چارچوب شناسایی مؤلفه های با اهمیت پایداری در صنعت بورس با استفاده از رویکرد تحلیل سلسله‌مراتبی فازی

رشد و توسعه اقتصادی به‌عنوان یکی از اهداف اساسی جوامع، مکانیسمی برای کاهش فقر، ترویج و تقویت برابری و ساختن جامعه‌ای بهتر است. توسعه بازارهای مالی با تسهیل تجهیز منابع مالی و امکان تخصیص منابع و انتقال ریسک می‌تواند موجب ارتقای توسعه اقتصادی شود. بورس‌ها در مرکز بازارهای مالی قرار دارند و از این رو، بورس‌های با عملکرد خوب می‌توانند با تأمین و تجهیز منابع مالی به تشکیل سرمایه در اقتصاد و توزیع ریسک و تخصیص بهینه منابع کمک کنند. بورس‌ها بنگاههایی که برای نوآوری و رشد به منابع مالی نیاز دارند را به دارندگان منابع مالی متصل می‌کنند و این اقدام را در یک محیط تحت نظارت، ایمن، شفاف و عادلانه انجام می‌دهند. مطالعات متعددی وجود دارد که نشان می‌دهد بسیاری از پیشرفت‌های اقتصادی بزرگ که در طی چند قرن اخیر انجام شده است (مانند انقلاب صنعتی انگلستان)، در نتیجۀ وجود یک سیستم مالی مدرن ایجاد شده است (Hicks‚ 1969). برای مثال، کاپورال و همکاران (2004) در بررسی خود به این نتیجه رسیده‌اند که بازارهای سرمایه توسعه‌یافته می‌توانند موجب تقویت رشد اقتصادی شوند. با توجه به ظرفیت بورس‌ها در کمک به توسعه اقتصادی، نه‌تنها بهبود عملکرد بورس‌ها بسیار ضروری است، ایجاد شرایطی که متضمن عملکرد پایدار بورس‌ها در بلندمدت باشد نیز بسیار حائز اهمیت است(Caporale et al., 2004).

تعداد کشورهای دارای بازارهای سرمایه سازمان‌یافته طی دهه‌های اخیر به‌شدت افزایش یافته است. همگام با افزایش تعداد بورس‌ها در سراسر جهان تعداد شرکت‌های پذیرفته‌شده در بورس و درنتیجه، منابع مالی در اختیار آنها نیز رشد چشمگیری داشته است. علاوه بر این، اقبال سرمایه‌گذاران به بازارهای سرمایه طی سال‌های اخیر رشد بی‌سابقه‌ای را تجربه کرده است. رشد تعداد کدهای معاملاتی در ایران و در سراسر جهان شاهد این ادعا است. در نتیجۀ افزایش توجه اعضای جامعه نسبت به سرمایه‌گذاری در بازارهای تحت کنترل بورس‌ها، آگاهی نسبت به مسائل پایداری و پاسخ‌خواهی آنها نسبت به اقدامات بورس‌ها نیز افزایش یافته است. با وجود این، کاستی در زیرساخت‌های بازار اعم از نبود قوانین و مقررات تسهیل‌کننده و بازدارنده از دستکاری قیمت، عدم شفافیت اطلاعاتی و معاملاتی، استفاده از اطلاعات نهانی و همچنین، مشکلات سامانه معاملات همواره مورد اعتراض و ناخرسندی سرمایه‌گذاران در ایران بوده است؛ درنتیجه، در چنین شرایطی ضرورت مدیریت صحیح و پایداری عملکرد بورس‌ها بیش از پیش احساس می‌شود؛ از این رو، هدف این مطالعه پاسخ به این سؤال است که توجه به چه عواملی متضمن عملکرد پایدار بورس‌ها در بلندمدت و درنتیجه، توسعه اقتصادی خواهد بود. پاسخ به این سؤال می‌تواند یکی از مهم‌ترین چالش‌های قرن 21 را مرتفع سازد. خروجی مطالعه حاضر ارائه چارچوبی جامع از مهم‌ترین مؤلفه‌های پایداری صنعت بورس، با هدف به‌کارگیری در برنامه‌ریزی‌های راهبردی، اندازه‌گیری، ارزیابی عملکرد و گزارشگری پایداری است. بورس‌ها می‌توانند با توجه به مسائل پایداری در استراتژی‌ها و رویه‌های کسب‌وکار و نیز تشویق شرکت‌های پذیرفته‌شده به سرمایه‌گذاری در توسعه پایدار به اهداف اقتصادی و اجتماعی خود نائل آیند. علاوه بر این، امروزه بورس‌ها به شرکت‌های پذیرفته‌شدۀ خود کمک می‌کنند تا بهترین رویه‌ها را در حوزه مسائل پایداری اتخاذ کنند و نتایج عملکرد خود را گزارش کنند.

در مطالعه حاضر به‌منظور شناسایی موضوعات با اهمیت پایداری صنعت بورس ایران، یافته‌های حاصل از مطالعه احمدی و همکاران (مطالعه در شرف انتشار) که به ارائه مدل جامع پایداری صنعت بورس در سطح بین‌المللی پرداخته‌اند (با بررسی و مطالعه گزارشات پایداری بورس‌های خارجی) مبنا قرار گرفته و به سبب تأیید و تعدیل مدل پیشنهادی ایشان در بورس‌های داخلی، از روش مصاحبه با متخصصان داخلی استفاده شده است. سرانجام به‌منظور انتخاب مهم‌ترین موضوعات و مسائل پایداری، رویکرد سطح اهمیت¹ کار گرفته شده است. هدف از ارزیابی اهمیت، شناسایی، انتخاب و اولویت‌بندی موضوعاتی است که بیشترین اهمیت را برای شرکت‌ها و ذی‌نفعان آنها به همراه دارد. تاکنون مطالعات اندکی از روش‌های کمّی برای ارزیابی سطح اهمیت استفاده کرده‌اند؛ به این منظور در این مطالعه از روش AHP فازی به‌منظور اولویت‌بندی مؤلفه‌های پایداری استفاده شده است. نتیجه روش پیشنهادی اولویت‌بندی ابعاد و مؤلفه‌های پایداری است و می‌تواند موجب تسهیل تصمیم‌گیری‌های استراتژیک، اندازه‌گیری، ارزیابی و گزارشگری پایداری شود. هریک از مؤلفه‌ها را می‌توان با دقتی متناظر با سطح اهمیت آن اندازه‌گیری و گزارش کرد. این رویکرد به مدیران کمک می‌کند تا از منابع محدود خود به‌نحو مطلوب استفاده کنند. در چنین شرایطی ضمن حفظ منابع و زمان، اعتبار و پاسخگویی گزارش‌های پایداری افزایش می‌یابد. مطالعات قبلی تأکید دارند روش‌های تصمیم‌گیری چندمعیاره زمانی که با تکنیک‌های فازی ادغام می‌شوند، می‌توانند به شیوه‌ای مؤثر با چندبعدی بودن، پیچیدگی و انتزاعی‌بودن مسائل پایداری مقابله کنند (Calabrese et al.‚ 2019). با توجه به هدف مطالعه که بررسی سطح اهمیت مؤلفه‌های چارچوب مدنظر است، دو روش ANP و AHP استفاده می‌شود. با توجه به اینکه در روش ANP مصاحبه‌شوندگان می‌باید تمامی مؤلفه‌های مربوط به هر یک از ابعاد را به‌صورت مستقیم نیز با یکدیگر مقایسه کنند، جمعاً 666 مقایسه زوجی نیازمند پاسخگویی و بررسی بود. با توجه به محدودیت‌های موجود به سبب انجام 666 مقایسه زوجی و کاهش دقت پاسخگویی درنتیجۀ تعداد بالای مقایسات، در این مطالعه رویکرد AHP فازی چانگ استفاده شده است. در این روش مؤلفه‌های هر یک از ابعاد به‌صورت غیرمستقیم با مؤلفه‌های سایر ابعاد مقایسه می‌شوند و از این نظر تعداد مقایسات زوجی کاهش و دقت نتایج افزایش می‌یابد. همه شرکت‌ها باید ابتکاراتی را اولویت‌بندی کنند که به مربوط‌ترین مسائل پایداری می‌پردازند؛ به این معنا که موضوعاتی را شناسایی کنند که دارای بالاترین پتانسیل برای ایجاد ارزش مشترک (ایجاد ارزش توأمان برای شرکت و جامعه) هستند. این موضوع به‌ویژه در بورس‌ها دارای اهمیت دوچندان است؛ زیرا گستره تأثیرگذاری بورس‌ها بسیار وسیع است. تمرکز برنامه‌ریزی‌ها و مدیریت استراتژیک بورس‌ها باید بر مهم‌ترین مسائل پایداری باشد.

براساس بررسی و جستجوهای محققان، این اولین مطالعه‌ای است که به یک چارچوب جامع از پایداری بورس‌ها دست یافته است. تعداد مطالعاتی که با بهره‌گیری از روش‌های کمّی به ارائه یک چارچوب جامع پرداخته‌اند، بسیار محدود است؛ از این رو ارائه مدل جامع پایداری بورس‌ها و اولویت‌بندی ابعاد و مؤلفه‌های مدل پیشنهادی با استفاده از رویکرد AHP فازی در صنعت بورس ارزش‌افزایی پژوهش حاضر است.

مبانی نظری و توسعه فرضیه‌ها

گزارشگری پایداری به این موضوع می‌پردازد که چگونه یک شرکت می‌تواند با در نظر داشتن مسئولیت‌های خود درخصوص تأثیرات مثبت و منفی اقتصادی، اجتماعی و زیست‌محیطی، عملکرد پایداری خود را در قالب یک گزارش رسمی منتشر کند (Hahn & Michael‚ 2013). براساس داده‌های حسابداری اتکاپذیر، گزارشگری پایداری، اطلاعات مربوط به وضعیت و پیشرفت پایداری شرکتی را به کمک ابزارهای رسمی در اختیار ذی‌نفعان داخلی و خارجی قرار می‌دهد. به‌عبارتی سازمان‌ها تأثیرات اقتصادی، اجتماعی و زیست‌محیطی فعالیت‌های خود را به کمک گزارشات پایداری به ذی‌نفعان مخابره می‌کنند. افشای اطلاعات پایداری مستقیماً به تأمین منابع حیاتی شرکت از طرف ذی‌نفعان مختلف کمک می‌کند (Deegan‚ 2002) و از این منظر حسابداری پایداری سهم غیرمستقیمی در کمک به گزارشگری پایداری دارد؛ زیرا هدف اصلی آن اندازه‌گیری عملکرد پایداری شرکت است و بنابراین به‌عنوان مبنایی در خدمت گزارشگری پایداری است. انتشار گزارشات عملکرد پایداری می‌تواند با اهداف مختلفی نظیر بهبود عملکرد، پاسخگویی به نیازهای ذی‌نفعان، همسویی با جامعه بین‌المللی، بهبود برند و کسب شهرت، تحت تأثیر قراردادن تصمیمات سرمایه‌گذاران و پیروی از الزامات قانونی در برخی کشورها صورت پذیرد. انگیزۀ شــرکت‌ها نسبت به برنامه‌ها و فعالیت‌های پایداری موجب تردید بسیاری از منتقدان شده است. آنها بر این باورند که شرکت‌ها می‌توانند از فعالیت‌های پایداری در تنظیم محیط سیاسی و پیشبرد اهداف سیاسی خود استفاده کنند. بسیاری از منتقدین بر این باورند که مفهوم پایداری دســت مدیران اجرایی شــرکت‌ها را باز گذاشــته اســت تا تعهدات اجتماعی شرکت را با توجه به نظر و خواست خود تعیین کنند. اگر از این دیدگاه به موضوع توجه شـود، پایداری به‌صورت پوشـشـی در می‌آید که سـازمان یا فرد می‌تواند بدان وسیله ارزش‌های شخصی خویش را به نمایش بگذارد یا اینکه بتواند قصور خود در زمینه‌های مختلف را از این طریق پوشش دهد )کاشانی پور و همکاران، 1397). برخی از منتقدان نیز بر این باورند که انگیزه‌های شرکت‌ها از فعالیت‌های پایداری ممکن است سیاسی باشد. شرکت‌ها از این طریق می‌خواهند با برخی مقامات سیاسی و محلی لابی کنند و امتیازاتی را در راستای اهداف اقتصادی خود به دست آورند. درواقع شرکت‌ها می‌توانند از فعالیت‌های پایداری در تنظیم محیط سیاسی و پیشبرد اهداف سیاسی خود استفاده کنند یا حتی فعالیت‌های پایداری را به‌عنوان ابزاری برای حفظ منافع سیاسی خاص خود در چانه‌زنی سیاسی، معاملات سیاسی و قراردادهای اقتصادی به کار گیرند. پایداری شرکت‌ها حرکتی فراتر از حداقل الزامات قانونی است که به‌صورت داوطلبانه پذیرفته شده است؛ زیرا مؤسسات اقتصادی آن را در زمره منافع بلندمدت خود تلقی می‌کنند. به این ترتیب کارکرد درونی پایداری می‌تواند به بهبود جایگاه شرکت و درنهایت افزایش بازده و سودآوری و سرانجام بقای بلندمدت آنها منجر شود (شفیعی و همکاران، 1396).

اسپنس، هیوسیلوس و کوریا (Rahdari & Anvari Rostamy‚ 2015). طی بررسی‌های خود دریافتند محققین، تئوری ذی‌نفعان را به‌عنوان مفیدترین و غالب‌ترین تئوری در توضیح انگیزه‌های گزارشگری پایداری مطرح می‌کنند. تئوری ذی‌نفعان ادعا می‌کند سازمان‌ها نسبت به افراد و گروههای بسیاری که هم بر سازمان تأثیر می‌گذارند و هم تحت تأثیر سازمان قرار می‌گیرند، تعهداتی دارد. فریمن این تئوری را در سال 1984 معرفی کرد. او در کتاب مدیریت راهبردی: با رویکرد ذی‌نفعان نظریه نظام‌مند مدیریت ذی‌نفعان را مطرح کرد (قادر‌زاده و همکاران، 1396). مطابق این تئوری مدیریت باید سازمان را در جهت حداکثرکردن منافع همه ذی‌نفعان اداره کند و ازنظر مالی و غیرمالی نسبت به همه ذی‌نفعان پاسخگو باشد (فخاری و همکاران، 1396). درنتیجه در سال‌های اخیر نقش شرکت‌ها از حداکثرکردن ارزش برای سهامداران به حمایت از منافع کلیه ذی‌نفعان تغییر کرده است (Hahn & Michael‚ 2013). مارشال و همکاران (2005) این موضوع را یک تغییر پارادایم در نظر می‌گیرند و به‌صراحت تفکر قدیمی از وجود منابع نامحدود و رشد بدون محدودیت را رد می‌کنند. باوجود گزارشگری مالی سنتی که تا حد زیادی نیازهای اطلاعاتی سهامداران را تأمین می‌کند، گزارش‌های پایداری اطلاعات ارزشمندی را به طیف وسیعی از مخاطبان ارائه می‌دهد و بنابراین، با ارائه اطلاعاتی درخصوص نحوه پاسخ‌گویی شرکت به فراخوان اجتماعی درخصوص نحوه تجارت پایدار، به تأمین نیازهای اطلاعاتی آنها کمک می‌کند. فرض بر این است که وجود تعداد زیادی از ذی‌نفعان قدرتمند موجب می‌شود تا شرکت‌ها نحوه عملکرد تجاری خود را به ذی‌نفعان ارائه دهند (Hahn & Michael‚ 2013). در شرایط فعلی بورس‌های داخلی و افت‌وخیزهای مشاهده‌شده درخصوص قیمت سهام شرکت‌ها و شاخص‌های قیمتی بورس، توجه طیف وسیعی از ذی‌نفعان داخلی به نحوه عملکرد بورس‌ها در داخل کشور جلب شده و میزان پاسخ‌خواهی نسبت به عملکرد بورس‌ها افزایش یافته است؛ به همین سبب، دستیابی به عملکرد پایدار و پاسخگویی به ذی‌نفعان در شرایط فعلی بسیار حائز اهمیت است.

پیشینۀ پژوهش

تحلیل مطالعات انجام‌شده در حوزه پایداری (اندازه‌گیری، گزارشگری و ارزیابی عملکرد) در داخل ایران حاکی از سهم اندک مطالعات این حوزه در میان مقالات چاپ شده است. این مطالعات در دو دسته مطالعات مفهومی و مطالعات تجربی طبقه‌بندی می‌شوند. گروه اول مطالعاتی است که از دیدگاه تئوریک و مفهومی به موضوع پایداری توجه داشته‌اند و گروه دوم مطالعاتی است که با بهره‌گیری از طرح پژوهش تجربی به بررسی رابطه میان میزان گزارشگری پایداری و متغیرهای حوزه عملکرد مالی، راهبری شرکتی، متغیرهای اقتصادی و غیره پرداخته‌اند. نتایج این دسته از مطالعات اغلب با یکدیگر مغایر است؛ این مغایرت‌ها می‌تواند ناشی از تفاوت در روش‌های اندازه‌گیری متغیر میزان گزارشگری پایداری میان محققان مختلف یا تفاوت در ابعاد بررسی‌شده (زیست‌محیطی، اجتماعی، راهبری شرکتی و اقتصادی) توسط آنها باشد. به دلیل اهمیت شیوه‌های اندازه‌گیری عملکرد پایداری و تأثیر آن بر نتایج پژوهش، در ادامه رویه‌های استفاده‌شدۀ محققان داخلی به سبب اندازه‌گیری عملکرد پایداری بررسی شده است.

تحلیل شیوه‌های اندازه‌گیری عملکرد پایداری در مطالعات داخلی

بررسی دقیق و جامع ادبیات پژوهش نشان از آن دارد که محققان مختلف از روش‌های متفاوتی برای اندازه‌گیری عملکرد پایداری در پژوهش‌های خود استفاده کرده‌اند. تعدادی از محققان با بررسی پیشینه پژوهش‌ها و استانداردها و رهنمودهای موجود، مجموعه‌ای از شاخص‌ها را طراحی و استفاده کرده‌اند (آرین‌پور و همکاران، 1398؛ حساس یانه و همکاران، 1397؛ عبدی و همکاران، 1399؛ قادر‌زاده و همکاران، 1396). نکته شایان توجه درخصوص تمامی این دسته از مطالعات آن است که روشی سیستماتیک و نظام‌مند برای انتخاب منابع و درنتیجه، شناسایی شاخص‌ها ارائه نشده است و از این نظر دیدگاههای محققان می‌تواند در شناسایی شاخص‌ها تأثیرگذار باشد و نتایج را تحت تأثیر قرار دهد.

تعدادی دیگر از پژوهشگران، شاخص‌های شناسایی و معرفی‌شده از سایر محققان خارجی را بدون توجه به تفاوت‌های ساختاری و فرهنگی میان کشورهای مختلف استفاده کرده‌اند (احمد‌پور و فرمانبردار، 1393؛ جبار‌زاده کنگرلویی و بایزیدی، 1389؛ حسینی و حقیقت، 1395؛ خواجوی و همکاران، 1390؛ ضیا و همکاران، 1399؛ طالب‌نیا و همکاران، 1391؛ عرب صالحی و همکاران، 1392؛ فخاری و همکاران، 1396؛ مهدوی و همکاران، 1394؛ نادری خورشیدی و سلگی، 1394). تعداد بالای مقالاتی که از این شیوه بهره جسته‌اند، نشان‌دهندۀ مقبولیت بالای این روش در میان محققان ایرانی است. بخش درخور توجهی از مطالعات نیز برای اندازه‌گیری پایداری از استانداردها، رهنمودها و شاخص‌های ارائه‌شده از مؤسسات رتبه‌بندی و استانداردگذار نظیر GRI، SASB، ISO، KLD و ... استفاده کرده‌اند (ایمانی و همکاران، 1396؛ حاجی‌ها و سرفراز، 1393؛ حساس یگانه و همکاران، 1394؛ حیدری کرد زنگنه و همکاران، 1396؛ خوزین و همکاران، 1397؛ خوزین و همکاران، 1395؛ شفیعی و همکاران، 1395؛ شفیعی و همکاران، 1396؛ عرب صالحی و همکاران، 1392؛ گرمسیری و همکاران، 1396؛ ملکیان و همکاران، 1395؛ بیولویی خمسلویی و همکاران، 1397). استفاده بالای این روش در میان محققان داخلی ناشی از سهولت استفاده از این روش‌ها و اعتماد به روایی آنها است؛ هرچند ممکن است محیط مقرراتی و فرهنگی کشور ایران متفاوت باشد. نکته شایان توجه آنکه مقایسه نتایج تعدادی از پژوهش‌هایی که از یک شاخص شناخته‌شده و مشخص استفاده کرده‌اند (برای مثال، شاخص‌های KLD)، حاکی از دستیابی به نتایج متفاوت درخصوص میزان افشای اطلاعات پایداری است. درواقع میانگین امتیاز افشا در این مطالعات با یکدیگر بسیار متفاوت است که این موضوع حاکی از تفاوت در به‌کارگیری شیوه‌های استخراج امتیازات افشا، درک متفاوت محققان از مقوله‌ها و ابعاد پایداری و نیز تفاوت در منابع استخراج داده‌ها است. دسته آخر نیز برای اندازه‌گیری عملکرد پایداری، پرسشنامه‌هایی را در اختیار شرکت‌ها قرار داده است و با تحلیل پاسخ‌های ارائه‌شده به ارزیابی عملکرد پایداری شرکت‌های نمونه پرداخته‌اند (عظیمی و گنجی ارجنکی، 1395؛ ملکیان و همکاران، 1395). پرسشنامه‌های استفاده‌شده در این مطالعات در مواردی محقق‌ساخته است و در مواردی نیز محققان از پرسشنامه‌های موجود و رایج استفاده کرده‌اند. شایان ذکر است تعداد اندکی از مطالعات بررسی‌شده نیز به شیوه‌های انتخاب شاخص‌ها اشاره‌ای نداشته‌اند (بهار مقدم و همکاران، 1392؛ پور‌علی و حجامی، 1393؛ کاشانی پور و همکاران، 1397؛ مهربان پور و همکاران، 1395). و از این نظر امکان تحلیل و مقایسه یافته‌های آنها با سایر پژوهش‌ها میسر نیست.

بخش عمده مطالعات انجام‌شده در داخل، به‌منظور تحلیل عملکرد پایداری شرکت‌ها از اطلاعات درج‌شده در گزارش فعالیت هیئت‌مدیره شرکت‌ها استفاده کرده‌اند و تعداد اندکی نیز سایر گزارش‌های مالی نظیر صورت‌های مالی و یادداشت‌های همراه صورت‌های مالی، گزارش تفسیری و وبگاه شرکت را مبنای سنجش افشای عملکرد پایداری قرارداده‌اند؛ با این حال، با توجه به نتایج پژوهش طالب‌نیا و همکاران (1391) که به مقایسه اطلاعات پایداری درج‌شده در گزارش‌های مختلف مالی پرداخته‌اند، استفاده از این گزارش‌ها برای تحلیل عملکرد پایداری مناسب به نظر می‌رسد. یافته‌های پژوهش ایشان نشان می‌دهد بیشترین میزان افشای اطلاعات عملکرد پایداری در گزارش‌های فعالیت هیئت‌مدیره صورت می‌پذیرد.

در ادامه خلاصه‌ای از پژوهش‌های داخلی منتشرشده در مجلات داخلی و همچنین پژوهش‌های خارجی انجام‌شده در کشورهای مختلف، به ترتیب مربوط‌بودن به همراه روش انجام و یافته‌های آنها ارائه شده است. درخور ذکر است در این قسمت تنها به ارائه مطالعات تئوریک و مفهومی اکتفا شده و به دلیل غیرمربوط‌بودن، یافته‌های مطالعات تجربی ارائه نشده است.

مطالعات داخلی

فخاری و همکاران (1396) به تبیین مدلی برای رتبه بندی شرکت‌ها از جنبه‌های زیست‌محیطی، اجتماعی و راهبری شرکتی پرداختند. پرسشنامه پژوهش ایشان با استفاده از مؤلفه‌های ارائه‌شده از رهداری و انواری رستمی (2015) تدوین شده است و نتایج آن با استفاده از روش تحلیل سلسله‌مراتبی استخراج شده است. نتایج حاکی از آن است که بعد اجتماعی با امتیاز 387/0 دارای بیشترین اهمیت و بعد راهبری شرکتی با امتیاز 275/0 دارای کمترین میزان اهمیت از نظر خبرگان است. در مرحله بعدی پژوهش، محققان به کمک چک‌لیستی از مؤلفه‌های استخراج‌شده و با کمک روش تحلیل محتوا، به بررسی گزارش‌های فعالیت هیئت‌مدیره 79 شرکت عضو بورس اوراق بهادار تهران پرداختند. نتایج این بخش از پژوهش محققان حاکی از آن است که درمجموع میانگین امتیاز افشای ESG در ایران حدود 29 درصد است و بیشترین افشای شرکت‌های ایرانی مربوط به بعد راهبری شرکتی و کمترین میزان افشا مربوط به بعد اجتماعی است. این درحالی است که نظرات خبرگان درخصوص اهمیت هر یک از این ابعاد برعکس نتایج به‌دست‌آمده از بررسی گزارش‌ها است. علاوه بر این میزان افشای اطلاعات زیست‌محیطی و اجتماعی روند مشخصی نداشته است؛ ولی میزان افشای اطلاعات راهبری شرکتی دارای یک روند صعودی بوده است. یکی از دلایل احتمالی نتیجۀ کسب‌شده، توجه سازمان بورس به موضوع راهبری شرکتی است که درنهایت به تصویب دستورالعمل حاکمیت شرکتی منجر شد.

تفرشی مطلق و همکاران (1396) به شناسایی سنجه‌های پایداری شرکتی در صنایع غذایی ایرانی پرداختند. در این پژوهش با مطالعه ادبیات موضوع و پژوهش‌های پیشین، عوامل و سنجه‌های پایداری شرکتی در چهار بعد (شامل ابعاد اقتصادی، اجتماعی، زیست‌محیطی و راهبری شرکتی) و همچنین، دو عامل زنجیره تأمین ناب و زنجیره تأمین سبز به‌عنوان عوامل مؤثر بر پایداری شرکتی شناسایی شده‌اند. یافته‌های مرحله اول پژوهش که با بررسی پژوهش‌های پیشین به دست آمدند، به 70 سنجه و 6 عامل اصلی برای مفاهیم پایداری شرکتی، زنجیره تأمین ناب و زنجیره تأمین سبز منتج شده است. در مرحله بعدی پژوهش، اهمیت شاخص‌های شناسایی‌شده در مرحله قبل با استفاده از ابزار پرسشنامه به دست آمده است. نتایج حاکی از آن است که بیش از 90 درصد از شاخص‌های شناسایی‌شده در مرحله اول، ازنظر خبرگان دارای اهمیت هستند.

خوزین و همکاران (1395) سطح گزارشگری زیست‌محیطی در شرکت‌های پذیرفته‌شده در بورس اوراق بهادار تهران (شپ بات) را بررسی کردند. سطح افشای زیست‌محیطی ازطریق تحلیل محتوای گزارش‌های فعالیت هیئت‌مدیره شرکت‌ها و با استفاده از کارت امتیازدهی گزارشگری زیست‌محیطی مؤسسه دلویتی استخراج شده است. در این پژوهش 158 شرکت پذیرفته‌شده در بورس اوراق بهادار تهران در بازه زمانی 1387 تا 1393 بررسی و تحلیل شدند. نتایج این پژوهش نشان دادند باوجود ارتقای اندک سطح گزارشگری زیست‌محیطی در بازه زمانی مدنظر، گزارشگری فعلی همچنان با سطح مطلوب فاصله دارد. در این پژوهش جمعاً 6 مؤلفه و 30 زیرمؤلفه تحلیل شده‌اند. نمره‌های افشا میان شرکت‌های مختلف دارای نوسان و فاصله بسیاری است. در این مطالعه تفاوت‌های میان صنایع نیز بررسی شدند و یافته‌ها نشان دادند صنعت استخراج زغال سنگ بیشترین امتیاز افشا را به خود اختصاص داده و کمترین امتیاز افشا متعلق به صنعت محصولات چوبی است. تحلیل صنایع مختلف حاکی از وجود تفاوت معنادار میان صنایع مختلف است.

حساس یگانه و برزگر (1394) با استفاده از مؤلفه‌ها و شاخص‌های GRI و ISO26000 (جمعاً 17 مؤلفه) و به کمک ابزار پرسشنامه به بررسی اهمیت این مؤلفه‌ها در کشور ایران با استفاده از تحلیل نظرات خبرگان پرداختند. یافته‌ها نشان دادند بعد اقتصادی 76 درصد، بعد اجتماعی 62 درصد و بعد زیست‌محیطی 82 درصد تغییرات متغیر وابسته (CSR) را تبیین می‌کنند؛ درنتیجه، ازنظر خبرگان بعد زیست‌محیطی دارای بیشترین و بعد اجتماعی دارای کمترین اهمیت در مدل پیشنهادی است. در مرحله بعد میزان افشای این مؤلفه‌ها در گزارش‌های فعالیت هیئت‌مدیره 131 شرکت بورسی سنجش شد. یافته‌های حاصل از بخش تحلیل محتوا حاکی از آن است که سطح افشای شرکت‌ها در هر یک از سه بعد بیان‌کنندۀ پراکندگی زیاد میان شرکت‌ها است. متوسط درصد افشا نسبت به کل شاخص‌های افشای مدل پیشنهادی پژوهش در بعد اقتصادی 19 درصد، بعد اجتماعی 12 درصد، بعد زیست‌محیطی 11 درصد و کل ابعاد به طور متوسط 13 درصد است. مقایسه اهمیت مؤلفه‌ها ازنظر خبرگان و مؤلفه‌های افشاشده در گزارش‌های فعالیت هیئت‌مدیره نشان‌دهندۀ اختلاف میان نظرات خبرگان و عملکرد واقعی شرکت‌ها است.

مطالعات خارجی

هوجنیک و همکاران (2020) به شناسایی شاخص‌های پایداری صنعت قایقرانی (شرکت‌های کوچک و متوسط) پرداختند. فهرست اولیه شاخص‌های پایداری، از سه منبع شامل شاخص‌های معرفی‌شده در ادبیات پژوهش، شاخص‌های GRI و شاخص‌های اقتصادی BISNODE استخراج شده است. ادبیات پژوهش از پایگاه داده Science Direct استخراج شده و شامل مقالات علمی تجربی یا مفهومی است که بین سال‌های 2007 تا 2017 منتشر شده‌اند. درنهایت 16 مطالعه که هر سه بعد پایداری را بررسی کرده‌اند، انتخاب و شاخص‌های مربوطه استخراج شده‌اند. به‌منظور سنجش اعتبار شاخص‌های شناسایی‌شده، با سه نفر از دانشگاهیان متخصص در حوزه پایداری مصاحبه شده است. نتیجه این اعتبارسنجی تأیید تمامی شاخص‌ها با اندکی تعدیل در کلمات یا تعاریف به کار گرفته شده است. در مرحله بعدی به‌منظور شناسایی شاخص‌ها و مؤلفه‌های مناسب شرکت‌های کوچک و متوسط صنعت قایقرانی، با 18 نفر از مدیران ارشد این شرکت‌ها در کشورهای مختلف مصاحبه شده و فهرست شاخص‌های مرحله قبل در اختیار ایشان قرار گرفته است. خروجی این فرآیند تأیید تمامی شاخص‌های قبلی و اضافه‌شدن تعدادی شاخص جدید به فهرست بوده است. نتیجه این پژوهش ارائه فهرستی از شاخص‌های مرتبط با صنعت قایقرانی است که در سه بعد اقتصادی، اجتماعی و زیست‌محیطی طبقه‌بندی شده است (Hojnik et al., 2020).

نارا و همکاران (2019) به تحلیل شاخص‌های پایداری منتشرشده در گزارش‌های پایداری شرکت‌های صنعت تنباکو کشور برزیل پرداختند. بدین منظور گزارش‌های پایداری سه شرکت برای سال‌های 2016 و 2017 انتخاب و جمعاً 18 شاخص پایداری منتشرشده در این گزارش‌ها استخراج شده است. محققان به‌منظور دسته‌بندی شاخص‌ها، هر یک از آنها را در طبقات سه‌گانه اقتصادی، اجتماعی و زیست‌محیطی، دسته‌بندی و هر یک از ابعاد سه‌گانه پایداری را نیز مجدداً تحت طبقاتی با عنوان عوامل کلیدی موفقیت² دسته‌بندی کرده‌اند؛ برای مثال، بعد اجتماعی به سه CFS توسعه جامعه، مشارکت‌ها و ذی‌نفعان تفکیک شده است. در مرحله بعد به‌منظور سنجش سطح اهمیت هر یک از شاخص‌ها، ابعاد و CFSها، محققان پرسشنامه‌ای تنظیم و بین 67 نفر از متخصصان صنعت توزیع کردند. پرسشنامه‌ها به کمک روش MAUT تحلیل شدند و نتایج حاصله حاکی از آن است که از میان 18 شاخص سنجش‌شده، تعداد تولیدکنندگان یکپارچه و تعداد پژوهش‌ها درخصوص بهبود روند درمان دخانیات دارای بیشترین اهمیت‌اند. همچنین، از میان CFSهای بررسی‌شده، بیشترین سطح اهمیت به توسعه جامعه با امتیاز 3/26% و استفاده از منابع با امتیاز 32/%22 اختصاص دارد. درنهایت نتایج این پژوهش نشان دادند از میان ابعاد سه‌گانه پایداری، در صنعت تنباکو کشور برزیل، بعد اجتماعی با امتیاز 87/55% دارای بیشترین اهمیت و بعد اقتصادی با امتیاز 9/12% دارای کمترین سطح اهمیت است  (Nara et al., 2019).

کالابرسه و همکاران (2019) با استفاده از روش AHP فازی به ادغام مسائل پایداری در تصمیمات استراتژیک شرکت‌های کوچک و متوسط پرداختند. بدین منظور محققان به رتبه‌بندی مسائل پایداری استخراج‌شده از استاندارد ISO 26000‌ پرداختند. مسائل استخراج‌شده به‌عنوان راه‌حل‌های جایگزین در نظر گرفته شده و اهمیت نسبی آنها از منظر زنجیره ارزش و بسترهای رقابتی با هم مقایسه شده است. در این پژوهش که در یک شرکت SME به‌عنوان مطالعه موردی انجام شده، از نظرات مدیرعامل شرکت به‌عنوان فردی استفاده شده که با تمامی فرآیندهای سازمان آشنا است. نتایج این مطالعه حاوی مسائلی است که شرکت مطالعه‌شده می‌باید بیشتر بر آنها تمرکز داشته باشد؛ برای مثال، تمرکز بر «رویه‌های عملیاتی منصفانه» در این شرکت از بیشترین اهمیت برخوردار بوده است (Calabrese et al., 2019).

الجابری و همکاران (2017) به شناسایی شاخص‌های پایداری در صنعت بهداشت و درمان پرداختند. در این پژوهش یک چارچوب سلسله‌مراتبی از شاخص‌های پایداری به همراه سطح اهمیت آنها ارائه شده است. به‌منظور بررسی سطح اهمیت هریک از شاخص‌های استخراج‌شده، از روش تحلیل سلسله‌مراتبی (AHP) استفاده شده است. داده‌های پژوهش ازطریق مصاحبه با متخصصان حوزه بهداشت و درمان 5 بیمارستان بزرگ امارات، جمع‌آوری شده و درنهایت یافته‌های پژوهش به ارائه 31 شاخص با اهمیت در این صنعت منتج شده است (AlJaberi et al., 2017).

ایزیگ و آلاداگ (2017) با استفاده از روش FAHP به ارزیابی سطح اهمیت موضوعات پایداری در صنعت ساخت‌وساز پرداختند. به‌منظور شناسایی مؤلفه‌های با اهمیت، محققان از مؤلفه‌هایی استفاده کرده‌اند که پیش‌تر در ادبیات پژوهش ارائه شده‌اند. بررسی‌های اولیه محققان به ارائه 6 مؤلفه اصلی (شامل عوامل مربوط به عملکرد شرکت، عوامل خارجی، عوامل اقتصادی، عوامل زیست‌محیطی، عوامل اجتماعی و عوامل نوآوری) و 41 مؤلفه میانی منجر شده است. به‌منظور سنجش اعتبار مؤلفه‌های به‌دست‌آمده، محققان با سه نفر از اعضای جامعه دانشگاهی، مصاحبه و درنهایت مؤلفه‌های میانی از 41 به 31 مؤلفه میانی کاهش یافت. در مرحله بعدی پژوهش و به‌منظور رتبه‌بندی مؤلفه‌های استخراج‌شده، محققان با استفاده از روش تحلیل سلسله‌مراتبی توسعه‌یافتۀ چانگ (فازی) و با مصاحبه با 9 نفر از متخصصان این حوزه درنهایت به رتبه‌بندی مؤلفه‌ها پرداختند. نتایج این پژوهش حاکی از آن است که از میان مؤلفه‌های اصلی این پژوهش عوامل زیست‌محیطی دارای بیشترین اهمیت و عوامل مربوط به عملکرد شرکت دارای کمترین میزان اهمیت است. همچنین، در میان زیرمؤلفه‌های زیست‌محیطی، اثرات زیست‌محیطی پروژه‌ها، انتشار گاز دی‌اکسیدکربن از ساختمان‌ها و استفاده از زمین به‌ترتیب دارای بیشترین میزان اهمیت‌اند (Işik & Aladağ, 2017).

با در نظر داشتن یافته‌های پژوهش‌های گذشته و شکاف‌های تحقیقاتی موجود و با توجه به اهمیت پایداری صنعت بورس در جامعه و تأثیرات اقتصادی گسترده آن، سؤالات پژوهش حاضر تدوین و در بخش بعدی ارائه شده‌اند.

سؤالات پژوهش

در پژهش‌هایی که هدف آنها تعیین وضعیت یک پدیده است، تعیین فرضیه اهمیت کمتری دارد. به عبارت دیگر، در آن دسته از پژوهش‌های کیفی که هدف کشف واقعیت‌های موجود است و پژوهشگر قادر به پیش‌بینی چگونگی رویدادها یا پدیده‌ها نیست، فرضیه دارای اهمیت کمتری است (دلاور، 1389). با توجه به ماهیت پژوهش حاضر که فاقد هر نوع فرضیه‌ای است، پس از مطالعات انجام‌شده و بررسی مبانی نظری موجود، پرسش‌های پژوهش به‌صورت زیر طراحی شده‌اند:

1- چارچوب جامع پایداری مناسب صنعت بورس ایران با در نظر داشتن ضرایب اولویت مؤلفه‌ها کدام است؟

2- ابعاد تشکیل‌دهندۀ چارچوب جامع پایداری صنعت بورس ایران کدام است؟

3- مؤلفه‌های بعد اقتصادی چارچوب جامع پایداری صنعت بورس ایران کدام است؟

4- مؤلفه‌های بعد راهبری شرکتی چارچوب جامع پایداری صنعت بورس ایران کدام است؟

5- مؤلفه‌های بعد اجتماعی چارچوب جامع پایداری صنعت بورس ایران کدام است؟

6- مؤلفه‌های بعد زیست‌محیطی چارچوب جامع پایداری صنعت بورس ایران کدام است؟

روش‌شناسی پژوهش

پارادایم حاکم بر پژوهش حاضر به دلایلی که در ادامه ارائه خواهد شد، پارادایم تفسیری³ است. به عقیده بیکر و بتنر (1997) واژه پژوهش تفسیری منعکس‌کنندۀ یک دیدگاه روش‌شناختی است. پژوهش تفسیری در حالت کلی در تلاش برای تبیین، درک و تفسیر معانی است که افراد نسبت به سمبل‌ها و ساختار محیطی پیرامون خود اعمال می‌کنند. به‌منظور درک اثر واقعی حسابداری بر افراد و اعضای جامعه، به‌ویژه در مسائل اجتماعی و زیست‌محیطی که ریشه در اجتماع و تعامل افراد با یکدیگر دارند، بهتر است از بند روش‌های کمّی و رویکرد اثباتی رها شد و رویکرد تفسیری و انتقادی را در پیش گرفت. حسابداری جزو علوم اجتماعی است و با جمع‌آوری دیدگاههایی ازطرف گروههای مختلف درگیر، به شیوه مناسب‌تری درک‌پذیر است. پژوهش‌های تفسیری به‌خوبی این موضوع را آشکار می‌کنند.

با توجه به آنکه در این مطالعه، به‌منظور ارائه چارچوب جامع پایداری صنعت از جزئیات به کلیات حرکت شده است، براساس لایه دوم پیاز تحقیق ساچمن (1995)، این مطالعه از رویکرد استقرایی بهره جسته است (Suchman, 1995).  از منظر استراتژی تحقیق، با توجه به آنکه یافته‌های این مطالعه ازطریق بررسی مطالعات گذشته، منابع کتابخانه‌ای، مصاحبه و پاسخگویی به پرسشنامه‌های تحلیل سلسله‌مراتبی فازی حاصل شده، این مطالعه در حوزه مطالعات اسنادی و پیمایش طبقه‌بندی شده است. همچنین، با توجه به به‌کارگیری رویکرد کمّی و کیفی به سبب پاسخگویی به سؤالات تحقیق، این مطالعه در حوزه پژوهش‌های آمیخته طبقه‌بندی شده است. همچنین، با توجه به آنکه مطالعه پیش رو در یک مقطع زمانی خاص انجام شده و هدف آن بررسی مؤلفه‌های پایداری و سطح اهمیت آنها در طی زمان نبوده است، این مطالعه از منظر افق زمانی، در زمره مطالعات مقطعی طبقه‌بندی می‌شود.

فازهای پژوهش

به‌طور کلی فازهای عملی انجام این پژوهش شامل 2 فاز و به شرح زیر است. فاز اول شامل استفاده از مدل ارائه‌شده از احمدی و همکاران (مطالعه در دست انتشار) به سبب شناسایی مؤلفه‌ها و زیرمؤلفه‌های گزارشگری پایداری در صنعت بورس ایران با توجه به گزارش‌های پایداری منتشرشده از 26 بورس خارجی و سپس استفاده از ترکیب روش‌های گروه کانونی⁴ و مصاحبه فردی به سبب تکمیل چارچوب گزارشگری پایداری صنعت بورس با توجه به شرایط فرهنگی کشور ایران است. طی فاز دوم نیز چارچوب استخراجی از فاز اول پژوهش به سبب اولویت‌بندی مؤلفه‌های اصلی پایداری صنعت، با استفاده از روش AHP فازی و براساس دیدگاه خبرگان صنعت ارائه می‌شود.

فاز اول: ارائه چارچوب گزارشگری پایداری صنعت بورس با توجه به شرایط فرهنگی کشور ایران

در مطالعه انجام‌شدۀ احمدی و همکاران (در دست انتشار) به‌منظور استخراج ابعاد، مؤلفه‌ها و زیرمؤلفه‌های پایداری خاص صنعت بورس، گزارش‌های مرتبط با پایداری⁵ منتشرشده از این شرکت‌ها به کمک رویکرد استقرا در روش تحلیل محتوای متعارف بررسی و موشکافی دقیق شده است. جامعه آماری بررسی‌شده توسط ایشان شامل کلیه شرکت‌های بورس فعال (اعم از بورس‌های اوراق بهادار، بورس‌های کالایی، فرابورس و ...) در سراسر جهان و نمونه پژوهش شامل کلیه شرکت‌هایی است که اطلاعات مربوط به گزارش‌های پایداری آنها دردسترس است. طی پژوهش ایشان 45 گزارش پایداری متعلق به 26 بورس در سراسر جهان بررسی دقیق شده است. خروجی مطالعه مذکور، مدل جامع گزارشگری پایداری توسط بورس‌ها شامل ابعاد و مؤلفه‌های اصلی گزارشگری در سطح بین‌المللی است. به‌منظور بررسی مربوط‌بودن اجزای چارچوب پایداری ارائه‌شده از احمدی و همکاران (در دست انتشار) و توسعه اجزا با توجه به شرایط بورس‌های داخلی، هم از روش مصاحبه نیمه‌ساختاریافته فردی و هم از روش گروه کانونی استفاده شده است. ابتدا هدف محققان، برگزاری چندین جلسه گروه کانونی مشترک با حضور تمامی خبرگان نمونه انتخابی بوده است؛ با وجود این، با توجه به شرایط کرونا در کشور در کنار تشکیل گروه کانونی محققان ناچار به برگزاری جلسات مصاحبه فردی نیز شده‌اند.

به سبب انتخاب مصاحبه‌شوندگان در این پژوهش از روش نمونه‌گیری هدفمند استفاده شده است؛ زیرا محقق باید افرادی را انتخاب می‌کرد که از وجود معیارهای انتخاب در آنها اطمینان داشت. معیارهای انتخاب اعضا براساس هدف پژوهش تعیین شده است که عبارت بودند از آشنایی و تجربه همکاری نزدیک با هریک از بورس‌های داخلی، داشتن تجربه در زمینه فرآیندهای مختلف عملیات بورس‌ها و آشنایی با مفاهیم اولیه گزارشگری پایداری.

در رویکرد کیفی، حجم نمونه ازطریق اشباع نظری⁶ حاصل می‌شود. گلیزر و همکاران (1968) اشباع نظری را اینگونه توضیح می‌دهند: اشباع نظری به وضعیتی اشاره دارد که تحلیل داده‌های بیشتر، منجر به گسترش ویژگی‌های مقوله نخواهد شد. زمانی که مقوله‌ای کفایت لازم را کسب کرد، پژوهشگر به سراغ گروههای جدیدی از داده دربارۀ سایر مقوله‌ها می‌رود و تلاش می‌کند تا آن مقوله‌ها نیز کفایت لازم را کسب کنند (Glaser et al., 1968). در این مطالعه پس از پایان چهاردهمین مصاحبه اشباع نظری حاصل شد؛ با این حال به سبب حصول اطمینان از کفایت و مربوط‌بودن مؤلفه‌ها، مصاحبه‌ها با 21 نفر از متخصصان صنعت ادامه یافت. به‌منظور برگزاری جلسات مصاحبه پس از بیان موضوع و هدف پژوهش و کسب اطمینان از تمایل خبرگان برای مشارکت، زمان و مکان برگزاری جلسات با توافق مصاحبه‌شوندگان برنامه‌ریزی شد. پیش از شروع برگزاری جلسات مصاحبه، یک فایل راهنمای متنی حاوی اطلاعات کلی درخصوص پایداری در صنعت بورس و یافته‌های حاصل از مطالعه احمدی و همکاران (در دست انتشار) (جمعاً 18 صفحه) در اختیار مصاحبه‌شوندگان قرار گرفت. علاوه بر این، یک فایل صوتی حاوی اطلاعات کلی پژوهش به مدت 20 دقیقه تهیه شد و پیش از شروع مصاحبه در اختیار مصاحبه‌شوندگان قرار گرفت. درخور ذکر است تمامی مصاحبه‌های انجام‌شده به‌صورت حضوری برگزار شد. جزئیات تجربه و تحصیلات مصاحبه‌شوندگان به شرح نگاره (1) است. خبرگانی که در کنار نام آنها علامت ستاره درج شده است، افرادی هستند که در مصاحبه‌های گروه کانونی مشارکت داشته‌اند.

نگاره 1. مشخصات مصاحبه‌شوندگان

در روند جلسات، با هدایت محقق به‌عنوان تسهیل‌گر، با بررسی چندبارۀ چارچوب استخراجی از مطالعه احمدی و همکاران (در دست انتشار)، مصاحبه‌شوندگان مربوط‌بودن و طبقه‌بندی هر یک از عناصر چارچوب پیشنهادی را بررسی و دربارۀ آنها قضاوت کردند. همچنین، به‌منظور تکمیل چارچوب پیشنهادی، مؤلفه‌های خاص بورس‌های داخلی نیز با توجه به نظرات متخصصان به چارچوب اولیه اضافه شده است. درنهایت محقق پس از پایان هر جلسه فایل‌های ضبط‌شده از جلسات را بررسی و اقدام به تحلیل محتوای جلسات کرد. طی این فرآیند، کلیه مطالب ذکرشده در جلسات مصاحبه پیاده‌سازی و کدگذاری شد و مضامین اصلی ارائه‌شده از مصاحبه‌شوندگان استخراج شده و بدین وسیله چارچوب پایداری بورس‌های خارجی با توجه به شرایط بورس‌های داخلی تعدیل شده است. پس از اجرای فاز اول پژوهش، چارچوب نهایی پایداری صنعت بورس با توجه به نظرات خبرگان ارائه شده است. درنهایت، چارچوب توسعه‌یافته نهایی مربوط به پایداری صنعت بورس به سبب اولویت‌بندی مؤلفه‌ها وارد فرایند AHP فازی شد که در ادامه روند اجرای آن تشریح می‌شود.

فاز دوم: اولویت‌بندی مؤلفه‌های اصلی چارچوب پایداری صنعت بورس با استفاده از روش AHP فازی براساس دیدگاه خبرگان

در مطالعه پیش رو برای بررسی سطح اهمیت هر یک از ابعاد و مؤلفه‌های اصلی پایداری صنعت بورس از روش AHP فازی چانگ استفاده شده است. درخور ذکر است تفاوت رویکرد به کار گرفته شده در این مطالعه نسبت به رویکرد متداول تحلیل سلسله‌مراتبی نبود آلترنتیوها یا گزینه‌های تصمیم است. در این پژوهش، ارجحیت و اهمیت نسبی مؤلفه‌های اصلی پایداری صنعت بورس از دیدگاه خبرگان بررسی شد و مبنای تصمیم‌گیری تهیه‌کنندگان این گزارش‌ها و تحلیل استفاده‌کنندگان قرار خواهد گرفت. گرچه هدف از به‌کارگیری روش تحلیل سلسله‌مراتبی جمع‌آوری نظرات کارشناسان و متخصصان است، روش تحلیل سلسله‌مراتبی معمولی به‌درستی نحوه تفکر انسانی را منعکس نمی‌کند؛ زیرا در مقایسات زوجی این روش از اعداد دقیق استفاده می‌شود. تصمیم‌گیرندگان اغلب به دلیل طبیعت فازی مقایسات زوجی قادر نیستند به‌صراحت نظرشان را دربارۀ ارجحیت‌ها اعلام کنند؛ به همین دلیل در قضاوت‌هایشان استفاده از یک بازه را به استفاده از اعداد ثابت ترجیح می‌دهند. مراحل تحلیل سلسله‌مراتبی فازی چانگ به‌صورت زیر است: 1- ترسیم نمودار سلسه مراتبی، 2- تعریف اعداد فازی به‌منظور انجام مقایسه‌های زوجی، 3- تشکیل ماتریس مقایسه زوجی() با به‌کارگیری اعداد فازی، 4- محاسبهS_i برای هر یک از سطرهای ماتریس مقایسه زوجی، 5- محاسبه درجه بزرگی S_i  ها نسبت به یکدیگر، 6- محاسبه وزن معیارها و گزینه‌ها در ماتریس‌های مقایسه زوجی و 7- محاسبه بردار وزن نهایی (عطائی، 1394). در روش تحلیل سلسله‌مراتبی فازی، پس از تهیه نمودار تحلیل سلسله‌مراتبی از تصمیم‌گیرندگان خواسته می‌شود تا عناصر هر سطح را نسبت به هم، مقایسه و اهمیت نسبی عناصر را با استفاده از اعداد فازی بیان کنند. در مطالعه پیش رو نیز به دلیل ارجحیت روش فازی نسبت به روش قطعی از این روش استفاده شده است. در این مرحله، پرسشنامه‌های AHP فازی تهیه شد و در اختیار خبرگان قرار گرفت و توضیحات مربوط به نحوه تکمیل پرسشنامه‌ها به ایشان ارائه شد.

یافته‌های پژوهش

چارچوب پایداری (اندازه‌گیری، ارزیابی و گزارشگری) صنعت بورس

یافته‌های حاصل از پژوهش احمدی و همکاران (در دست انتشار) حاکی از آن است که مسائل پایداری صنعت بورس تحت چهار بعد اقتصادی، اجتماعی، راهبری شرکتی و زیست‌محیطی قابل طبقه‌بندی هستند. براساس چارچوب ارائه‌شده از ایشان درمجموع 11 مؤلفه اصلی با 155 زیرمؤلفه متعلق به بعد اقتصادی است و 12 مؤلفه اصلی و 99 زیرمؤلفه مربوط به بعد راهبری شرکتی است. 6 مؤلفه و 99 زیرمؤلفه مربوط به بعد اجتماعی و درنهایت، 4 مؤلفه و 29 زیرمؤلفه مربوط به بعد زیست‌محیطی است که از فرآیند تحلیل محتوا استخراج شده است. شایان ذکر است در گام بعدی پژوهش، کلیه مؤلفه‌های اصلی مدل احمدی و همکاران (در دست انتشار)، تحت چهار بعد پایداری (جمعاً 33 مؤلفه) به سبب تأیید مربوط‌بودن و تکمیل چارچوب در اختیار خبرگان صنعت قرار گرفته است. نتایج حاصل از مصاحبه با خبرگان صنعت موجب ایجاد تعدیلات و تغییراتی در مؤلفه‌های اصلی پایداری صنعت شده و درنهایت، چارچوب نهایی پس از تکمیل مصاحبه‌ها حاصل شده است. تصویر شماره 1، مؤلفه‌های اصلی چارچوب نهایی صنعت بورس ایران را با ادغام یافته‌های مطالعه احمدی و همکاران (در دست انتشار) و یافته‌های حاصل از مصاحبه‌های انجام‌شده در مطالعه حاضر ارائه کرده است. به سبب ایجاد تمایز میان یافته‌های مطالعه احمدی و همکاران (در دست انتشار) با مؤلفه‌های افزوده‌شده براساس بررسی‌های این مطالعه، در کنار مؤلفه‌های مستخرج از مطالعه حاضر، علامت * درج شده است. علامت * در کنار نام این مؤلفه‌ها (نظیر مؤلفۀ الزامات زیست‌محیطی پذیرش) نشان می‌دهد مؤلفه ارائه‌شده خاص صنعت بورس ایران بوده و براساس نظرات خبرگان صنعت بورس ایران، به چارچوب حاصل از مطالعه احمدی و همکاران (در دست انتشار) افزوده شده است. سایر مؤلفه‌ها نیز همگی تأییدشدۀ خبرگان صنعت بوده‌اند.

تصویر 1: چارچوب نهایی پایداری صنعت بورس (مؤلفه‌ها از ترتیب خاصی پیروی نمی‌کنند)

بُعد اقتصادی

مؤلفۀ محصولات و خدمات متنوع شامل طراحی محصولات خاص و ارائه خدمات متنوع برای پاسخگویی به نیازهای ذی‌نفعان است. ابزارهای مختلف می‌توانند برای پوشش ریسک و یا سودآوری استفاده شوند. اوراق مشتقه، شاخص‌ها، کامودیتی‌ها، ابزارهای ترکیبی و داده‌ها تنها تعدادی از محصولاتی است که بورس‌ها در اختیار سرمایه‌گذاران و سایر ذی‌نفعان قرار می‌دهند. خدمات ارائه‌شده از بورس‌ها نیز طیف وسیعی را شامل می‌شود و به کاهش اتکای درآمدی و درنتیجه، کاهش ریسک‌های این شرکت‌ها کمک می‌کند. این گروه از خدمات شامل طیف وسیعی از خدمات معامله، خدمات پس از معامله، خدمات مشاوره‌ای، خدمات مدیریت ریسک، خدمات زیرساختی، خدمات پذیرش، سپرده گذاری مرکزی و تسویه وجوه و همچنین، خدمات مربوط به مدیریت وثایق و غیره است. این خدمات موجب می‌شود تا مشتریان سمت خرید و مشتریان سمت فروش، به شیوه‌ای مؤثر معامله کنند و از مزایای کارایی بازار سرمایه بهره‌مند شوند. مؤلفه تعالی عملیاتی نیز شامل تمامی اقداماتی است که برای دستیابی به کارایی بازارهای سرمایه ضروری و لازم است. موضوعات با اهمیتی در این مؤلفه گنجانده شده‌اند؛ فعالیت بازار⁸، کاهش چرخه تسویه و هزینه‌های مشتریان، به‌موقع‌بودن بازارها و نقدشوندگی بازار، بازاریابی و مدیریت تداوم کسب و کار تنها تعدادی از زیرمؤلفه‌های بااهمیت این حوزه محسوب می‌شوند. در کنار تنوع محصولات و خدمات و تعالی عملیاتی، تحولات حوزه فناوری نیز بستری برای رشد آتی فراهم می‌کند و امکان توسعه محصولات و خدمات جدید را با افزایش قابلیت‌های عملیاتی و سیستم‌های فناوری فراهم می‌کند؛ برای مثال، استفاده از فناوری‌های نوین به‌منظور تسویه و پایاپای معاملات نظیر فناوری DLT⁹ دارای مزایای بسیاری برای بازارهای مالی است. با گذشت زمان انتظار می‌رود با بهبود نگهداشت سوابق، کاهش مغایرت‌ها، انجام تراکنش‌های به‌موقع‌تر و ایجاد منبع باکیفیتی از داده‌های درست، کارایی این فرآیند افزایش یابد. این تغییر، صنعت را قادر می‌سازد تا نسل جدیدی از خدمات و محصولات را ارائه دهد که امروزه تصور برخی از آنها حتی ممکن نیست.

بُعد راهبری شرکتی

راهبری شرکتی در بورس‌ها و ترویج آن در شرکت‌های پذیرفته‌شده یکی از موضوعات شایان توجه در فرآیند اداره بورس‌ها است. تدوین دستورالعمل راهبری شرکتی توسط سازمان بورس و اوراق بهادار (1397) حاکی از اهمیت توجه به این مقوله است؛ ضمن آنکه اهمیت پیاده‌سازی مکانیزم‌های راهبری شرکتی در میان خبرگان صنعت تا حد زیادی پذیرفته شده است.

براساس یافته‌های حاصل از فرآیند مصاحبه، یکی از مهم‌ترین مؤلفه‌های بعد راهبری شرکتی، توجه به موضوع مدیریت ذی‌نفعان است. براساس مبانی نظری پژوهش، توجه به ذی‌نفعان و خواسته‌های آنها یکی از انگیزه‌های اصلی گزارش اطلاعات پایداری محسوب می‌شود. یافته‌های این بخش از پژوهش براساس تئوری ذی‌نفعان توجیه‌پذیر است. علاوه بر مدیریت ذی‌نفعان، مدیریت ریسک و حسابرسی و اطمینان‌بخشی نیز جزو مهم‌ترین مؤلفه‌های بعد راهبری شرکتی محسوب می‌شوند. بورس‌ها باید برای مواجه با انواع موقعیت‌های غیرعادی و ریسک‌هایی که در بازار سرمایه اتفاق می‌افتد، اقدامات جامع و مکانیزم‌های کنترلی را برای پیشگیری از ریسک‌ها و کاهش زیان‌های ناشی از تأثیرات ریسک‌ها ایجاد کنند تا معاملات به شیوه‌ای امن‌تر و کاراتر صورت پذیرد. پیش‌بینی ریسک به بورس‌ها کمک می‌کند تا فرصت‌ها و چالش‌های پیش روی خود را شناسایی کنند و به‌موقع نسبت به آنها پاسخ دهند، اطلاعات بهتری برای تصمیم‌گیری در اختیار داشته باشند، ریسک‌ها را کاهش دهند و احتمال دستیابی به اهداف عملیاتی، استراتژیک و مالی را افزایش دهند. علاوه بر این، وجود زیرساخت‌های مناسب به‌منظور به‌کارگیری در شرایط اضطرار یکی از راهبردهای ضروری به‌منظور کنترل تأثیرات منفی ریسک است؛ برای مثال، وجود دیتا سنتر دوم یک زیرساخت بااهمیت است که اجازه می‌دهد در شرایط ایجاد اخلال غیرمنتظره، بازار به فعالیت خود ادامه دهد. همچنین، سرمایه‌گذاران از شرکت‌ها انتظار دارند تا ریسک‌ها و فرصت‌های کوتاه‌مدت و بلندمدت مرتبط با مسائل زیست‌محیطی، اجتماعی و راهبری شرکتی را که بر خلق ارزش در بلندمدت تأثیرگذار است را به شیوه‌ای مسئولانه رسیدگی و گزارش کنند.

بُعد اجتماعی

بر مبنای مفهوم مشروعیت، میان شرکت و جامعه‌ای که در آن فعالیت می‌کند، یک قرارداد اجتماعی وجود دارد و شرکت برای راضی نگه داشتن ذی‌نفعان خود باید به گونه‌ای رفتار کند که مطلوب آنها باشد (قادر‌زاده و همکاران، 1396). بر این اساس، یک شرکت برای انجام موفقیت‌آمیز فعالیت‌های خود نیاز به مشروعیت به مفهوم «مجوز اجتماعی» دارد (Deegan‚ 2002). مشروعیت به این صورت تعریف می‌شود: «فرض یا برداشت کلی مبنی بر اینکه اقدامات یک واحد تجاری براساس سیستم‌های ساخته‌شده اجتماعی از نرم‌ها¹⁰، ارزش‌ها، اعتقادات و تعاریف، مطلوب، صحیح یا مناسب هستند» (WFE‚ 2017). مطابق این تئوری هیچ سازمانی دارای حق ذاتی برای حیات نیست؛ بلکه هرگونه فعالیت تجاری منوط به پذیرش از طرف جامعه است. با توجه به این تئوری و با در نظر داشتن جایگاه با اهمیت بورس‌ها و تأثیرات اجتماعی فعالیت‌های آنها، بسیاری از بورس‌ها در سراسر جهان به موضوعات اجتماعی توجه داشته و عملکرد خود در این حوزه را گزارش کرده‌اند. براساس یافته‌های حاصل از فرآیند مصاحبه، مؤلفه سرمایه انسانی دارای اهمیت ویژه‌ای است. موضوعاتی نظیر سلامتی و رفاه کارکنان، جذب، نگهداشت و ارتقای آنها، پاداش و جبران خدمات و توجه به فرهنگ و محیط کار تنها تعدادی از زیرمؤلفه‌های درخور توجه بورس‌ها در حوزه مؤلفه سرمایه انسانی است. علاوه بر سرمایه انسانی، مصاحبه‌شوندگان به تنوع و برابری نیز توجه ویژه داشته‌اند. تنوع شامل تنوع جنسیتی، نژادی، رنگ، سن، فرهنگ، قومیت، شرایط جسمانی و مذهب است. موضوع تنوع در تمامی سطوح سازمانی حائز اهمیت است. علاوه بر این، تنوع تخصص اعضای هیئت‌مدیره و توجه به موضوع برابری در سازمان جزو موضوعاتی است که بورس‌ها به آن توجه ویژه داشته‌اند. برابری عمدتاً به موضوع برابری جنسیتی شامل پرداخت‌های برابر به زنان و مردان، توجه به توانمندسازی زنان در شرکت و آموزش برابری جنسیتی مربوط است. آموزش و تحصیل و ارتقای سواد مالی جامعه نیز در راستای استراتژی‌های اصلی بورس‌ها بوده‌اند و بسیاری از آنها در گزارش‌های پایداری خود بدان پرداخته‌اند. بلوغ فکری سهامداران و سواد مالی جامعه با جلوگیری از رفتارهای گله‌ای در بازار، در بلندمدت به کارایی بازارهای سرمایه کمک می‌کند. به سبب تعداد رو به رشد سهامداران خرد در بازارهای داخلی، ترویج فرهنگ سهامداری و حمایت از سهامداران بسیار بااهمیت است. ارتقای سطح سواد مالی جامعه ازطریق تولید محتوای مربوط و برگزاری رویدادهای مختلف ازجمله اقدامات بورس‌ها در سراسر جهان است. آموزش قوانین و مقررات و آموزش مسائل پایداری به شرکت‌های پذیرفته‌شده، تحت اختیار بورس‌ها است. علاوه بر این، حمایت از تحصیل دانش‌آموزان و اقدامات انجام‌شده در این حوزه نیز به پایداری جامعه و درنهایت، پایداری فعالیت بورس‌ها می‌انجامد.

بُعد زیست‌محیطی

باوجود آلایندگی اندک بورس‌ها، در سراسر جهان این شرکت‌ها نسبت به محیط زیست مسئولانه رفتار می‌کنند و برنامه‌هایی برای حفاظت از محیط زیست تدارک دیده‌اند. بعد محیط زیست از 6 مؤلفه شامل مدیریت انرژی و منابع، پیروی از قوانین زیست‌محیطی، آگاهی‌بخشی و مشارکت در حوزه محیط زیست، ردپای کربن و انتشار گازهای گلخانه‌ای، الزامات زیست‌محیطی برای پذیرش (شرکت‌ها / کالاها) و طراحی ابزارهای زیست‌محیطی تشکیل شده است. یکی از مؤلفه‌های اصلی، به پیروی از قوانین و مقررات زیست‌محیطی مربوط است. کشورهای مختلف در سراسر جهان دارای قوانین مختلفی در ارتباط با محیط زیست و منابع طبیعی هستند که تمامی کسب‌وکارها ملزم به رعایت آنها هستند. آگاهی‌بخشی و مشارکت در حوزه محیط زیست نیز ازجمله مؤلفه‌هایی است که با توجه به نقش بورس‌ها، اهمیت زیادی دارد. بورس‌ها می‌توانند شرکت‌های پذیرفته‌شده خود را نسبت به خطرات زیست‌محیطی آگاه کنند و ضمن ترویج رویه‌های زیست‌محیطی از شرکت‌های پذیرفته‌شده بخواهند نسبت به محیط زیست مسئولانه برخورد کنند.

مؤلفه الزامات زیست‌محیطی برای پذیرش شرکت‌ها و محصولات طی فرآیند مصاحبه حاصل شده است. به عقیده مصاحبه‌شوندگان، بورس‌ها می‌توانند با تعیین قواعد و الزامات زیست‌محیطی برای پذیرش شرکت‌ها و محصولات در بازارهای داخلی به حفظ و حفاظت از محیط زیست کمک کنند. نظارت بر عملکرد زیست‌محیطی شرکت‌های پذیرفته‌شده و شرکت‌هایی که محصولات آنها در بورس‌ها عرضه شده است نیز ازجمله وظایف بورس‌ها است. از این طریق بورس‌ها می‌توانند توجه به مسائل زیست‌محیطی را در میان شرکت‌های پذیرفته‌شده ترویج کنند و در صورتی که هر یک از شرکت‌های پذیرفته‌شده، عملکرد زیست‌محیطی نامطلوبی داشته باشند، با صلاحدید هیئت پذیرش، از بورس مربوطه اخراج شوند.

طراحی ابزارهای زیست‌محیطی نظیر اوراق کربن نیز ازجمله فرصت‌های در اختیار بورس‌ها به‌منظور کاهش اثرات نامطلوب زیست‌محیطی کسب‌وکارها است. بسیاری از بورس‌های اروپایی به‌منظور کاهش انتشار کربن اقدام به انتشار اوراق ذخیره کربن کرده‌اند. مکانیزم این اوراق به این صورت است که برای هر یک از شرکت‌ها براساس ماهیت فعالیت خود حد مجاز آلایندگی تعریف شده است. اگر شرکتی بیش از میزان مجاز خود آلایندگی داشته باشد، می‌باید اقدام به خرید اوراق آلایندگی شرکت‌هایی کند که کمتر از حد مجاز خود آلایندگی برای محیط زیست ایجاد کرده‌اند. در چنین شرایطی به دلیل ایجاد مزایای مالی، کلیه شرکت‌ها انگیزه خواهند داشت تا میزان آلایندگی خود را کاهش دهند.

رتبه‌بندی مؤلفه‌های پایداری صنعت بورس

به‌منظور رتبه‌بندی مؤلفه‌های پایداری مربوط به چارچوب استخراج‌شده از مرحله قبلی، پرسشنامه فازی با در نظر داشتن ابعاد و مؤلفه‌های مدل نهایی تهیه شد و در اختیار خبرگان صنعت قرار گرفت. درمجموع، 5 پرسشنامه مقایسه زوجی در اختیار خبرگان قرار گرفته است. برخلاف پرسشنامه‌های عادی که نیازمند بررسی پایایی و روایی است، در پرسشنامه‌های مقایسات زوجی، نرخ ناسازگاری موضوع بااهمیتی است که نشان می‌دهد تا چه اندازه پاسخ‌های ارائه‌شده به دقت بوده و با یکدیگر سازگارند. توماس ال ساعتی بنیانگذار روش تحلیل سلسله‌مراتبی، نرخ ناسازگاری کمتر از 1/0 را پذیرفتنی می‌داند.

پرسشنامه اول مربوط به مقایسه میان ابعاد اصلی پایداری است و پرسشنامه‌های دوم تا پنجم مربوط به اولویت‌بندی مؤلفه‌های مربوط به هریک از ابعاد پایداری است. به سبب طولانی‌بودن جداول مربوط به محاسبات روش AHP فازی، از ارائه این اطلاعات در متن مطالعه خودداری شده است. نگاره (2) یافته‌های مربوط به اولویت‌بندی هر یک از ابعاد اصلی پایداری صنعت بورس را نشان می‌دهد. براساس یافته‌های حاصل از فرآیند تحلیل سلسله‌مراتبی فازی بعد اقتصادی با درجه اولویت 511/0 دارای بیشترین ارجحیت ازنظر خبرگان صنعت است و بعد زیست‌محیطی با درجه اولویت 069/0 دارای کمترین میزان ارجحیت از منظر خبرگان است؛ بنابراین، اولویت‌های مربوط به ابعاد اصلی پایداری به‌ترتیب مربوط به بعد اقتصادی (511/0)، بعد راهبری شرکتی (299/0)، بعد اجتماعی (121/0) و بعد زیست‌محیطی (069/0) است.

نگاره 2. محاسبات اولویت‌بندی ابعاد اصلی پایداری (نرخ ناسازگاری پرسشنامه = 3/0)

                                   منبع: یافته‌های پژوهش

نتایج حاصل از بررسی‌های مربوط به اولویت‌بندی کلیه مؤلفه‌های اقتصادی در نگاره (3) ارائه شده‌اند. ستون اولویت نسبی، درجه اولویت هر یک از مؤلفه‌ها را نسبت به سایر مؤلفه‌های بعد اقتصادی نشان می‌دهد. براساس اطلاعات این نگاره، مؤلفه اقتصاد کلان با درجه ارجحیت 140/0 دارای بالاترین میزان اهمیت از منظر خبرگان بوده است. دولت و مقررات‌گذاران و اعتماد و اطمینان نسبت به بورس‌ها نیز به‌ترتیب در اولویت‌های دوم و سوم اهمیت قرار گرفته‌اند. به عقیده مصاحبه‌شوندگان «تصمیمات مختلف دولت درخصوص حوزه‌های مختلف اقتصادی تأثیرات درخور توجهی بر عملکرد بورس‌های داخلی به‌ویژه بورس کالا و بورس انرژی خواهد داشت؛ برای مثال، قانون بودجه کشور و پیش‌بینی‌های صورت‌گرفته درخصوص هریک از محصولات و کالاهای قابل عرضه در بورس کالا و بورس انرژی و پیش‌بینی‌های انجام‌شده درخصوص میزان انتشار اوراق بدهی بر عملکرد و وضعیت کلی این بازارها تأثیرگذار خواهد بود». اعتماد و اطمینان نسبت به بورس‌ها، هم از طرف جامعه سرمایه‌گذاران و به‌طور کلی‌تر جامعه ذی‌نفعان، شرط بقای بورس‌ها خواهد بود. بررسی ادواری شرکت‌های پذیرفته‌شده و حصول اطمینان از صحت اطلاعات ارائه‌شده از آنها و اخراج شرکت‌هایی که از شفافیت کافی برخوردار نیستند، ازجمله اقدامات اولیه‌ای است که بورس‌ها می‌توانند برای ایجاد اطمینان نسبت به بازارهای سرمایه انجام دهند.

برای تعیین وزن نهایی تمامی مؤلفه‌ها لازم است وزن نسبی هر یک از مؤلفه‌ها در وزن ابعاد مربوطه ضرب شود؛ برای مثال، برای تعیین وزن نهایی مؤلفه اقتصاد کلان می‌باید وزن نسبی این مؤلفه (140/0) در وزن بعد اقتصادی (511/0) ضرب شود. عدد حاصله وزن نهایی (072/0) این مؤلفه را نسبت به کل مؤلفه‌های پایداری صنعت بورس نشان می‌دهد. اولویت نسبی هر یک از مؤلفه‌ها نسبت به بعد مربوطه محاسبه شده و اولویت نهایی هر یک از مؤلفه‌ها نسبت به کل مؤلفه‌ها ارائه شده است. محاسبات مربوطه نشان می‌دهد مؤلفه اقتصاد کلان نسبت به تمامی مؤلفه‌ها (اقتصادی، راهبری شرکتی، اجتماعی و زیست‌محیطی) دارای ارجحیت است؛ بعد از آن به ترتیب مؤلفه‌های دولت و سایر مقررات‌گذاران و اعتماد و اطمینان در اولویت‌های دوم و سوم قرار دارند.

نگاره 3. وزن نسبی و نهایی مؤلفه‌های بعد اقتصادی پایداری صنعت بورس (نرخ ناسازگاری پرسشنامه = 4/0)

 منبع: یافته‌های پژوهش

براساس نظرات خبرگان صنعت مؤلفه‌های هیئت‌مدیره، خودانتظامی و استقلال بورس‌ها و مقررات‌گذاری و نظارت بر بازار با درجه ارجحیت 132/0، 125/0 و 119/0 به‌ترتیب در جایگاه اول تا سوم مهم‌ترین مؤلفه‌های بعد راهبری شرکتی قرار دارند. به عقیده مصاحبه‌شوندگان استقلال هیئت‌مدیره و تصمیمات اتخاذشده از آنها تأثیرات بسزایی بر میزان موفقیت بورس‌ها دارد. هیئت‌مدیره باید ترکیب مناسبی از مهارت‌ها، تجربه و تخصص برای درک فعالیت بورس و محیط عملیاتی آن باشد، مسائل جاری و نوظهور را هدایت کند و براساس استراتژی‌های تأییدشده بر عملکرد مدیران اجرایی نظارت داشته باشد. علاوه بر این، خودانتظامی و استقلال بورس‌ها مسیر توسعه بورس‌ها را هموار خواهد کرد. همچنین، عدم استقلال بورس‌ها از دولت و نهادهای ناظر و تأثیرگذاری و تأثیرپذیری آنها بر/ از اقدامات دولت مانع از توسعه‌یافتگی بازارها می‌شود. همچنین، به عقیده مصاحبه‌شوندگان، مؤلفه‌های ارزش‌ها و فرهنگ شرکت، تدوین چشم‌انداز و سوت‌زنی در اولویت‌های پایانی بعد راهبری شرکتی قرار می‌گیرند.

نگاره 4. وزن نسبی و نهایی مؤلفه‌های بعد راهبری شرکتی پایداری صنعت بورس (نرخ ناسازگاری پرسشنامه = 6/0)

      منبع: یافته‌های پژوهش

بررسی پرسشنامه‌های تکمیل‌شدۀ مصاحبه‌شوندگان در حوزه ابعاد اجتماعی پایداری، حاکی از ارجحیت مؤلفه سرمایه انسانی نسبت به سایر مؤلفه‌ها است. سرمایه انسانی مهم‌ترین دارایی شرکت‌ها است و با توجه به اینکه شرکت‌های بورس متکی به منابع انسانی هستند، توجه به منابع انسانی و رشد و نگهداشت آنها اهمیت زیادی دارد. درجه‌های ارجحیت ارائه‌شده درخصوص مؤلفه‌های بعد اجتماعی، اختلاف بااهمیتی نسبت به یکدیگر ندارد و این موضوع نشان می‌دهد از دیدگاه خبرگان صنعت، تمامی مؤلفه‌ها در سطح مشابهی از اهمیت قرار دارند.

در حوزه مؤلفه‌های زیست‌محیطی عملکرد پایداری بورس‌ها، مؤلفه مدیریت انرژی و منابع با اختلاف اندکی نسبت به مؤلفه آگاهی‌بخشی و مشارکت در حوزه محیط‌زیست در رتبه اول قرار دارد. پس از آن، به‌ترتیب طراحی ابزارهای زیست‌محیطی، تعیین الزامات زیست‌محیطی برای پذیرش شرکت‌ها و کالاها، ردپای کربن و انتشار گازهای گلخانه‌ای و پیروی از قوانین زیست‌محیطی در رتبه‌های بعدی اولویت از منظر خبرگان قرار دارند. به عقیده مصاحبه‌شوندگان، به دلیل آنکه شرکت‌های بورس آلایندگی خاصی ندارند، قوانین و مقررات زیست‌محیطی اندکی بر فعالیت آنها حاکم است و از این رو، مؤلفه پیروی از قوانین زیست‌محیطی در اولویت‌های آخر نسبت به سایر مؤلفه‌های زیست‌محیطی واقع شده است.

نگاره 6. وزن نسبی و نهایی مؤلفه‌های بعد زیست‌محیطی پایداری صنعت بورس (نرخ ناسازگاری پرسشنامه = 5/0)

منبع: یافته‌های پژوهش

بحث و نتیجه‌گیری

با توجه به ضرورت پایداری بورس‌ها و با هدف دستیابی به رقابت پایدار و کسب نتایج مثبت اقتصادی، امروزه بورس‌ها بیش از پیش تحت فشارند تا توجه بیشتری را به تأثیرات اقتصادی، اجتماعی و زیست‌محیطی فعالیت‌های خود اختصاص دهند. در چنین شرایطی اگر هر یک از بورس‌ها بدون داشتن یک رویکرد استراتژیک و صرفاً در پاسخ به درخواست‌های ذی‌نفعان به مسائل پایداری توجه داشته باشند، ممکن است در راستای فعالیت‌های غیرمرتبط با استراتژی‌ها و عملیات اصلی خود سرمایه گذاری کنند. پورتر و کرامر (2006) استدلال می‌کنند سرمایه‌گذاری استراتژیک در پایداری باید با هدفی بیشتر از بهبود تصویر عمومی شرکت باشد تا بتواند درنهایت، به نوآوری، فرصت و مزیت رقابتی در بلندمدت منجر شود. همچنین به دلیل نبود چارچوب یا قالب مشخص برای گزارشگری پایداری بورس‌ها و نیز تمایل بورس‌ها به افشای اطلاعات مربوط به عملکرد پایداری خود، این شرکت‌ها اقدام به افشای اختیاری می‌کنند. نتیجه این اقدامات، انتشار گزارش‌های ناهمگون و فاقد ویژگی‌های کیفی چارچوب گزارشگری مالی است. بورس‌ها در سراسر جهان از الزامات قانونی متفاوتی، تبعیت و در بسترهای قانونی و فرهنگی متفاوتی فعالیت می‌کنند؛ بنابراین، شناخت و طبقه‌بندی این گزارش‌ها برای استفاده بهتر و جهت‌دهی بهتر به آنها در آینده بسیار حائز اهمیت است.

پایداری شرکتی تنها زمانی می‌تواند موفق باشد که این رویکرد در چشم‌انداز و استراتژی‌های شرکت گنجانده شود. بدین منظور چارچوبی مورد نیاز است تا به کمک آن بتوان اصول کلی پایداری را در عملکرد شرکت ادغام کرد و راهنمایی سیستماتیک برای انتشار گزارش‌های پایداری در دست داشت (Azapagic‚ 2003). به همین سبب در سال‌های اخیر توجه رو به رشدی نسبت به ادغام پایداری در تصمیم‌گیری‌های استراتژیک و انتشار گزارش‌های مربوط به عملکرد پایداری وجود داشته است؛ با این حال، بررسی ادبیات پژوهش حاکی از وجود شکاف‌های تحقیقاتی در این حوزه است. در پاسخ به خلأهای تحقیقاتی ذکرشده، این مطالعه با به‌کارگیری روش AHP فازی و اولویت‌بندی مربوط‌ترین جنبه‌های پایداری صنعت بورس، به تصمیم‌گیرندگان استراتژیک این صنعت کمک می‌کند. این رویکرد به بورس‌ها کمک می‌کند تا مهم‌ترین موضوعات و مسائل کمک‌کننده به ایجاد ارزش مشترک (با در نظر داشتن استراتژی‌های سازمان) را شناسایی و به سبب تدوین استراتژی‌های پایداری از یافته‌های این مطالعه استفاده کنند. بورس‌ها می‌توانند با استفاده از نتایج این پژوهش، ابتکارات پایداری خاصی را برای ادغام در فرآیندهای کسب‌وکار خود شناسایی و سطح اولویت بهترین رویه‌ها را تعیین کنند. تحلیل جامع گزارش‌های پایداری بورس‌ها و گنجاندن دیدگاههای خبرگان صنعت در این پژوهش، امکان تحلیل همه‌جانبۀ مهم‌ترین حوزه‌های پایداری را فراهم می‌کند. یافته‌های این پژوهش می‌تواند به تهیه‌کنندگان گزارش‌های پایداری به سبب انتخاب مهم‌ترین موضوعات پایداری به سبب گنجاندن در متن گزارش‌ها نیز کمک کند. علاوه بر این، به سبب مشابهت مکانیزم‌های صنعت مالی به صنعت بورس، متخصصان صنعت مالی نیز می‌توانند با اندکی تعدیل از یافته‌های این پژوهش در تصمیمات خود استفاده و اقدام به اندازه‌گیری عملکرد پایداری، ارزیابی و گزارشگری عملکرد خود کنند.

براساس پیمایش انجام‌شده توسط wfe (Zunker‚ 2011) در سال 2016 مهم‌ترین موضوعات پایداری ازنظر بورس‌ها شامل اخلاق و فساد، ترکیب هیئت‌مدیره و پاداش، سلامت و امنیت، مدیریت ریسک، استانداردهای کارگری، استفاده از آب و بازیافت، آلودگی (هوا، آب و زباله)، تغییرات اقلیمی و انرژی، زنجیره تأمین، حقوق بشر و تنوع است. یافته‌های حاصل از پیمایش انجام‌شده توسط wfe با نظرسنجی از 48 بورس در سراسر جهان به نتیجه رسیده است و یافته‌ها محدود به 11 مؤلفه اشاره شده است؛ با این حال، در مطالعه پیش رو رویکردی جامع به سبب شناسایی مهم‌ترین مسائل پایداری صنعت و اولویت‌بندی آنها به کار گرفته شده است. با توجه به اهمیت پایداری در این صنعت و تأکید استانداردهای گزارشگری این حوزه بر مشارکت ذینفعان درخصوص موضوعات پایداری، محققان می‌توانند به اولویت‌بندی مؤلفه‌های ارائه‌شده از دیدگاه ذی‌نفعان مختلف صنعت و مقایسه خواسته‌های متفاوت آنها بپردازند و از سایر روش‌های تحلیلی نظیر ANP به سبب اولویت‌بندی مؤلفه‌های پایداری استفاده کنند. همچنین، به سبب شناسایی مسائل پایداری صنعت، محققان می‌توانند از محتوای متفاوتی نسبت به این مطالعه استفاده کنند و برای مثال، به تحلیل محتوای صورت‌های مالی بورس‌ها و همچنین، محتوای اطلاعات مندرج در وبگاههای آنها بپردازند. همچنین، با توجه به بررسی‌نشدن کیفیت اطلاعات پایداری منتشرشده و عوامل مؤثر بر سطح کیفیت این گزارش‌ها در پژوهش‌های داخلی، پیشنهاد می‌شود در پژوهش‌های آتی در وهله نخست به سنجش میزان کیفیت اطلاعات منتشرشده و قابلیت خوانش این اطلاعات توسط استفاده‌کنندگان پرداخته شود و سپس محققان عوامل مؤثر بر سطح کیفیت اطلاعات را بررسی جامع کنند.

در ابتدا هدف محققان، برگزاری جلسات گروه کانونی و استخراج چارچوب پایداری صنعت بورس ایران ازطریق به‌کارگیری خرد جمعی بوده است. با وجود این، با توجه به آنکه ادبیات پایداری در میان متخصصان این صنعت کمتر شناخته‌شده است، به‌کارگیری رویکرد مذکور راه به جایی نبرده است و محققان چارچوب مؤلفه‌های با اهمیت بین‌المللی را به‌عنوان نقطه شروع تکمیل چارچوب پایداری صنعت بورس ایران انتخاب کردند. انتخاب این رویکرد ضمن مزایایی که در پی داشت و باوجود تعدیلاتی که در چارچوب اولیه ایجاد شد، به سبب استفاده از یک چارچوب از پیش تعیین شده، می‌تواند موجب سوگیری و تأثیرگذاری بر یافته‌های پژوهش شود. شایان ذکر است به سبب محدودکردن تأثیرات لنگراندازی ذهنی خبرگان، محققان در ابتدا از ارائه چارچوب به خبرگان صنعت خودداری کردند و در انتهای انجام مصاحبه‌ها، به سبب تکمیل هرچه بیشتر، چارچوب در اختیار ایشان قرار گرفت. با وجود این، این موضوع یکی از محدودیت‌های مطالعه حاضر است. طی سال‌های آتی و با ترویج بیشتر ادبیات پایداری در کشور، می‌توان مطالعه حاضر را تکرار و نتایج را با یافته‌های فعلی مقایسه کرد.

یادداشت‌ها