بخون
• به خاطر = بخاطر

ث) حذف «واو عطف»

• خسرو و نمرود و قیصر = خسرو نمرود قیصر
• راست وچپ = راست چپ

ج) کاربرد صورت عربی کلمات و اصطلاحات عربی

• جهت = جهه

چ) املای واو معدوله به‌جای الف

• برخاست = برخواست

ح) نوشتن حرف «ک» به‌جای «گ»

• درگاه = درکاه
• کنگره = کنکره
• گاه = کاه

خ) املای حرف نشانة نفی «ن» جدای از فعل

• نبیند = نه بیند
• نپنداری = نه پنداری

د) کاربرد لغات عربی

• تلطف

ذ) چسپاندن «را» به واژه

• عارفان را = عارفانرا
• جان را = جانرا

ر) اتصال به ضمیر بعد از خود

• آن که = آنکه

ز) نوشتن «در این»، «در آن» و «بر آن» به‌صورت «دران» و «بران»

س) نوشتن واژة «دوم »و «سوم» به‌صورت «دویم» و «سیم»

ش) استفاده از وجه کهن بعضی از حروف اضافه مانند اندر به‌جای در

ص) سرهم‌نویسی و یا جدانویسی اجزای کلمات

• هیچ گه = هیچگه

ض) معمولاً در کتابت بین حروف «ب، پ، ز، ژ، ج، چ» فرقی گذاشته نشده است

• آفتابی = آفتاپی
• بی مثل = پی مثل

ط) حذف حمزه

• از او = ازو

ظ) کاربرد «ال» تعریف عربی همراه با کلمة فارسی

ع) کاربرد فعل مفرد برای فاعل جمع

غ) تغییر شکل ظاهر کلمه برای ردیف و وزن

• الافلاک = الفلاک و یا فسن = وثق

ف) کاربرد زبان عامیانه و قدیمی

• بوبیند = ببیند (مصنوعات، شاهدات، زاکیات)

2ـ6 سبک‌شناسی شور عشق

نثر فنّی از اواسط قرن ششم هجری در نثر فارسی معمول شد و «مانند شعر، به استعمال صنایع و تکلّفات صوری و سجع‌های مکرّر و آوردن جمله‌های مترادف‌المعنی و مختلف‌اللّفظ متوسّل گردیدند و برای اظهار فضل، الفاظ تازی بی‌شمار به کار برده شد و شواهد شعری، بسیار گردید و تلمیحات و استدلالات از قرآن کریم در همۀ آثار این قرن پدید آمد» (بهار، 1390: 14). با وقوع حملۀ مغول در اوایل قرن هفتم، «اثرات آن، یعنی رواج تاریخ‌نویسی و ساده‌شدن نثر، در قرن هشتم آشکار شد و آخرین شرارۀ نثر فنّی، در اوایل این قرن خاموش شد» (شمیسا، 1390: 52). با وجود این، مترسّلان این دوره، از این تغییرات به‌دور مانده‌اند و شیوۀ مترسّلان گذشته را در پیش گرفته‌اند؛ آنان نثر را به‌گونه‌ای مزیّن و مصنوع در آثار خود به کار برده‌اند. انصاری نیز از این قاعده مستثنا نیست و شور عشق را میتوان دنبالۀ نثر فنّی یا به بیانی دیگر، فنّی پیشرفته (مصنوع) در قرن هشتم دانست. در ادامه، سبک شور عشق ازنظر زبانی، ادبی و فکری بررسی می‌شود.

2ـ7 ویژگی‌های زبانی شور عشق

زبان شور عشق زبانی کهن است؛ همان زبانی که در بیشتر متون قرن‌های چهارم و پنجم و ششم هجری وجود دارد. مهم‌ترین ویژگی‌های زبانی این متن که بسامد آنها بیشتر جلب‌نظر می‌کند، در سه بخش آوایی و لغوی و نحوی تقسیم‌بندی می‌شود و از آن جمله می‌توان به ویژگی‌های زیر اشاره کرد:

2ـ7ـ1 ویژگی‌های آوایی شور عشق

الف) جناس: در این کتاب، گونه‌های مختلف جناس به کار رفته است که در ادامه، کاربرد انواع این آرایه بررسی می‌‌شود:

1. جناس تام: حالی (آراسته و فوراً)؛ آفرین (تحسین و آفریننده)؛ جان (نفس و جمع جنّ).
2. جناس ناقص: سِرّ و سَر؛ اَطناب و اِطناب؛ قُوت و قوّت؛ نفس و نَفَس؛ طَبعِ طَبِع؛ مُقَبَّل و مُقبِل.
3. جناس خط: بیشتر و تیسیر؛ تنسّم و نسیم؛ آستانه و آشیانه؛ نقشِ خطوط و نفسِ حظوظ.
4. جناس زائد: بالِ اقبال؛ جان و اشجان؛ حصن و حصین؛ سدّه و سدره؛ فرقِ فرقد؛ مال و منال.
5. جناس قلب: نجاح و جناح؛ قلب و لقب.
6. جناس لفظ: انتفا و انطفا؛ عاجل و آجل؛ اهوال و احوال.
7. جناس اشتقاق و شبه‌اشتقاق: مساعدت و سعادت؛ صوفی و صافی؛ عیون و اعیان؛ نصب و نصاب؛ خاطر و خطیر؛ دبور و ادبار؛ صف و صوفی و صفا؛ صفّه و صفوت؛ حصن و حصین و تحصّن.

ب) سجع: همانطور که پیشتر هم اشاره شد، یکی از ویژگی‌های نثر فنّی پیشرفته (مصنوع) که آن را به شعر نزدیک می‌کند، آهنگین‌بودن آن است. بدین منظور، نویسندگان این مکتب، علاقۀ بسیاری به استفاده از آرایۀ سجع دارند. انصاری نیز از سجع، به‌ویژه موازنه بهرۀ فراوان برده است. در ادامه، کاربرد انواع سجع در کتاب شور عشق بررسی می‌شود:

• سجع متوازی: سریر و وزیر؛ مسئول و مأمول؛ همّت و نهمت؛ نسیان و حرمان؛ قتال و جدال؛ محبّت و مودّت؛ خطاب و جواب؛ حرمان و هجران؛ دَهیا و صمّا؛ مآرب و مطالب؛ فراید و قلاید.
• سجع متوازن: اشفاق و اعطاف؛ میسّر و مسلّم؛ تبدیل و تغییر؛ تنقیص و تبغیض؛ صدقه و عارفه؛ محاربه و مناصله؛ عرض و رفع؛ تصبّر و تحصّن؛ استنجاح و استمداد؛ مُساهِم و مُشارکِ.
• سجع مطرّف: اقطار و اقتدار؛ جلال و افضال؛ سدّه و عتبه؛ مأمول و قبول؛ صوری و ضروری.
• ترصیع: «حضرت، عزّ سلطانه و عمّ احسانه».
• موازنه: «در اوراد نماز و اوقات راز و مناجات نیاز»؛ «این چنین حادثه‌ای واقع و بدین‌سان واقع‌های حادث».
• تضمین‌المزدوج: «داغ حرمان و درد هجران، بر جان‌های خستۀ هواخواهان و دل‌های شکستۀ دعاگویان نهاده».

2ـ7ـ2 ویژگی‌های لغوی شور عشق

• بسیاریِ لغات عربی: یکی از ویژگی‌های بارز این اثر، فراوانی واژه‌های عربی آن است که حدود شصت درصد کلمات کتاب را شامل می‌شود. در این میان، برخی لغات کم‌کاربرد نیز دیده می‌شود؛ مانند قُبّره، بیزره، اَفحام، یراع، تجاویف، مسنون، باقل، فصیر، مأهوله، تطفیف، ساعره، مذروعات، متکاول، احمص و.... در این اثر، میزان بهره‌برداری از زبان عربی به‌حدّی است که برخی نمونه‌های سرمشق مؤلّف، از ابتدا تا انتها به زبان عربی است: «مخدوم صاحب صدور معظّم».
• لغات ترکی و مغولی: ایلخان؛ ایلچی؛ بتکچی؛ نوکر؛ نویَن.
• صورت قدیمی‌تر برخی لغات: نبشته؛ نبشت؛ کاغد؛ بستاخانه؛ آزادی؛ زفان.
• جمع‌های مکسّر: دراری؛ اعواض؛ اخلّاء؛ سدنه؛ تراکمه؛ خوانق؛ صفایاء؛ اردیه.

2ـ7ـ3 ویژگی‌های نحوی شور عشق

• افعال دعایی: «حق ـ سبحانه و تعالی ـ این مصیبت را آخرین مصایب گرداناد و صبر جمیل که مستجاب ثواب اخروی است، کرامت کناد».
• وجه مصدری: «نظری به حال ایشان فرمودن».
• کاربرد صفت تفضیلی به معنای صفت عالی: وظیفۀ مرضیّۀ.
• مطابقت موصوف و صفت: عادت کریمه؛ موهبت عظیمه؛ مسافت بعیده؛ داهیۀ دهیا؛ عاهیۀ صمّا.
• صفت مؤنّث برای جمع مکسّر: سیر مرضیّه؛ احکام شرعیّه؛ ممالک بسیطه؛ امثلۀ عالیه؛ عقول سلیمه؛ طباع مستقیمه و...؛ اما گاه این قاعده رعایت نشده است: عقول سلیم و طباع مستقیم.
• کاربرد «را» در معانی مختلف:

الف) نشانۀ مفعول: «ملازمت سمت امتثال را مثمر فلاح عقبای خود شمرده‌اند».

ب) به معنی «به»: «تودّدی که مخلص قدیم و خادم خاندان کریم را ارزانی داشته بودند».

ج) به معنی «برای»: «دیده را نوری و دل را سروری حاصل آمد».

د) فکّ اضافه: «رشحات دیم شیم را چشمِ انتظار بر راه خواهد بود».

• فعل امر با «می»: به قدر مرتبه و اندازۀ هریکی، می‌کوشد».
• فعل همراه بای تأکید: «هرآینه، براثر آن از کاس بأس، شربت سموم هموم بچشد».
• حذف شناسۀ افعال به قرینه: «زاری‌ها کردند و تأسّفها نمودند».
• ضمیر مفرد غایب (او، وی) برای غیر ذی‌روح: «نگذارد که ظاهر دوات سیاه باشد، بلکه همیشه او را پاک دارد».
• اولی‌تر: که گاه در فارسی آن را صفت می‌گیرند و علامت تفضیلِ «تر» به آن ملحق می‌کنند: «پس رجوع با حضرت صمدیّت، اولیتر و مناسبتر».
• وجوه کهن ماضی استمراری: «گفتندی، نمودندی».
• فاصله بین علامت نفی و فعل منفی: «نیاز و افتقار، نه در آن نصاب و مقدار است که...».
• ساخت فعل منفی با پیشوند «نا»: «از چشمۀ حیات شربتی ناچشیده».

عبارت‌های دعایی: در این متن، گاه عبارت‌های دعایی با فاصله از مرجعشان ذکر شده‌اند؛ مانند: «رضوان الله علیهم اجمعین». گاه نیز عبارت دعایی بدون فاصله ذکر می‌شود: «قصّۀ سلیمان، علیه الصّلوة و السّلام».

• واو ربط در آغاز جملات (برای پیوند جملات یا به‌جای نقطه): «و هر موضعی را به معتمدی امینی کافی بسپارد».
• فعل مجهول: گذاشته آمد؛ ذکرکرده آمد؛ ایرادکرده شد؛ مسئلت‌رفته آمد؛ داشته می‌آید.
• جمع‌بستن کلمات فارسی با «جات»: صدجات؛ هزارجات.
• قید با پسوند «انه»: بزرگانه؛ پادشاهانه؛ بستاخانه؛ پیغمبرانه؛ نیازمندانه. در این میان برخی لغات عربی نیز دیده می‌شود: کریمانه؛ مخدومانه؛ ملکانه؛ مشتاقانه؛ مخلصانه.
• «با» به معنای «به»: «رجوع با نوّاب آن حضرت»؛ «رجوع با او و نوّاب او کنند».
• «با» به معنای «در»: «محاسبات با خدمت مولانا آخر کنند».

2ـ7ـ4 ویژگی‌های ادبی شور عشق

نثر این اثر را تا حّد بسیاری می‌توان در گونۀ نثر مسجّع قرار داد؛ بنابراین درمجموع، ویژگی‌های نثرها و بیت‌های آهنگین و فنّی را داراست. در ادامه همراه با نقل تعدادی از شواهد، به مهم‌ترین ویژگی‌های سبکی این متن از دیدگاه ادبی می‌پردازیم.

• اطناب: برای نمونه، دربارۀ خبر فوت کسی چنین قلم‌فرسایی می‌کند: «آفتاب مشرق جلال در مغرب افول، حلول کرد و مهر سپهر فلک و اقبال، در نقاب سحاب اجل متواری گشت و ماه با جاه دودمان آسمان سلطان از اوج شرف و شرف جلال، ناگاه در جوزهر اهوال، منخسف شد».
• تشبیه: «جماعتی که چون بنات النّعش متفرّق بودند، چون عقد ثریا و نظم پروین جمع شدند.»

• اضافه‌های تشبیهی: صبح سعادت؛ کعبۀ وصال؛ تیه فراق؛ زیور ورع؛ دبور ادبار؛ راح ارتیاح.
• استعاره: «عقل دوراندیش و خرد خرده‌بین، حیران و سرگردان شده».
• اضافه‌های استعاری: گوش جان؛ آستانۀ صفا؛ درِ انصاف؛ دامن عصمت؛ نایرۀ فساد؛ نایرۀ فتنه.
• اضافه‌های اقترانی: چشمِ انتظار.
• اضافه‌های تلمیحی: یوسف کنعان جود؛ عزیز مصر فضل.
• کنایه: نقیر و قطمیر و دینار و شعیر (چیز اندک و بیارزش)؛ حلّ و عقد (انجامدادن امور).
• تناسب: استفاده از اصطلاحات علمی، فنّی و...: «جماعتی که چون بنات‌النّعش متفرّق بودند، چون عقد ثریّا و نظم پروین جمع شدند».

در ادامه فهرست‌وار، به ارائۀ برخی دیگر از این نمونه‌ها می‌پردازیم: آل؛ منشور؛ طغرا؛ مثال؛ توقیع؛ موشّح؛ مستوفی؛ بتکچی؛ برات؛ پروانه؛ بارز؛ جمع؛ خرج؛ اخراجات؛ مفروغ؛ کاغذ طومارکرده؛ محراک؛ مقراض؛ خانۀ قلم؛ دوات.

• تنسیق‌الصّفات: «امیِرِ کیوان سریرِ آسمان مسیِرِ فلک رخِشِ جهانبخش».
• ایهام: «به وقت مطالعۀ آن، دل مشتاق، هر حرفی را از راه چشم، به صورت اشک، استقبال نمود». معنای دیگر صورت (چهره) با چشم ایهام تناسب دارد؛ «ماه سپهر سروری از عقدۀ خسوف سقم، روی به سعود کشوف و ظهور نهاده» (ایهام تبادر؛ کشوف، کسوف را به ذهن متبادر می‌کند).
• طرد و عکس: «این واقعه، حادث گشته و این حادثه، واقع شده»؛ «عادات سادات و سادات عادات».
• تکرار واژگان متجانس: «متابعت سنَنِ سننِ سنیّه و مشایعت سیَر سیرِ مرضیّه»؛ «سَنَنِ سُننِ اصحاب تکلّف»؛ «سنن سنن اصحاب آداب»؛ «قریحۀ قریحه و طبع طبِع این فقیر حقیر».
• تکرار برخی لَخت‌ها در سراسر متن: «استسعاد سعادت وصول و دولت مثول»؛ «وصول دولت مثول»؛ «حصول دولت و وصول و مثول»؛ «دولت نزول و مثول»؛ «سعادت حصول و دولت نزول و مثول»؛ «حصول شرف وصول و ادراک دولت مثول».
• درج و اقتباس: «ائمّه و علما را که ورثۀ انبیا و حفظۀ احکام دینی‌اند»؛ از حدیث نبویِ «إنَ الْعُلَمَاءَ وَرَثةُ الْأَنْبِیَاء» (کلینی، 1411: 33).
• استشهاد به آیات و احادیث و اخبار: در این کتاب، حدوداً، 100 آیه و 120 خبر و حدیث و گفتار بزرگان به کار رفته است که نویسنده آنها را به شیوه‌های مختلف به کار برده است.

الف) گاه، آیه یا حدیث به‌نوعی در نثر تضمین می‌شود که گویی دنبالۀ کلام است: «ختم خطاب و کتاب چنان باید که عندالافتتاح فحویِ آیت خِتامُهُ مِسْکٌ وَ فی ذلِکَ فَلْیَتَنافَسِ الْمُتَنافِسُون، گشاینده را مشاهده افتد».

ب) گاه آیه یا حدیث برای تأکید کلام آورده می‌شود: و اگر مشاهیر فضلا و جماهیر علما و عقلا بر سهوی و خطایی و زلّتی و عَثرتی در غیبت و حضور، اطّلاع و عثور یابند.

ج) گاه آیه یا حدیث را مضاف‌الیه یا مفعول یا مسند جمله قرار می‌دهد: «به طراز کرامتِ وَ لَقَدْ کَرَّمْنا بَنی‌آدَمَ، مزیّن و مطّز»؛ «خسرو کشورِ إِنَّ اللهَ یَأمُرُ بِالْعَدْلِ وَ الْإِحْسانِ».

د) ترکیبات قرآنی: «نبایی عظیم و خبری الیم»؛ «بضاعت مزجاة دعا در وعاء پیک صبا تعبیه کند»؛ «و میامن لیله‌القدر که بعضی از محاسن و مدایح او، خیرٌ مِن اَلف شهر است».

8) استشهاد به اشعار فارسی و عربی: این کتاب، حدوداً 8500 بیت فارسی، 51 بیت عربی، 18 مصراع فارسی و 18 مصراع عربی در بر دارد که نویسنده آنها را به شیوه‌های مختلفی به کار برده است.

9) عناوین و القاب: «پادشاه روی زمین، فرمانفرمای ملک و دین، ملاذ الانام و، دافع شرور العناه و المُعتَدین».

2ـ7ـ5 ویژگی‌های فکری شور عشق

این اثر، ازنظر ویژگی‌های فکری، متنی برونگراست؛ در «مقصد اول» (فراق، قُرب مزار، تهنیت، تسلیت، تعزیت و...)، بنابه اقتضای موضوع متن، وارد موضوعات عاطفی و احساسی می‌شود؛ اما وارد دنیای درون نمی‌شود؛ درواقع بیانگر جنبه‌های بیرونی و عینی است. البته نباید فراموش کرد که «در برخی از نوشته‌ها اصلاً فکری مطرح نیست، فقط عبارت‌پردازی و لفّظی است یا تکرار مکرّرات است» (شمیسا، 1390: 64). با وجود این، «مقصد دوم» (اشعار و متن‌ها)، بیشتر جنبه‌های ارشادگونه و تعلیمی دارد. ناگفته نماند که در این قسمت، به‌سبب پرهیز از زیادشدن حجم مقاله، از ذکر نمونه پرهیز شده است.

2ـ7ـ6 نوآوری شور عشق

شیخ سعدالدین بیشتر در شعر کهن به نوآوری پرداخته است. در شعر فارسی هنجارشکنی‌های او بی‌سابقه بوده و در حوزه‌های گوناگون بروز کرده است. شیخ سعد الدین شاعری چیره‌دست است که قصر بلند شعر کهن را از وجوه گوناگون درهم شکسته و با لحاظ‌کردن عناصر جدید، قالب‌هایی ایجاد کرده است که در شعر اصیل فارسی سابقه‌ای ندارد. او شکلی از مثنوی را پایه‌گذاری کرده که در زبان فارسی بی‌همتا است. این مثنوی پانزده بند دارد که بند اول آن دارای هشت بیت و بند دومش دارای پنجاه و چهار بیت و دوازدهمین بند آن دارای یازده بیت است. سایر بندهای آن یکسان است. یعنی در هر بند دوازده بیت وجود دارد. بیت فاصل‌بند یک یا دو از بیت‌های فاصل دیگر مجزاست و هر بندی با دو بیت مثنوی از هم مجزا می‌شود. این نوع مثنوی را اصطلاحا مثنوی «مثنوی ترجیعی» می‌نامند.

شیخ سعدالدین شکل و ساختار «مثنوی ترجیعی» را ـ که برای بار اول در عین‌الایمان تجربه کرده بود ـ اندکی دگرگون کرده است. مثنوی دارای دَه بند است که هر بند آن یازده بیت دارد و بندهای آن با سه بیت فاصل از هم جدا می‌‌شوند. مثنوی دوبیتی ترجیع مثنوی نُه بند دارد و هر بند آن نُه بیت دارد و بندها با دو بیتی جدا می‌‌شوند. مسمط مستزاد ترجیع شیخ سعدالدین نیز دارای نوآوری است؛ در این روش، هنری به کار برده است و آن شعر یک وزنی است که دارای نُه بند است. مستزاد متوازن ترجیع، شیخ سعدالدین در مستزاد نیز شیوة جدیدی را ایجاد کرده است که آن را می‌توان کوتاه‌ترین نمونة مستزاد در شعر فارسی دانست. او مصرعی مکرر بعد از هر مصرع طاق (خلاف زوج) به شعر افزوده است. مستزاد ترکیب‌بند نمونة این شعر در دیوان شاعران فارسی‌سرا وجود ندارد؛ شعر متحدالوزنی است که یازده بند دارد و هر بند نیز چهار بیت است. مستزاد ترکیب ترجیع‌بند، شعری است که بندهای متعددی در یک وزن و قافیه مربوط به بند و مصرع مستزاد که قافیة آن مبتنی بر بند باشد و دو بیت فاصل یکی بعد از دیگر برای جداکردن بندها تکرار می‌‌شود. در مستزاد مطلع، شاعر مطلع مصرع و مصرع بعدی ابیات غزل یا هر قالب دیگر را در یک وزن، و باقی را در اوزان دیگر می‌سراید.

3ـ نتیجه‌

نسخۀ خطی شور عشق مربوط‌به سال 1225 ق. مثنوی انصاری، ﺷﻌﺮى ﻣﺘﻔﺎوت از ﺟﺮﻳﺎن‌هاى ﺷﻌﺮى اﻣﺮوز اﺳﺖ و ﻧﮕﺎﻫﻰ ﻛﻼﺳﻴﻚ ﺑﻪ ﻏﺰل دارد. ﻳﻜﻰ از ﻧﻜﺎت ﺟﺎﻟﺐ اﺷﻌﺎر او، ﺗﻨﻮع ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت و ﮔﺴﺘﺮدﮔﻰ آﻧﻬﺎﺳﺖ؛ ﺷﻌﺮﻫﺎى ﻋﺎﺷﻘﺎﻧﻪ، ﻋﺎرﻓﺎﻧﻪ، اﺟﺘﻤﺎﻋﻰ، ﺳﻴﺎﺳﻰ و ﻣﺬﻫﺒﻰ و... ﻫﻤﻪ در ﻛﻨﺎر ﻫﻢ ﺟﻤﻊ ﺷﺪه‌اﻧﺪ ﺗﺎ اﻳﻨﮕﻮﻧﻪ ﻫﻤﺔ طیف‌‌‌ها و ﺳﻠﻴﻘﻪﻫﺎ از آنها اﺳﺘﻘﺒﺎل کنند. ﺑﺪون ﺷﻚ زﺑﺎن ﺳﺎده و ﻋﺎم‌ﭘﺴﻨﺪ ﻏﺰ‌ل‌هاى انصاری ﺗﻮاﻧﺴﺘﻪ است ﺑﺎ ﻣﺨﺎﻃﺐ ﺧﻮد ارﺗﺒﺎط ﺑﺮ ﻗﺮار ﻛﻨﺪ. روﻳﻜﺮد ﺧﺎص اﻳﻦ ﺷﺎﻋﺮ ﺗﻮاﻧﺎ در اﺷﻌﺎرش ـ ﻛﻪ ﻣﺤﺼﻮل ﻧﮕﺎﻫﻰ دﻗﻴﻖ و ﻟﻄﻴﻒ به جهان ﺑﻴﺮون و ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻣﻮﺟﻮد در زﻧﺪﮔﻰ در ﭘﺮﺗﻮ ﻣﻔﻬﻮم ﻋﺸﻖ اﺳﺖ ـ آﺛﺎر او را داراى ارزش و اﻫﻤﻴﺖ دوﭼﻨﺪاﻧﻰ کرده اﺳﺖ.

نویسنده داستان‌هایی از پیامبران بنی‌اسراییل را بیان می‌کند. شاعر در نوشتن این داستان‌ها سبک خاصی ندارد؛ اما نشانه‌هایی از سبک خراسانی در این منظومه دیده می‌شود. در این مثنوی داستان‌های انبیای بنی‌اسراییل به نظم کشیده شده است. داستان‌هایی که در متون تفاسیر قرآن، تواریخ و قصص‌الأنبیا به‌طور پراکنده دیده می‌شود و بسیاری از آنها برای مسلمان ناآشناست. ﺑﺎوﺟﻮد اﻳﻨﻜﻪ از زﺑﺎن ﺳﺎده و اﻣﺮوزﻳﻦ ﺑﻬﺮه می‌برد، رﮔﻪﻫﺎﻳﻰ از ﻧﺎﻫﻨﺠﺎری‌هاى زﺑﺎنى در اﺷﻌﺎرش دﻳﺪه می‌شود. ﻣﻮﺳﻴﻘﻰ ﻛﻼﻣﺶ ﮔﺰﻳﻨﺶ ﺷﺪه اﺳﺖ و ﺷﺎﻋﺮ کوشیده است از ﭘﺮﻛﺎرﺑﺮدﺗﺮﻳﻦ اوزان ﺷﻌﺮ ﻓﺎرﺳﻰ اﺳﺘﻔﺎده ﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﻣﻘﺒﻮﻟﻴﺖ ﻋﺎم داﺷﺘﻪاﻧﺪ. ردﻳﻒ در بیشتر ﻏﺰل‌هاﻳﺶ دﻳﺪه می‌شود؛ اما ﻛﻢ‌و‌ﺑﻴﺶ از ردیف‌های ﺑﺴﻴﺎر ﻃﻮﻻﻧﻰ ﻧﻴﺰ ﺑﻬﺮه ﺑﺮده اﺳﺖ. انصاری ﺷﺎﻋﺮى ﺻﻨﻌﺘﮕﺮا ﻧﻴﺴﺖ؛ اما در اﻏﻠﺐ اوقات ﺑﻼﻏﺖ ﻃﺒﻴﻌﻰ زﺑﺎن را به‌خوبی در اﺷﻌﺎرش ﺑﻪ ﺧﺪﻣﺖ ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ. ﺗﻠﻤﻴﺢ از ﭘﺮﻛﺎرﺑﺮدﺗﺮﻳﻦ آراﻳﻪﻫﺎى ادﺑﻰ اﺷﻌﺎر اوﺳﺖ.