ارائه مدل جذب مشارکت های مردمی در فعالیت های قرآنی

در این بخش باتوجه‌به سه مرحله روش تحقیق نظریه داده‌بنیاد یافته‌های تحقیق ارائه می‌شود. در مرحله کدگذاری باز با بررسی متن پیاده‌سازی شده مصاحبه‌ها، مفاهیم مرتبط با پژوهش شناسایی شد. در مرحله دوم مفاهیم استخراج شده در دسته‌های کلی‌تری با عنوان مقوله قرار می‌گیرند و سپس ارتباط بین مقوله‌ها ایجاد می‌شود که این کار بر اساس مدل نظام‌مند داده‌بنیاد انجام می‌شود. اساس این ایجاد ارتباط بر بسط یکی از طبقه‌ها است. در این پژوهش جذب مشارکت‌های مردمی برای فعالیت‌های قرآنی مقوله محوری قرار گرفته است. شرایط علی، شامل فرهنگ‌سازی، برنامه‌ریزی، اعتمادسازی، تشکیل ساختارهای عملیاتی، هماهنگی سه نهاد متولی؛ شرایط زمینه‌ای، شامل اعتماد/عدم اعتماد مردم به نهاد ناظر، بی‌اعتمادی به متولیان دولتی وقف، فرهنگ مذهبی و دینی، سلیقه خیرین، شرایط اقتصادی، تفکر سنتی خیرین در این حوزه، فقدان اطلاع مردم از نیازهای قرآنی؛ شرایط مداخله‌گر، شامل حمایت افراد و گروه‌های مؤثر اجتماعی و مذهبی، همکاری نهادهای ملی و استانی قرآنی، همکاری رسانه‌ها، فناوری اطلاعات؛ راهبردها، شامل تشکیل ساختارهای متناظر، تسهیلگری، سیاست‌گذاری، اعتماد‌سازی و نظارت، تنوع روش‌های جذب، تکریم خیرین، جذب و نگهداشت خیرین و پیامدها، شامل توسعه فرهنگ قرآنی، ترویج فرهنگ حمایت از قرآن و دین، توسعه و پایداری منابع خیر قرآنی شناسایی شدند. همچنین در محور جدید ملاحظات اجرایی، نگاه عملیاتی و اجرایی و نگاه ملی و در محور جدید اولویت‌ها و مصادیق، حمایت زیرساختی از مؤسسات قرآنی، حفظ و انتشار آثار مکتوب قرآنی، توسعه جلسات خانگی قرآنی و آموزش قرآن شناسایی شدند. در نهایت در مرحله کدگذاری انتخابی رابطه بین مقولات تبیین گردید.

1- مقدمه و بیان مسئله

نیکوکاری، خیرخواهی، دستگیری، نوع‌دوستی و طبیعت‌دوستی مفاهیمی متعالی‌اند که در فطرت الهی انسان ریشه دارند (اخوت، 1393: 45)؛ به همین دلیل است که به این مفاهیم در همه ادیان الهی که بر مبنای فطرت خداجوی انسان‌اند، تأکید بسیار شده است و همواره یکی از مهم‌ترین و بهترین راههای قرب الهی و رسیدن به رضایت خداوند شناخته شده‌اند (اسماعیلی، 1392: 23).

در دین اسلام نیز با نگاه به قرآن و روایات، نیکوکاری و خیرخواهی بارها و بارها با واژگانی مانند انفاق، احسان، صدقه، زکات و خیر، از نیت تا انجام مصادیق عمل خیرخواهانه به‌عنوان راههای بسیار مؤثر در جهت تعالی انسان معرفی شده است. با نگاهی به قرآن به‌عنوان کتاب سعادت بشر، بخش‌های زیادی درباره نیکوکاری، شیوه‌ها، مصادیق و نتایج دنیوی و اخروی آن، به‌عنوان راه اساسی قرب الهی و تعالی انسان وجود دارد (محمدی و سیدی، 1395: 3).

پس اگر از دریچه نیکوکاری نگاه شود، یکی از مهم‌ترین راهبردهای ترویج نیکوکاری، ترویج قرآن در جامعه است. آنچه در این مقاله از ترویج قرآن مدنظر است شامل ترویج و انتشار مصحف شریف، قرائت، حفظ، مفاهیم و عمل به قرآن با شیوه‌های گوناگون است و تنها یک موضوع یا شیوه خاص مدنظر نیست.

ترویج قرآن وظیفه هر مسلمان است؛ اما همان‌طور که در فعالیت‌های خیرخواهانه افرادی پیشروتر از دیگران هستند و به نام خیّر شناخته می‌شوند، در فعالیت‌های مرتبط با ترویج قرآن در جامعه، افرادی هستند که عمر و ثروت خود را در این راه هزینه کرده‌اند؛ ازاین‌رو از اصطلاح خیّر قرآنی برای آنها استفاده و ترویج قرآن، خیر قرآنی شناخته می‌شود.

 همچنین، با توسعه جوامع، فعالیت خیرخواهانه از فعالیت‌های فردی یا گروهی به سازمان‌ها و مؤسسات خیریه تبدیل شده‌اند (کرمی وهمکاران،1398: 475). مؤسسات خیریه سازمان‌هایی با شخصیت حقوقی مستقل، غیرانتفاعی، غیردولتی و غیرسیاسی هستند که دارای اهداف اجتماعی، بشردوستانه، فرهنگی و مذهبی‌اند (shivji, 2007: 62) و به دلیل تأثیرگذاری بسیار زیاد و رو به رشد آنها به بازیگران مهمی در عرصه‌های ملی و بین‌المللی تبدیل شده‌اند (Englund, 2006: 33). مؤسسات خیریه می‌توانند رویکرد مذهبی و ترویج مفاهیم دینی داشته باشند؛ اما شایان توجه است مؤسسات قرآنی در دسته‌بندی فعلی سازمان‌ها در ایران، جزئی از سازمان‌های خیریه و مردم‌نهاد به‌حساب نمی‌آیند؛ در حالی‌ که ماهیتاً با تعریف سازمان‌های مردم‌نهاد و خیریه همخوانی دارند.

مسئله پیش روی مؤسسات و فعالان قرآنی، نیاز به توسعه فعالیت‌ها با توجه به رشد جامعه است؛ این امر در وهله نخست، به تأمین منابع اعم از منابع مالی و تجهیزات و نیروی انسانی نیاز دارد. یکی از مهم‌ترین راهبردهای تأمین منابع، جذب مشارکت‌های مردمی است. برای توسعه جذب مشارکت‌های مردمی، دولت باید در حوزه فعالیت‌های خیرخواهانه از نقش تصدی‌گرایانه خود فاصله بگیرد (مسعودی پور و باقری، 1397: 145) و با تسهیل‌گری وظیفه جذب و توسعه مشارکت مردم را برعهده سازمان‌های مردم‌نهاد و خیریه بسپارد (محسنی و همکاران، 1392: 171)؛ به طوری که بدون وجود یک عزم قوی و مشارکت فراگیر آحاد جامعه نیل به اهداف و توسعه فعالیت‌های خیرخواهانه با چالش جدی مواجه می‌شود (گنجی و همکاران،1394: 27).

سند راهبردی «توسعه آموزش عمومی قرآن کشور» مصوب شورای توسعه فرهنگ قرآنی در راهبرد چهارم خود، «ارتقای تأمین و تخصیص منابع مالی نظام آموزش عمومی قرآن کشور» را مدنظر قرار داده است که یکی از اقدامات ملی آن «طراحی و پیاده‌سازی سازوکارهای افزایش مشارکت مالی مردمی در توسعه آموزش عمومی قرآن» پیش‌بینی شده است. همچنین، در راهبرد «توسعه فضا، تجهیزات و فناوری‌های آموزش عمومی قرآن»، اقدام «تسهیل و حمایت از راه‌اندازی و فعالیت مراکز و مؤسسات آموزش عمومی قرآن مردمی» را طراحی کرده است (شورای توسعه فرهنگ قرآنی، 1396: 4). در سند راهبردی «توسعه فعالیت‌های تبلیغی ترویجی قرآنی» مصوب شورای عالی انقلاب فرهنگی، در راهبرد اول «تقویت نظام سیاست‌گذاری، هماهنگی، نظارت و ارزیابی جامع فعالیت‌های تبلیغی ترویجی قرآنی کشور» مدنظر قرار گرفته است که از اقدامات ملی پیاده‌سازی این راهبرد، «طراحی و ایجاد سازوکارهای کاهش نقش تصدی‌گری دولت و تقویت بخش مردمی» و «تمهید و تأمین منابع مالی تبلیغ و ترویج قرآن کشور ازطریق گسترش فرهنگ وقف و خیریه» است (شورای عالی انقلاب فرهنگی، 1396: 5). در سند راهبردی «توسعه پژوهش و آموزش عالی قرآنی کشور» مصوب شورای توسعه فرهنگ قرآنی، اقدام «طراحی و پیاده‌سازی سازوکارهای گسترش فرهنگ وقف و خیریه و مشارکت مردمی در توسعه پژوهش و آموزش عالی قرآنی» را در راستای اجرای راهبرد «استقرار و ارتقای نظام سیاست‌گذاری، هماهنگی، نظارت و ارزیابی پژوهش و آموزش عالی قرآنی کشور» پیش‌بینی کرده‌اند (شورای توسعه فرهنگ قرآنی، 1397: 8). همه این موارد نشان‌دهندۀ اهمیت و ضرورت مسئله جذب مشارکت‌های مردمی در حوزه فعالیت‌های قرآنی و توجه سیاست‌گذاران به این مسئله اساسی است؛ البته درخور توجه است شرایط فعلی فعالیت‌های قرآنی نشان‌دهندۀ عقب‌ماندگی مؤسسات و فعالان قرآنی در جذب مشارکت‌های مردمی به نسبت دیگر فعلان نیکوکاری مانند حوزه مدرسه‌سازی، سلامت و حمایت از ایتام است.

ازاین‌رو، در این مقاله، مدل جذب مشارکت‌های مردمی در فعالیت‌های خیرخواهانه قرآنی با هدف ایجاد مبنایی نظری و کاربردی برای توسعه مشارکت‌های مردمی در فعالیت‌های قرآنی ارائه شده است که باعث توسعه فرهنگ قرآنی و نیکوکاری و خیرخواهی در جامعه می‌شود.

2- پیشینۀ تحقیق

حسن‌زاده، تمیزی فر و سیمیانی (1397) مدل تأمین مالی جمعی را برای جذب مشارکت خیرین، ارائه و شیوه‌های مختلف تأمین مالی شامل اهدا، پاداش، سهام، قرض، پیش‌خرید و مشارکت در سود و زیان را بررسی کرده‌اند. همچنین، روابط حقوقی حاکم بر این نوع جذب بررسی شده‌اند. مبشر راد و غنبرطهرانی (1397) عوامل مؤثر بر کارکرد رسانه‌های اجتماعی در تأمین مالی جمعی خیریه‌ها را بررسی کرده‌اند. ازجمله این عوامل روش‌های خلاقانه، ایجاد انگیزه در کارکنان و خیرین، اعتبار خیریه و استفاده مناسب از قابلیت‌های فناوری اطلاعات است. شعبانی (1393) در تحقیقی مدل نوع‌دوستی خیرین مدرسه‌ساز را بررسی کرده است؛ این تحقیق که با رویکرد تحلیل عاملی تأییدی انجام شده است، اخلاق فطری، اخلاق توحیدی و خودگرایی اخلاقی را عوامل علی پدیده معرفی می‌کند و صفات شخصیت، ارزش‌های درونی و بیرونی و عوامل اجتماعی به‌عنوان متغیرهای میانجی شناسایی می‌شوند. دلاور و همکاران (1394) عوامل روان‌شناختی و اجتماعی مؤثر بر نوع‌دوستی خیرین مدرسه‌ساز را تبیین می‌کنند. نتایج براساس تحلیل آماری و رگرسیون چندمتغیره نشان می‌دهند عوامل روان‌شناختی شامل خودکارآمدی، خوش‌بینی و انگیزه پیشرفت و عوامل اجتماعی شامل احساسات اخلاقی، ارزش‌های مادی و متافیزیکی و خودمختاری اخلاقی با نوع‌دوستی خیرین مدرسه‌ساز ارتباط معناداری دارد. کریمی دهناشی (1399) کاربرد تلنگر، از یافته‌های اقتصاد رفتاری را در جذب مشارکت سازمان‌های مردم‌نهاد و خیریه بررسی کرده است. در این مقاله، ساده‌سازی، ارائه بازخورد و استفاده از هنجارها به‌عنوان سه تلنگر پرکاربرد تأثیرگذار بر جذب مشارکت معرفی می‌شوند. منصوری و سلیمیان ریزی (1398) عوامل تأثیرگذار بر جذب مشارکت خیرین کتابخانه‌ساز را شناسایی می‌کنند. نتایج نشان می‌دهند حوزه کتابخانه‌سازی به نسبت دیگر حوزه‌های نیکوکاری به‌ویژه حوزه‌های سلامت از اقبال بسیار کمتری برخوردار است و دلایل اصلی این امر، ضعف فرهنگ مطالعه، کم‌بودن احساس نیاز جامعه به کتابخانه و عدم اطلاع جامعه از فعالیت‌های سودمند کتابخانه‌ها و درنهایت، عدم درخواست مسئولین از خیرین است. حسنی، ذوالفقارزاده و وارث (1400) به شناسایی ابعاد بازاریابی اجتماعی در فعالیت‌های خیریه می‌پردازند. نتایج نشان می‌دهند هدف‌گذاری، تحلیل موقعیت، بخش‌بندی، آمیخته بازاریابی و نظارت بر برنامه باعث ترغیب و ماندگاری امر خیر و رفتار بخشندگی می‌شود.

سارگینت[1]، مفهوم ارزش طول عمر خیّر[2] را برای بهینه‌سازی راهبردهای جذب مشارکت در سازمان‌های خیریه ارائه می‌کند. این مفهوم با توجه به مقدار و مدت زمانی که انتظار می‌رود خیّر به یک خیریه کمک کند، محاسبه و بر اساس آن، راهبردهای جذب مشارکت تنظیم می‌شوند (Sargeant,2003) هارتمن[3] و همکاران (2019) عوامل کلیدی موفقیت در تأمین مالی جمعی بر بستر بلاک‌چین را بررسی کردند؛ زیرا هم این نوع کمپین‌ها در حال توسعه‌اند و هم عوامل کلیدی موفقیت آنها با کمپین‌های سنتی متفاوت است (Hartmann et al, 2019). باربر، فارول و گیل[4] (2021) افشای اجباری هزینه‌های جذب مشارکت سازمان‌های بخش سوم را بررسی کرده‌اند و براساس بررسی آمار، نتیجه می‌گیرند زمانی که یک ناظر بیرونی، سازمان‌های بخش سوم با هزینه غیر عرف جذب مشارکت را جریمه می‌کند، دیگر سازمان‌های بخش سوم با هزینه‌های عرف جذب مشارکت در تأمین مالی، موفقیت بیشتری کسب می‌کنند (Barber, Farwell, Galle, 2021) نیومن[5] و همکاران (2018) نیز بر هزینه‌های سربار جذب مشارکت در سازمان‌های خیریه متمرکز می‌شوند و این مسئله را بررسی می‌کنند که خیرین تا چه حدی به هزینه‌های سربار حساس‌اند و خیریه تا کجا می‌تواند هزینه‌های سرباز جذب مشارکت را افزایش دهد. نتایج نشان می‌دهند با توجه به سطح اهمیت موضوع برای خیرین، ظرفیت پذیرش افزایش سربار بیشتر می‌شود (Newman et al, 2018). همچنین،، سارگینت، لی و جی[6] (2009) هزینه سربار جذب مشارکت در 500 خیریه انگلستان را بررسی کردند و به نتیجه رسیدند که به‌طور متوسط در خیریه‌ها برای جذب هر 1 پوند، 0.21 پوند هزینه می‌شود (Sargeant, Lee, Jay, 2009) شاکر[7] و همکاران (2019) با بررسی نمونه ۱۶۶۳تایی از خیرین، به این نتیجه می‌رسند که هویت حرفه‌ای اشخاص با رفتار نیکوکارانه آنها درهم‌تنیده است و هنجارهای بشردوستی شخصی بر این رابطه تأثیرگذار است. در این تحقیق، تأثیر سن، آموزش و حقوق نیز بر رفتار نیکوکاری سنجیده شده است (Shaker et al, 2019) باتی و مک دانل[8] (2019) تأثیر رسانه‌های اجتماعی بر موفقیت کمپین‌های آنلاین روز اهدا[9] را بررسی کردند. این تحقیق ارتباط معنادار تعداد پسندها[10]، تعداد پست‌ها و تعداد محتواهای اشتراک‌گذاری‌شده را با موفقیت کمپین نشان می‌دهد. همچنین، اندازه، سن و منطقه جغرافیایی خدمات سازمان خیریه بر موفقیت کمپین مؤثر است (Bhati, McDonnell, 2019) پانیک، هادرز و کاوبرگ[11] (2015) الگوی جمع‌آوری کمک‌های مالی در محیط آنلاین تعاملی را ارائه می‌دهند؛ به طوری که ایجاد شیوه‌های تعامل با مخاطب در وبسایت خیریه باعث توسعه جذب مشارکت در خیریه می‌شود (Panic, Hudders, Cauberghe, 2015). همچنین، حضور و تعامل سلبریتی‌ها در وب‌سایت خیریه اثر تعامل را بیشتر می‌کند. واترز[12] (2010) افزایش کارایی جذب مشارکت ازطریق ارزیابی و کاربرد تئوری ارتباط بین سازمان خیریه و خیّر را ارائه می‌کند. عواملی مانند دسترسی، پاسخگویی، ارائه گزارش، مسئولیت‌پذیری و شبکه‌سازی باعث ایجاد ارتباط با مخاطب و افزایش رضایت و اعتماد و در نهایت توسعه جذب مشارکت می‌شوند (Waters, 2010). مقبول[13] و همکاران (2019) تکنیک‌های تأمین مالی خیریه‌های پاکستان را بررسی می‌کنند. سه شیوه جمع‌آوری شخص به شخص، تلفنی و استفاده از شبکه‌های اجتماعی بررسی می‌شود که نتایج، تأثیر زیاد شبکه‌های اجتماعی بر جذب مشارکت را نشان می‌دهد (Maqbool et al, 2019). وی[14] (2019) تأثیر توانایی مدیرعامل سازمان غیرانتفاعی را در عملکرد سازمان در جذب مشارکت مالی بررسی می‌کند. نتایج نشان می‌دهند توانایی مدیرعامل تأثیر معناداری بر حمایت عمومی از سازمان دارد؛ اما هزینه‌های سربار سازمان را افزایش می‌دهد (Wei, 2019). ژو و یی[15] (2019) با بررسی 400 بنیاد خیریه چینی تأثیر سه عامل مشروعیت، شبکه و ارتباطات سیاسی را بر جذب مشارکت بررسی می‌کنند. نتایج نشان می‌دهند کسب مشروعیت در حال حاضر نیاز به افشای اطلاعات بیشتری دارد، فناوری اطلاعات در ایجاد شبکه و جذب کمک آنلاین و آفلاین تأثیر زیادی دارد و ارتباطات سیاسی ضمنی تأثیر مثبت و ارتباطات سیاسی صریح تأثیر منفی بر جذب مشارکت دارد (Zou & Ye, 2019). نی[16] و همکاران (2016) تأثیر حرفه‌ای سازی منابع انسانی و حسابداری را بر کاهش هزینه‌های جذب مشارکت در خیریه‌های چینی بررسی می‌کنند. نتایج نشان می‌دهند هر دو تأثیر معناداری در کاهش هزینه‌ها دارند (Ni et al, 2016). درنهایت، کاپل و رادی[17] (2022) در تحقیق خود تاریخچه‌ای از جمع‌آوری کمک‌های مالی مذهبی را بررسی کردند. در این مقاله، بحث ارزش‌های مذهبی در اقتصاد ارائه می‌شود؛ این ارزش‌ها شیوه‌های قمار و قرعه‌کشی را مورد سؤال قرار می‌دهند و دربارۀ اخلاق قیمت‌گذاری و حد سوددهی و بدهی در اقتصاد دینی نظر می‌دهند (Caple, Roddy, 2022).

همان‌طور که مشاهده می‌شود ادبیات جذب مشارکت در سازمان‌های مردم‌نهاد و خیریه، ازنظر موضوعی، نیاز جدی به توسعه داشته است و به‌جز تعداد معدودی از مقالات که به موضوع مدرسه‌سازی و کتابخانه‌سازی و مذهب پرداخته‌اند، بقیۀ مقالات به‌طور عام به مسئله جذب مشارکت پرداخته‌اند که البته بررسی مسئله جذب مشارکت به‌ویژه در ایران جای پژوهش بسیار زیادی دارد؛ از این ‌رو، سهم این پژوهش در پُرکردن شکاف تحقیقاتی حوزه جذب مشارکت، ارائه الگوی جذب مشارکت برای فعالیت‌های قرآنی است.

3- روش تحقیق

این پژوهش از لحاظ رویکرد، کیفی، از جنبه هدف، کاربردی و از لحاظ جمع‌آوری داده غیرآزمایشی است. در این پژوهش با استفاده از روش نظریه داده‌بنیاد مدل جذب مشارکت‌های مردمی برای فعالیت‌های قرآنی ارائه می‌شود. روش نظریه داده‌بنیاد روشی کلی است؛ به طوری که می‌تواند دربارۀ انواع داده یا ترکیبی از داده‌ها استفاده شود (مک ناب[18]، 1395: 72). روش تحقیق نظریه‌پردازی داده‌بنیاد به دنبال ایجاد نظریه از دسته‌ای از داده‌هاست؛ به‌ گونه‌ای که نظریه در سطح وسیع، پدیده‌ای را تبیین کند (آقداغی، 1393: 10). برای ارائه مدل از رویکرد نظام‌مند[19] اشتراوس و کوربین استفاده می‌شود؛ زیرا این رویکرد شرایط، راهبردها و رهنمودهای مناسبی را ارائه می‌کند. این رویکرد در تصویر 1 نمایش داده شده است (پورنگ و همکاران، 1399: 230). این رویکرد داری سه مرحله اساسی کدگذاری باز، محوری و انتخابی است (رضایی، 1396: 108). در مرحله اول که کدگذاری باز است، مفاهیم از داده‌ها استخراج و ویژگی‌های آنها شناسایی می‌شوند (دانایی‌فرد و امامی، 1386: 84). در مرحله کدگذاری محوری، پژوهشگر مفاهیم به‌دست‌آمده از مرحله قبل را سازماندهی می‌کند و از آن نظر، کدگذاری محوری نام‌گذاری شده است که کدگذاری و ایجاد ارتباط بین مفاهیم حول یک مقوله محوری صورت می‌گیرد (Creswell, 2005: 121). درنهایت، در مرحله کدگذاری انتخابی یک نظریه براساس روابط شناسایی‌شده بین مقوله‌های کدگذاری محوری ارائه می‌شود. جهت‌گیری این کدگذاری یکپارچه‌کردن مقولات برای ایجاد یک طرح تئوریکی کلان است (خنیفر، مسلمی، 1397: 58). در رویکرد اشتراوس و کوربین، مفاهیم در 6 بعد پدیده محوری، شرایط علّی، شرایط زمینه‌ای، شرایط مداخله‌گر، راهبردها و پیامدها دسته‌بندی می‌شوند (نجاتی و همکاران، 1400: 99).

شرایط علّی مجموعه‌ای از شرایط است که باعث ایجاد پدیده می‌شود. شرایط زمینه‌ای، شرایطی را نشان می‌دهد که راهبردها در آن اجرا می‌شوند. شرایط مداخله‌گر شرایطی است که چگونگی واکنش آنها در کیفیت راهبردها مؤثر است. راهبردها راهکارهایی برای اداره‌کردن پدیده و درنهایت، پیامدها نتایج متصور از ایجاد پدیده‌اند (اشتراوس و کوربین، 1393: 112)؛ البته باید اشاره داشت مراحل پژوهش کیفی خطی نیست و محقق در هر مرحله به مراحل قبل باز می‌گردد و آنها را اصلاح می‌کند (Scott, 2007: 94).

تصویر 1. مدل نظام‌مند کدگذاری محوری اشتراوس و کوربین (بازرگان، 1387: 151)

Figure 1. Strauss and Corbin's systematic axial coding model (Bazargan, 2007: 151)

جمع‌آوری داده در نظریه داده‌بنیاد ازطریق مصاحبه عمیق صورت می‌پذیرد. مصاحبه‌ها تا رسیدن به اشباع نظری ادامه پیدا می‌کنند. جامعه آماری این پژوهش شامل فعالان ترویج قرآن با ویژگی تجربه موفق در حوزه جذب مشارکت‌های مردمی برای حمایت از فعالیت‌های قرآنی هستند. نمونه‌گیری در پژوهش‌های کیفی به‌صورت نظری است. نمونه‌گیری نظری یک نمونه‌گیری هدفمند است که پژوهشگر افرادی را انتخاب می‌کند که بیشترین دانش را دربارۀ موضوع دارند. این نمونه‌گیری براساس قضاوت است نه تصادف (بازرگان، 1387: 162). در این پژوهش، 16 مصاحبه صورت گرفت که اشباع نظری در مصاحبه سیزدهم به دست آمد و 3 مصاحبه به‌عنوان شاهد کفایت نظری انجام شد. منظور از اشباع نظری این است که در مصاحبه‌های جدید، یافته جدیدی به پژوهش اضافه نشود (زارعی، زارعی و فرج‌زاده، 1398: 376).

برای بررسی روایی یافته‌ها و اطمینان از اعتبار آنها، از رویکرد کرسول (Creswell, 2007: 156) استفاده شد. کرسول برای اعتبار پژوهش کیفی 4 معیار تطبیق مشارکت‌کنندگان[20]، بررسی همکار[21]، مشارکتی‌بودن و کثرت‌گرایی[22] معرفی می‌کند.

برای تطبیق مشارکت‌کنندگان، در جلسه‌ای با حضور 3 نفر از مشارکت‌کنندگان، نتایج پژوهش شامل مرحله کدگذاری و نظریه نهایی ارائه شد و براساس نظرات شرکت‌کنندگان، مدل بازبینی و اصلاح شد. برای بررسی همکار در جلسه‌ای، نتایج شرکت‌کنندگان شامل دو استاد دانشگاه، دو فعال مؤسسات قرآنی، یک فعال حوزه خیریه، معاون و چهار مدیر معاونت قرآنی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی ارائه شدند و از نظرات آنها برای بهبود و اصلاح پژوهش استفاده شد. برای مشارکتی‌بودن پژوهش از دو نفر از مشارکت‌کنندگان با سطح بالای تحصیلات و تجربه فعالیت خیریه کمک گرفته شد. برای کثرت‌گرایی به دو نوع کثرت‌گرایی مکانی و کثرت مشارکت‌کنندگان توجه شد. برای تکثر مکانی، حوزه جغرافیایی فعالیت مصاحبه‌شوندگان در شهرهای تهران، اصفهان، اهواز، یزد، تبریز، ابرکوه، استهبان، زاهدان و کاشان است و برای تکثر مشارکت‌کنندگان با افراد در سطوح مختلف مصاحبه شد که شامل وزیر اسبق وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، معاون سابق قرآن و عترت وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، قائم‌مقام شورای عالی قرآن، هیئت‌مدیره مجمع خیرین قرآنی، مدیران مؤسسات قرآنی و خیرین قرآنی هستند.

4- یافته‌های تحقیق

در این بخش با توجه به سه مرحله روش تحقیق نظریه داده‌بنیاد یافته‌های تحقیق ارائه می‌شود.

4-1-کدگذاری باز و مفهوم‌پردازی

در این مرحله با بررسی متن پیاده‌سازی‌شده مصاحبه‌ها، مفاهیم مرتبط با پژوهش شناسایی شدند که نمونه‌ای از تحلیل صورت‌گرفته در جدول 1 ارائه شده است.

جدول 1. نمونه‌ای از کدگذاری باز متن مصاحبه‌ها و مفهوم‌پردازی

 Table 1. Part of the open coding of the text of the interviews and implementation of conceptualization

4-2- کدگذاری محوری

در این مرحله، مفاهیم استخراج‌شده در دسته‌های کلی‌تری با عنوان مقوله قرار می‌گیرند و سپس ارتباط بین مقوله‌ها ایجاد می‌شود که این کار براساس مدل نظام‌مند داده‌بنیاد انجام می‌شود. اساس این ایجاد ارتباط بر بسط یکی از طبقه‌ها است. در این پژوهش، جذب مشارکت‌های مردمی برای فعالیت‌های قرآنی مقوله‌محوری قرار گرفته است. در ادامه، نتایج کدگذاری محوری ارائه شده‌اند.

4-2-1- شرایط علّی

شرایط علّی شرایطی‌اند که باعث ایجاد و ظهور پدیده می‌شوند؛ این شرایط به‌طور مستقیم پدیده را تحت‌تأثیر خود قرار می‌دهند (اشتراوس و کوربین، 1393: 121). در جدول 2، شرایط علّی که در جذب مشارکت مردمی برای فعالیت‌های قرآنی تأثیر دارند، به همراه مفاهیم و مقوله‌ها ارائه شده‌‌اند.

جدول 2. شرایط علّی جذب مشارکت‌های مردمی برای فعالیت‌های قرآنی

Table 2. Causal conditions of Fundraising for Quranic activities

4-2-2- شرایط زمینه‌ای

شرایط تأثیرگذار بر راهبردها شرایط زمینه شناخته می‌شوند. جداسازی این شرایط از شرایط علّی سخت است؛ اما به‌طور کلی شرایط فعالی که به‌صورت مستقیم بر پدیده تأثیرگذارند، به‌عنوان شرایط علّی و شرایطی که ارتباط کمتری با پدیده دارند و بیشتر بر راهبردها تأثیرگذارند، در شرایط زمینه‌ای طبقه‌بندی می‌شوند (اشتراوس و کوربین، 1393: 122). در جدول 3، شرایط زمینه‌ای جذب مشارکت مردمی ارائه شده‌اند.

جدول 3. شرایط زمینه‌ای جذب مشارکت‌های مردمی برای فعالیت‌های قرآنی

Table 3. Contextual conditions of Fundraising for Quranic activities

4-2-3- شرایط مداخله‌گر

شرایط مداخله‌گر، شرایطی‌اند که نقش میانجی دارند و مداخله دیگر عوامل را تسهیل یا محدود می‌کنند (اشتراوس و کوربین، 1393: 125). در جدول 4، شرایط مداخله‌گر جذب مشارکت مردمی ارائه شده است.

جدول 4. شرایط مداخله‌گر جذب مشارکت‌های مردمی برای فعالیت‌های قرآنی

Table 4. Intervening conditions of Fundraising for Quranic activities

4-2-4- راهبردها

راهبردها راه‌حل‌هایی برای مدیریت پدیده بوده‌اند و نشان‌دهندۀ تعاملات و رفتارهای هدف‌داری هستند که تحت‌تأثیر شرایط زمینه‌ای و مداخله‌گر قرار دارند (اشتراوس و کوربین، 1393: 128). در جدول 5، راهبردهای جذب مشارکت مردمی ارائه شده است.

جدول 5. راهبردهای جذب مشارکت‌های مردمی برای فعالیت‌های قرآنی

Table 5. Strategies of Fundraising for Quranic activities

4-2-5- پیامدها

پیامدها بیان‌کنندۀ نتایج حاصل از اتخاذ راهبردهای جذب مشارکت برای فعالیت‌های قرآنی‌اند که در جدول 6 ارائه شده‌اند.

جدول 6. پیامدهای جذب مشارکت‌های مردمی برای فعالیت‌های قرآنی

Table 6. Results of Fundraising for Quranic activities

4-2-6- محورهای جدید

با توجه به تحلیل مصاحبه‌ها و مفاهیم استخراج‌شده، بعضی از مفاهیم قابل دسته‌بندی در محورهای شش‌گانه اشتراوس و کوربین نبودند و نیز به دلیل اهمیت، قابل حذف شدن نبودند؛ از این ‌رو، دو محور جدید با عناوین اولویت‌ها و مصادیق خیّر قرآنی و ملاحظات اجرایی اضافه شد.

4-2-6-1- ملاحظات اجرایی

منظور از این محور، مجموعه مفاهیمی است که در حد یک راهبرد اجرایی یا شرایط زمینه‌ای نیستند؛ بلکه تنها به ملاحظاتی اشاره دارند که در اجرای راهبردها باید رعایت شوند؛ البته در صورت بی‌توجهی به این ملاحظات، اجرای مناسب راهبردها دچار مشکل می‌شود. جدول 7 ملاحظات اجرایی شناسایی‌شده را ارائه می‌کند.

جدول 7. ملاحظات جذب مشارکت‌های مردمی برای فعالیت‌های قرآنی

Table 7. Consideration of Fundraising for Quranic activities

4-2-6-2- اولویت‌ها و مصادیق

اولویت‌ها و مصادیق نشان‌دهندۀ تجربه‌های موفق و نظر خبرگان درباره اولویت‌های جذب مشارکت‌اند. این اولویت‌ها و مصادیق به برنامه‌ریزی عملیاتی جذب مشارکت‌ها و افزایش موفقیت آن کمک زیادی می‌کند. اولویت‌ها و مصادیق در جدول 8 ارائه شده‌اند.

جدول 8. اولویت‌ها و مصادیق جذب مشارکت‌های مردمی برای فعالیت‌های قرآنی

Table 8. Priorities and Samples of Fundraising for Quranic activities

4-3- کدگذاری انتخابی

این مرحله شامل تشریح و تبیین نظریه است که هدف آن، ایجاد نظریه است نه توصیف صرف پدیده. در ایجاد نظریه طبقه‌ها به‌طور منطقی و منظم به یکدیگر مرتبط می‌شوند و از ارتباط بین این طبقات، نظریه طبقه‌محوری استخراج می‌شود. در این مرحله، پژوهشگر براساس برداشت خود از پدیده مدنظر، روایتی از مدل نظام‌مند ارائه می‌کند یا این مدل را به‌هم‌ریخته و مدل جدید خود را می‌سازد (دانایی‌فرد واسلامی، 1390: 45). تبیین نظریه جذب مشارکت‌های مردمی برای فعالیت‌های قرآنی یا به‌ عبارت ‌دیگر، کدگذاری انتخابی در بخش بحث ارائه شده است.

تصویر 2. مدل جذب مشارکت‌های مردمی برای فعالیت‌های قرآنی بر مبنای نظریه داده‌بنیاد

Figure 2. Fundraising model base people's participation in the Quranic charitable activities based on Grounded Theory

5- بحث

جذب مشارکت‌های مردمی برای فعالیت‌های قرآنی هرچند پیشینه تاریخی غنی و مصادیق بسیار زیادی در حوزه وقف دارد، به نظر می‌آید به دلیل روند دولتی‌سازی آموزش و ترویج قرآن، حضور مردم در این عرصه کم‌رنگ شده است. این مقاله جذب مشارکت‌های مردمی برای فعالیت‌های قرانی را مسئله اصلی خود قرار می‌دهد و با روش نظریه‌پردازی داده‌بنیاد مدل نظام‌مند آن را ارائه می‌کند (تصویر 2).

برای توسعه جذب مشارکت‌های مردمی در حوزه فعالیت‌های قرآنی باید توجه داشت سه نهاد، متولیان اصلی فعالیت‌های قرآنی در کشورند؛ هرچند نهادهای زیاد دیگری نیز در این حوزه مشارکت دارند. وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، سازمان تبلیغات اسلامی و سازمان وقف و امور خیریه سه نهاد اصلی هستند که بدون حمایت، سیاست‌گذاری و تسهیل‌گری این سه نهاد جذب مشارکت، توسعه پیدا نمی‌کند. هماهنگی و یکپارچگی این سه نهاد از اصول اساسی فعالیت در حوزه جذب مشارکت است. خروجی هماهنگی این سه نهاد باید ساختارهای عملیاتی باشد؛ زیرا معمولاً این مباحث در سازمان‌های دولتی تبدیل به شوراهای سیاست‌گذاری می‌شود که در گیرودار بروکراسی اداری به خروجی عملیاتی منجر نمی‌شوند. این ساختار عملیاتی قبل از ورود مستقیم به عملیات جذب مشارکت نیاز به سه پیش‌نیاز فرهنگ‌سازی، اعتمادسازی و برنامه‌ریزی برای جذب مشارکت در فعالیت‌های قرآنی دارد.

پس از ایجاد شرایط علّی پدیده جذب مشارکت، راهبردهای ظهور پدیده باید اجرایی‌سازی شوند. در اولین راهبرد باید ساختارهای متناظر جذب مشارکت در سازمان‌های متولی، مؤسسات و خیریه‌های قرآنی شکل بگیرد. به عبارتی، در سازمان‌های متولی باید ساختاری مانند دفتر جذب مشارکت‌های مردمی که در سازمان نوسازی، توسعه و تجهیز مدارس وجود دارد، ایجاد شود تا رسماً متولی ارتباط با مردم و خیرین و داوطلبان باشد. همچنین، سازوکارهایی می‌تواند شکل بگیرد که خیرین فعالیت‌های نهادی داشته و بتوانند در عین استقلال، ارتباط کاری با دفتر جذب مشارکت‌ها داشته باشند. سازوکاری مانند مجمع ملی خیرین قرآنی می‌تواند خروجی این بخش باشد. همچنین، مؤسسات قرآنی برای ارتباط با این ساختار باید دارای واحد جذب مشارکت‌ها باشند که وظیفه این واحد تأمین منابع مالی و داوطلبی برای مؤسسه است و می‌تواند با دفتر جذب مشارکت‌ها در نهادهای متولی و مجمع ملی خیرین قرآنی در ارتباط باشد. راهبردهای اصلی همکاری دفتر جذب مشارکت‌ها و مجمع ملی خیرین، سیاست‌گذاری جذب مشارکت، هدایت واحدهای جذب مشارکت به شیوه‌های کارآمد و مورد پذیرش جامعه، تسهیل‌گری برای مؤسسات، خیرین و مردم، اعتمادسازی ازطریق نظارت و شفافیت در جذب و هزینه‌کرد منابع مردمی است. همچنین، ایجاد تنوع در روش‌های جذب با کمک فناوری اطلاعات، تکریم خیرین برای الگوسازی و جریان‌سازی و درنهایت، نگهداشت خیرین از مهم‌ترین کارکردهای این ساختار خواهد بود؛ زیرا هزینه نگهداشت خیرین بسیار کمتر از جذب خیرین جدید است.

ساختار پیشنهادی برای اجرای راهبردها باید به شرایط زمینه‌ای یا بستر حاکم بر جامعه توجه داشته باشد؛ در غیر این صورت، اجرای راهبردها با شکست مواجه خواهد شد. بعضی از مشارکت‌کنندگان اعتقاد داشتند حمایت نهادهای سه‌گانه می‌تواند باعث اعتماد مردم و بعضی دیگر کاملاً برعکس آن را باعث عدم اعتماد می‌دانستند؛ اما تقریباً همگی موافقت داشتند که دربارۀ متولیان دولتی وقف اعتماد عمومی وجود ندارد. همچنین، خیرین فعال در حوزه قرآن و عترت معمولاً دارای سن بالا و تفکر سنتی‌اند که سلیقه آنها نیز از این تفکر سنتی تأثیر می‌پذیرد؛ به‌هرحال، رعایت سلیقه خیرین یک اصل در جذب مشارکت است و در صورت نیاز باید به اقناع خیرین برای تغییر نیات آنها قبل از هر کار دیگری مبادرت ورزید. مردم عادی نیز اطلاع کافی از نیازمندی‌های این حوزه ندارند؛ به طوری که شاید آموزش قرآن را جزء وظایف دولت می‌دانند و نیازی به حضور در این فعالیت‌ها نمی‌بینند؛ اما فرهنگ مذهبی و دینی و اعتقاد به قرآن و آموزه‌های آن با زندگی و باورهای مردم کاملاً عجین است و این فرصتی است که بتوان مردم را از نیازها مطلع ساخت و مشارکت آنها را در این حوزه درخواست کرد؛ البته شایان توجه است که شرایط اقتصاد تورمی و ‌پیش‌بینی‌ناپذیر، تأثیر مستقیمی بر مشارکت مالی مردم در همه فعالیت‌های خیر ازجمله فعالیت‌های قرآنی دارد.

یکی از راهبردهای مؤثر در توسعه فعالیت‌های مجامع خیرین حضور افراد مؤثر اجتماعی در این مجامع است. در اینجا نیز به‌عنوان یکی از مداخله‌گرهای مهم شناسایی شده است. در حال حاضر، نهادهای سیاست‌گذار در سطوح ملی و استانی مانند کمیته فعالان قرآنی یا مجامع خیرین استانی وجود دارد که اقناع این نهادها برای حمایت از این ساختار و مشارکت در آن می‌تواند تأثیر زیادی بر پیشرفت سریع‌تر راهبردها داشته باشد. همکاری رسانه ملی و استفاده درست از فناوری اطلاعات دو مداخله‌گری هستند که ازنظر اهمیت و تأثیرگذاری، شاید به شرایط علّی نزدیک می‌شوند و بدون آنها هیچ‌گاه پدیده به بلوغ کافی نمی‌رسد و تبدیل به یک پدیده ملی نمی‌شود.

در اجرای راهبردها ازنظر مشارکت‌کنندگان دو ملاحظه اجرایی مهم وجود دارد. یک نگاه عملیاتی و اجرایی است؛ زیرا بسیاری از ساختارهایی که سازمان‌های دولتی در آن دخیل می‌شوند، یا به نتیجه اجرایی نمی‌رسند یا فعالیت‌های آنها به‌شدت کند و غیر بهره‌ور پیش می‌رود؛ در حالی که در سوی دیگر ساختار، خیرین قرار دارند که افرادی کاملاً عملیاتی هستند و بی‌توجهی به این موضوع کلیت پدیده را در خطر قرار می‌دهد. همچنین، داشتن نگاه کلان و ملی براساس اولویت‌ها و نیازها و عدم تصمیم‌گیری‌های سیاسی و رابطه‌محور از دغدغه‌های اصلی خیرین است.

جذب مشارکت‌های قرآنی مصادیق بسیار زیادی دارد؛ اما چهار حوزه حمایت زیرساختی از مؤسسات قرآنی، حفظ و نشر آثار مکتوب قرآنی، توسعه جلسات خانگی قرآنی و آموزش قرآن بر دیگر مصادیق ارجحیت داشته و احتمال موفقیت آنها در جذب مشارکت‌های مردمی و حمایت خیرین بیش از دیگر مصادیق است.

پیامد اجرای راهبردهای جذب مشارکت برای فعالیت‌های قرآنی در سطح اول باعث توسعه و پایداری منابع برای فعالیت‌های قرآنی می‌شود. در سطح بعدی، این فعالیت‌های مشارکتی در جامعه تبدیل به فرهنگ حمایت از ترویج قرآن و دین شده است و درنهایت، ترویج آموزه‌ها و مفاهیم قرآن در جامعه، فرهنگ قرآنی را در جامعه گسترش می‌دهد که هدف متعالی هر جامعه اسلامی است.

6- نتیجه‌گیری

مسئله محوری این مقاله، جذب مشارکت‌های مردمی برای فعالیت‌های قرآنی است. این مسئله از آنجا اهمیت پیدا می‌کند که نیاز جامعه به آموزش قرآن روزافزون است؛ اما منابع فعالان قرآنی متناسب با نیازها نیست. برای بررسی این مسئله از روش نظریه‌پردازی داده‌بنیاد با رویکرد نظام‌مند اشتراوس و کوربین استفاده شد و برای روایی مدل ارائه‌شده چهار معیار کورسل بررسی شد.

هماهنگی نهادهای متولی، تشکیل ساختارهای عملیاتی و فرهنگ‌سازی، اعتمادسازی و برنامه‌ریزی در شرایط علّی جذب مشارکت‌ها، تسهیل‌گری، سیاست‌گذاری، نظارت، تنوع روش‌های جذب، تکریم خیرین، جذب و نگهداشت خیرین در راهبردها، بی‌اعتمادی به متولیان دولتی وقف، فرهنگ مذهبی و دینی، شرایط اقتصادی، تفکر سنتی خیرین در این حوزه، فقدان اطلاع مردم از نیازهای قرآنی در شرایط زمینه‌ای، حمایت افراد و گروههای مؤثر اجتماعی و مذهبی، همکاری نهادهای ملی و استانی قرآنی، همکاری رسانه‌ها، فناوری اطلاعات در شرایط مداخله‌گر و توسعه فرهنگ قرآنی، ترویج فرهنگ حمایت از قرآن و دین، توسعه و پایداری منابع خیر قرآنی در پیامدها مهم‌ترین مقولات شناسایی‌شده هستند. همچنین، با توجه به داده‌ها دو طبقه جدید ملاحظات اجرایی و اولویت‌ها و مصادیق به مدل نظام‌مند اضافه شد که شامل مقوله‌های نگاه عملیاتی و اجرایی، نگاه کلان و ملی در ملاحظات اجرایی و حمایت زیرساختی از مؤسسات قرآنی، حفظ و انتشار آثار مکتوب قرآنی، توسعه جلسات خانگی قرآنی، آموزش قرآن در اولویت‌ها و مصادیق است.

مبنای اجرایی مدل جذب مشارکت‌های مردمی، ایجاد یک ساختار همکاری بین نهادهای متولی ازطریق راه‌اندازی دفتر جذب مشارکت‌ها، مجمع ملی خیرین قرآنی و واحد جذب مشارکت‌ها در مؤسسات قرآنی است. نهادهای دولتی در این ساختار همکاری باید نقش‌های تصدی‌گرایانه خود را کنار بگذارند و به سیاست‌گذاری و تسهیلگری بپردازند و نقش‌های تصدی‌گرایانه ازجمله جذب مشارکت‌های مردمی از سوی خود مردم و خیرین ایفا شود.

اجرای این مدل با توجه به نگاه ملی، پیگیری مداوم و دغدغه عملیاتی و توجه به اولویت‌ها و نیازهای اساسی فعالیت‌های قرآنی در کشور می‌تواند منجر به توسعه منابع پایدار برای فعالیت‌های قرآنی، دغدغه‌مندی مردم برای حمایت از فعالیت‌های قرآنی و درنهایت، توسعه فرهنگ قرآنی در جامعه شود.

7- تشکر و قدردانی

مراتب تشکر خود را از معاونت قرآن و عترت وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی بابت حمایت از این پژوهش اعلام می‌دارم.

[1] Sargeant

[2] Donor Lifetime Value

[3] Hartmann

[4] Barber, Farwell, Galle

[5] Newman

[6] Sargeant, Lee, Jay

[7] Shaker

[8] Bhati, McDonnell

[9] Giving Day

[10] Likes

[11] Panic, Hudders, Cauberghe

[12] Waters

[13] Maqbool

[14] Wei

[15] Zou, Ye

[16] Ni

[17]Caple, Roddy

[18] McNabb

[19] Systematic

[20] Members Cheking

[21] Peer Examination

[22] Triangulation