شناسایی و تحلیل بازیگران اصلی و تأثیرگذار در حکمروایی خوب روستایی موردمطالعه: شهرستان اردبیل

بیان مسئله

توسعۀ روستایی و مدیریت آن، موضوعی است که برای سیاست‌گذاران و برنامه‌ریزان به مسئله‌ای چالش‌برانگیز تبدیل شده است (Merrell, 2022: 1). رویکردهای برون‌زا و از بالا به پایین و متمرکز، از سوی دولت‌های ملی، تفاوت‌های موجود را در مناطق روستایی و بین مناطق در نظر نمی‌گیرند (Lumineau et al., 2021: 503). یکی از مباحث مهم و به‌طور تقریبی جدید که از دهۀ 1980 به بعد در ادبیات توسعه مطرح شد، موضوع حکمروایی روستایی است که از ملزومات اساسی دستیابی به توسعۀ پایدار محسوب می‌شود (فرجی سبک‌بار و همکاران، 1400: 154). حکمروایی روستایی، دلالت بر این دارد که دولت‌های مرکزی، تصمیم‌گیری و بودجه را به دولت‌های محلی و منطقه‌ای واگذار می‌کنند (Rodriguez-Pose & Gill, 2017: 518). حکمروایی که شامل همۀ بخش‌های جامعه باشد، از عوامل ضروری به‌سوی پایداری محسوب می‌شود (Brand et al., 2021: 266). حکمروایی خوب، از رویکردهای نوین ادارۀ امور عمومی روستاست که در قلمروهای متعدد از فراملی تا محلی کاربرد گسترده‌ای یافته است. یکی از ابعاد منطقه‌ای حکمروایی، محلی یا مدیریت روستایی در دو بعد نظارتی و اجرایی است که به کیفیت ادارۀ امور روستا توجه می‌کند (مسرور نژاد و همکاران، 1400: 1524). حکمروایی خوب فقط دولت مسئول نیست، بلکه تعامل حکومت، جامعۀ مدنی، بخش خصوصی و شهروندان با یکدیگر برای تحقق آن ضرورت دارد (حیدری ساربان، 1397: 48).

تئوری حکمرانی محلیِ روستایی استقلال، توانایی و منابع به مناطق روستایی می‌دهد تا موفقیت آیندۀ خود را تعیین کند. برخی از تلاش‌ها در این زمینه به نتایج سودمندی رسیده است (Rajasekhar, 2021: 4). در بیشتر کشورهای درحال‌توسعه نیز ازجمله ایران، نظام برنامه‌ریزی و مدیریت توسعۀ روستایی به‌صورت متمرکز است و نظارت و توسعۀ روستاها از طریق سازمان‌های دولتی و عمومی انجام می‌پذیرید. نبودِ جایگاه نهادهای شهروندی سازمان‌های غیردولتی و بخش مردمی و خصوصی در چارچوب اداری- سازمانی مانع از ابزار رسمی مطالبات و خواسته‌های این بخش‌ها در شرایط فعلی شده است (حیدری ساربان، 1396: 10). سکونتگاه‌های روستایی ایران با مشکلات و مسائل بی‌شماری روبه‌رو هستند؛ اما شناسایی و درک نیازهای ساکنان روستاها کیفیت زندگی را در نواحی روستایی بهبود می‌بخشد و به تبع آن امکان دستیابی به اهداف کلی توسعۀ پایدار روستایی فراهم می‌شود (خداپناه، 1400: 88). در حال حاضر با توجه به مسائل و مشکلاتی که گریبان‌گیر نقاط روستایی و مهاجرت‌های گسترده از روستاها به شهرهاست، توجه حکمروایی مطلوب و شایستۀ روستایی اهمیت زیادی دارد که گروه‌های مختلفی در این امر دخیل هستند. توسعۀ روستاها از طریق مدیریت شایسته و کارآمد و بهره‌گیری از شیوه‌های مشارکتی مبتنی بر حضور مردم در فرآیند توسعه امکان‌پذیر است. این امر به دلیل پیچیدگی مسائل و پیدایش نیازهای متعدد، نیاز به مدیریت روستایی با مفهومی گسترده‌تر و سازمان‌های تخصصی در عرصه مدیریت محلی مانند دهیاری دارد (ایزدی و علوی‌زاده، 1397: 200)؛ بنابراین مدیریت اثربخش روستایی نیازمند بهره‌گیری از الگوها و رویکردهای مدیریتی و نهادی نوین است. یکی از این الگوها، حکمروایی شایسته است که نشان‌دهندۀ عملکرد خوب، شفافیت، مشارکت، مسئولیت‌پذیری، پاسخ‌گویی، قانونمندی، توافق جمعی، کارایی، اثربخشی و عدالت‌محوری است (بزی و همکاران، 1390: 74).

در شهرستان اردبیل یکی از راهکارهای اصولی حکمروایی، برنامه‌ریزی و مدیریت پایدار روستایی است که این امر مهم، با در نظر گرفتن نقش اثرگذار مدیریت مطلوب و شایسته در تمام ابعاد، به اتخاذ راهبرد و راهکارهایی منجر می‌شود که نقش مدیریت مشارکتی را فراهم کند. در حال حاضر به دلیل نبودِ الگوی حکمروایی روستایی، بیشتر برنامه‌ها از بالا به پایین است که موجب ایجاد پیامدهای نامطلوب در برنامه‌ها و طرح‌ها شده و کمبود عدالت اجرایی، قانون‌مداری، شفافیت و ... در ابعاد حکمروایی بر احساس مسئولیت در شهروندان روستایی اثرگذار بوده است. نقاط روستایی این شهرستان نه‌تنها با مشکلات مذکور مواجه است، ضعیف‌بودن مدیریت توسعه، نبود یا کمبود تشکل‌های مردمی، حکمروایی روستایی را با چالش مواجه کرده است. بدین منظور این پژوهش قصد دارد، با استفاده از نرم‌افزار مکتور، بازیگران کلیدی اثرگذار بر حکمروایی روستایی را شناسایی کند و با ارزیابی همگرایی بین آنها، امکان تحقق آینده‌ای متفاوت فراهم تا از این طریق گام‌های مهمی در مسیر بازسازی و شیوه‌های انجام وظایف قانونی و ادارۀ مفیدتر جامعۀ روستایی شهرستان اردبیل، از طریق همکاری نهادهای دولتی و غیردولتی و مردمی برداشته شود.

پیشینۀ پژوهش

مرور منابع نشان‌دهندۀ آن است که مطالعات متعددی در رابطه با حکمروایی روستایی صورت گرفته است و هر یک از مطالعات به شکل‌های مختلفی موضوع مدنظر را تحلیل کرده‌اند. در پژوهش حاضر با مطالعۀ این منابع و بررسی آن، برای اولین بار با بهره‌گیری از تکنیک مکتور به شناسایی و تحلیل بازیگران اصلی و اثرگذار بر حکمروایی خوب روستایی در استان اردبیل توجه شده است.

نجارزاده و همکاران (1396) نیز اثر سرمایۀ اجتماعی را بر حکمروایی خوب و پایداری جوامع روستایی در دهستان گودین شهرستان کنگاور بررسی کردند و به این نتیجه رسیدند که آثار غیرمستقیم سرمایۀ اجتماعی با پایداری اقتصادی اجتماعی دارای رابطه‌ای معنادار است؛ همچنین سرمایۀ فرهنگی، رابطۀ میان حکمروایی خوب روستایی و پایداری اجتماعی- فرهنگی را تعدیل می‌کند. نوروزی و ابراهیمی (1397) در پژوهشی تحقق‌پذیری شاخص‌های حکمروایی خوب را در نواحی روستایی شهرستان لنجان بررسی کردند و دریافتند که حکمروایی خوب کمتر از حد مطلوب است. از سوی دیگر، در روستاهای موردمطالعه به لحاظ تحقق حکمروایی تفاوت معناداری وجود دارد. حیدری ساربان (1398) الگوی مدیریت محلی روستایی مبتنی بر شاخص‌های حکمروایی خوب را در مشکین‌شهر ارزیابی کرد و به این نتیجه رسید که مشارکت اجتماعی و مسئولیت‌پذیری، کاربرد بیشتری در شکل‌گیری الگوی مطلوب مدیریت محلی دارد. در پژوهشی دیگر، فال سلیمان و همکاران (1399) شاخص‌های حکمروایی مطلوب روستایی را در شهرستان بیرجند ازنظر مقایسه‌ای بررسی کردند و دریافتند که این منطقه ازلحاظ حکمروایی مطلوب و توسعۀ پایدار روستایی در وضعیت مطلوبی قرار ندارد و دهستان‌های شهرستان بیرجند در سطوح متفاوتی نسبت به هم قرار دارند. پازکی و همکاران (1400) در پژوهشی که به‌منظور بررسی جایگاه حکمروایی خوب در توسعۀ گردشگری روستایی پایدار در شهرستان سرخه انجام دادند، به این نتیجه رسیدند که بین متغیر حکمروایی با متغیرهای پایداری اقتصادی، اجتماعی- فرهنگی و زیست‌محیطی رابطه‌ای مستقیم، قوی و مثبت برقرار است. حجاریان (1401) در پژوهشی مسئولیت‌پذیری حکمروایی خوب را بر پایداری اجتماعی خانوارهای روستایی بررسی کرد و به این نتیجه رسید که مؤلفه‌های حکمروایی خوب و پایداری اجتماعی در روستاهای کاشان، متوسط و پایین‌تر از حد مطلوب است.

بئر^[1] (2014) در پژوهشی که با هدف بررسی اهمیت رهبری و حکمروایی محلی در جوامع روستایی انجام داد، دریافت که بین رهبری و حکمروایی محلی در جوامع روستایی ارتباط قوی وجود دارد و از طریق فضاهای موجود و براساس مقیاس فضایی در خدمت دولت هستند. در پژوهشی دیگر، وانگ و همکاران^[2] (2017) نقش و اثر حکومت‌های محلی را در کیفیت زیرساخت‌های روستایی چین بررسی کردند و به این نتیجه رسیدند که با استفاده از اثرات ثابت و متغیرهای موردبررسی حکمروایی، کیفیت پروژه‌های روستایی بهبود خواهد یافت؛ همچنین وجود مدیران جوان روستایی و نظارت ساکنان روستاها در مدیریت و نظارت بر پروژه‌های روستایی نیز بر این امر تأثیر مثبت داشتند. دافتری^[3] (2019) در پژوهشی که به قصد بررسی نقش احزاب و حکومت‌های محلی در توسعۀ بازارهای روستایی چین انجام داد، به این نتیجه رسید که گسترش بازارها با استفاده از تمرکززدایی دموکراتیک باعث اصلاحات اقتصادی در دولت و افزایش عدالت توزیعی شده است. جورجیوس و بارای^[4] (2021) نوآوری اجتماعی را در حکمرانی روستایی در روستاهای در حاشیۀ سرایر اتحادیه اروپا بررسی کردند و دریافتند که مقایسۀ نتایج برخی از پارامترها مانند ساختار دولتی غیرمتمرکز، شبکه‌های بین منطقه‌ای پیشرفته، انتشار گفتمان بین ذی‌نفعان و جامعۀ مدنی و همچنین ثبات سازمانی نهادهای درگیر برای تعبیۀ نوآوری اجتماعی، حکمرانی نوآورانۀ اجتماعی را تقویت می‌کند. مرل^[5] (2022) بلاگ‌چین را برای توسعۀ غیرمتمرکز حکمروایی روستایی ارزیابی کرد و به این نتیجه رسید، فناوری بلاک‌چین به‌عنوان نوآوری اجتماعی برای غلبه بر مشکلات حاکمیت غیرمتمرکز عمل می‌کند و مناطق روستایی حتی می‌توانند محیطی مناسب برای نوآوری‌های آینده باشند.

مبانی نظری پژوهش

امروزه توسعه و مدیریت روستایی به موضوعی حیاتی تبدیل شده است (Kumar & Sharma, 2020: 1). در این راستا، در طول دو دهۀ پایانی قرن بیستم و آستانۀ قرن بیست و یکم، روش‌ها و نظریه‌های نوینی در عرصۀ روستایی پدید آمد که محور آنها بر پایۀ برنامه‌ریزی محلی، بهبود کیفی محیط، توسعۀ مشارکت، روش‌های دموکراتیک و گسترش عدالت بود (فال سلیمان و همکاران، 1399: 97). بررسی تجارب و نظریات، نشان‌دهندۀ این است که حفظ تعادل بین نیازهای اجتماعی، اقتصادی و محیطی نسل حال و آینده، باعث به وجود آمدن تغییر پارادایمی به نام حکمروایی در ادارۀ امور شده است و زمینۀ ورود مفاهیمی مانند مشارکت شهروندی، شفافیت، جامعۀ مدنی، عدالت و برابری و درنهایت کارایی و اثربخشی به مدیریت محلی شده است (پازکی و همکاران، 1399: 97). قدمت و منشأ حکمروایی و مفاهیم مرتبط با آن به عصر روشنگری و لیبرالیسم غرب برمی‌گردد. برایان مک‌لاین^[6]، اولین نظریه‌پردازی است که در سال 1973 به این مفهوم توجه کرده است (ملکی و همکاران، 1397: 64). رویکردهای حکمروایی به یک رویکرد فرماندهی ارشد با نقش غالب دولت، رویکرد پایین - بالا، ترکیبی و شبکه تقسیم می‌شود (Xian & Gu, 2020:1 ). حکمروایی، اصلاحی است که با پیچیدگی‌های خاص خود به شکل غیرمستقیم سعی در تغییر دیدگاه اصلی و متمرکز حکومت به‌سمت سیاست‌گذاری مشارکتی مبتنی بر شبکه دارد (Lyall & Tait, 2019: 1135) به‌زعم عده‌ای دیگر از محققان، آن به معنای تغییر در چگونگی تعامل بخش خصوصی و دولتی درون سیاست‌ها و پروژه‌های توسعۀ روستایی است که نتیجۀ سیاست‌گذاری برای رونق اقتصادی مناطق و فضاهای روستایی است (Xue & Wub, 2015: 10) و نقش مهمی در شکل‌دادن به قوانین (احمدپورداریانی، 1384: 92) و به اجرا درآوردن تصمیمات و سیاست‌های مردم روستایی، همسو با منافع آنها و سازگار با منافع ملی، منطقه‌ای و محلی دارد (رکن‌الدین افتخاری و عظیمی آملی، 1390: 2). در ارتباط با حکمروایی به‌عنوان دیدگاه پویا، حکمروایی پیامدی پویا از فعالیت بازیگران اجتماعی و سیاسی است و در دو قالب فرایند سیستمی و هدایت و هماهنگی تعریف شده است (حیدری ساربان و همکاران، 1396: 39). کارگزاران حکمروایی در دو سطح عمودی و افقی وجود دارند که در سطح عمودی، ترکیب و اثربخشی نهادهای دولت مرکزی و محلی مطرح است و در سطح افقی، ترکیب و اثربخشی جامعۀ مدنی و بخش خصوصی بیان می‌شود (Mengisteab, 2009: 34)؛ زیرا دولت‌ها براساس ارزش عمومی، با مدیریت از بالا به پایین عمل می‌کنند. بنگاه‌هایی که وابسته به بخش خصوصی هستند، سود محور بوده‌اند و براساس سازوکار بازار فعالیت می‌کنند. سازمان‌های مدنی، در جهت منافع جامعه، به‌صورت خود سازمان‌یافته اداره می‌شوند و شهروندان علاوه بر شرکت‌کنندۀ فردی به‌صورت سازمان‌یافته نقش دارند (Yang, 2021: 57).

گفته می‌شود، حکمروایی روستایی یکی از ابزارهای تکثرگرا و حرکت به‌سمت جامعۀ یکپارچه است و پایدار روستایی به‌عنوان آرمان نهایی این مدل تلقی می‌شود؛ زیرا سهم کیفیت حکمرانی در دستیابی به توسعه تبدیل به موضوعی جهانی شده است (Omiri & Mabrouk, 2020: 2). براساس این، حکمروایی روستایی پیش‌شرطی برای توسعۀ پایدار روستایی است (طالشی و همکاران، 1396: 589). وجود شاخص‌هایی مانند محیط سالم، مسکن مطلوب و شایسته، مکان عمومی امن، جاده‌های فاقد ازدحام و ترافیک، فرصت‌های تفریح و سرگرمی، تعاملات اجتماعی قوی و ... عوامل مؤثر در پایداری محیط روستایی هستند (Hankins, 2009: 848)؛ بنابراین حکمروایی به‌مثابه سلسله‌مراتبی‌شدن قدرت دولت و تقسیم آن در سطوح ملی، منطقه‌ای و محلی است که مشارکت پیوستۀ مردم، نهادهای محلی، اقتصادی و اداری را در مدیریت به‌دنبال دارد. در این قالب است که افراد و گروه‌ها در قالب آن به منافع مدنظر خود دست می‌یابند (Woreda, 2017: 132). درنهایت براساس شکل (1) مدل مفهومی پژوهش ترسیم شد.

شکل (1). مدل مفهومی پژوهش

Figure (1). Conceptual model of research

روش‌شناسی پژوهش

پژوهش حاضر ازلحاظ هدف، کاربردی و براساس ماهیت توصیفی- تحلیلی و رویکرد حاکم بر این پژوهش، روش آمیخته است. جامعۀ آماری پژوهش را متخصصان، کارشناسان، خبرگان و نخبگانی تشکیل داد که در زمینۀ مدیریت روستایی و حکمروایی در شهرستان اردبیل متخصص بودند. در بخش کیفی در ابتدا با استفاده از نمونه‌گیری هدفمند بعضی از متخصصان، کارشناسان و اعضای هیئت‌علمی انتخاب شدند. در مرحلۀ بعد به‌دنبال آن با استفاده از روش گلوله‌برفی از آنها درخواست شد که نفر بعدی را معرفی کنند. 30 نفر، بازیگران پنهان و آشکار در فرایند مدیریت و حکمروایی روستایی از طریق پرسشنامۀ باز و به روش دلفی توسط متخصصان استخراج شدند. روش دلفی، نظام‌یافته است که بر نظرات کارشناسان مستقل متکی است و تعداد نمونه از فرمول خاصی تبعیت نمی‌کند. پس از جمع‌آوری بازیگران و اهداف آنها، در دو مرحله ماتریس آثار متقابل شاخص‌ها در سطرها و ستون‌ها در Excel تشکیل و وارد نرم‌افزار Mactor شد. تکنیک مکتور در هشت مرحله انجام شد: 1. شناسایی بازیگران و اهداف؛ 2. ماتریس تأثیرات متقابل؛ 3. تأثیرات اهداف و بازیگران بر یکدیگر؛ 4. تحلیل عملکرد؛ 5. توان رقابتی؛ 6. موقعیت ماتریس حداکثری؛ 7. همگرایی و واگرایی؛ 8. توافق بازیگران.

معرفی منطقه

شهرستان اردبیل با مساحت ۳۸۱۰ کیلومترمربع، از شمال با مشگین شهر، از جنوب با گرمی، از شرق با نمین و از غرب با نیر همسایه است. شهر اردبیل مرکز استان اردبیل در فاصلۀ 588 کیلومتری شمال غرب تهران واقع شده است. براساس آخرین گزارش‌ها، جمعیت آن 529374 نفر بوده است و مساحتی برابر 962/890/62 مترمربع را شامل می‌شود و طبق آخرین تقسیم‌بندی شامل 5 منطقه و 51 محله است (معاونت شهرسازی و معماری شهرداری اردبیل،54:1396). براساس آخرین تقسیمات کشوری شهرستان اردبیل دارای 3 بخش و 10 دهستان است (مرکز آمار ایران، ۱۳9۵). طبق آمار موجود در سایت فرمانداری سه بخش ثمرین، مرکزی و هیر، در این شهرستان 87 دهیاری وجود دارد که در کنار شورا، مردم و ... فرایند مدیریت روستایی هدایت می‌شود. شکل (2) نشان‌دهندۀ منطقۀ موردمطالعه است.

شکل (2). موقعیت جغرافیایی ناحیه موردمطالعه

Figure (2). Geographical location of the study area

یافته‌های پژوهش

در پژوهش حاضر برای گردآوری بازیگران اثرگذار بر حکمروایی روستایی از نظر کارشناسان و متخصصان بهره گرفته شد. پس از بررسی‌ها و گفتگو‌ها تعداد 9 بازیگر شناخته شد. با شناسایی این 9 بازیگر در عرصۀ حکمروایی روستایی، دو ماتریس متقاطع اثرگذاری بازیگران بر یکدیگر و گرایش و دیدگاه هر بازیگر نسبت به اهداف در نظر گرفته‌شده برای حکمروایی خوب تشکیل و در اختیار 30 نفر از متخصصان و کارشناسان قرار داده و از آنها درخواست شد، اعداد صفر تا چهار را برای میزان قدرت و تأثیر هر بازیگر بر بازیگر دیگر (سطر بر ستون) تعیین کنند. در این ماتریس عدد صفر به نبودِ رابطه و تأثیر و عددهای یک تا چهار نشان‌دهندۀ شدت اثرگذاری بازیگران بر یکدیگر است. یافته‌ها براساس جدول (1) نشان‌دهندۀ آن است که شهروندان با عدد چهار بیشترین میزان اثرگذاری را بر شوراها و سمن‌ها داشته‌اند. جهاد نیز بیشترین اثرگذاری را بر تعاونی‌ها داشته است. از سوی دیگر، شبکه‌ها نیز با عدد چهار بیشترین میزان تأثیر را بر سمن‌ها داشته‌اند.

جدول (1). ماتریس تأثیرات مقابل بازیگران بر یکدیگر

Table (1). Matrix of Reciprocal effects of actors on each other

منبع: یافته‌های پژوهش، 1401

با توجه به اینکه در پژوهش حاضر ویژگی‌ها و اهداف حکمروایی خوب در 9 بعد در نظر گرفته شد، ممکن است این هدف‌ها از دیدگاه بازیگران سطوح مختلفی ازلحاظ ارزش و اهمیت داشته باشند؛ بنابراین علاوه بر آنکه اعداد صفر تا چهار به‌عنوان میزان اولویت در نظر گرفته شد، علامت مثبت و منفی نیز وجود دارد که نشان‌دهندۀ موافقت و مخالفت بازیگران نسبت به اهداف در نظر گرفته شده است. در این میان عدد یک پایین‌ترین سطح اولویت، عدد دو نشان‌دهندۀ اولویت متوسط، عدد سه گویای اولویت بالا و عدد چهار اولویت بسیار بالا را نشان می‌دهد. نتایج (جدول 2) حاصل ازنظر متخصصان و کارشناسان گویای این امر است که با اهداف در نظر گرفته‌شده موافقت داشته و هیچ‌کدام از اعداد ماتریس منفی نبوده است. یافته‌ها نشان از آن دارد که بازیگران در رابطه با اهداف حکمروایی در شهرستان اردبیل، دیدگاه‌های متفاوتی داشتند. به‌گونه‌ای که هر یک از اهداف ازنظر آنها دارای اولویت‌های متفاوتی بود؛ ولی در دو هدف قانون‌مندی و مسئولیت‌پذیری، دیدگاه و اولویت یکسانی داشتند. به شکلی که ازنظر تمام متخصصان قانون‌مندی با امتیاز 3 در اولویت بالا و مسئولیت‌پذیری با امتیاز 4 در اولویت بسیار بالا قرار داشت.

جدول (2). ماتریس بازیگران و اهداف مؤثر بر حکمروایی روستایی

Table (2). Matrix of actors and Objectives affecting rural governance

منبع: یافته‌های پژوهش، 1401

در ادامۀ پژوهش حاضر برای بررسی کارکرد هر یک از بازیگران در نظر گرفته‌شده در تحولات آینده در محیط نرم‌افزار مکتور اقدام به مشخص‌کردن میزان اثرگذاری و اثرپذیری عملکرد بازیگران بر یکدیگر شد. در این ماتریس، اعداد سطر میزان اثرگذاری و اعداد ستون نشان‌دهندۀ اثرپذیری بازیگران است. طبق جدول (3) بیشترین میزان اثرگذاری مربوط به شبکه‌های اجتماعی با مقدار عددی 111 بود که بیشترین اثر آن مربوط به شورا با اثرگذار 17 بوده است. در مرتبۀ دوم سمن‌ها با میزان اثرگذاری100 قرار داشتند که بیشترین اثرگذاری آن شورا و دهیاری با اثرگذاری 16 بوده است. در رابطه با اثرپذیری، شورا با میزان اثرپذیری 109 بیشترین میزان اثرپذیری را داشته است که به‌ترتیب دانشگاه‌ها و شبکه‌های اجتماعی با اثر 17 بیشترین تأثیرپذیری و دهیاری و تعاونی با اثرپذیری 104 اثر در مرتبۀ دوم قرار داشتند (جدول 3).

جدول (3). تحلیل عملکرد بازیگران

Table (3). Performance analysis of actors

منبع: یافته‌های پژوهش، 1401

هر یک از بازیگران موردبررسی که به نحوی در حکمروایی روستایی اثرگذار هستند، توان مشخصی برای رقابت‌پذیری در دستیابی اهداف مدنظر دارند. به‌گونه‌ای که اگر مقادیر R بیشتر از عدد یک برآورد شود، بازیگر مدنظر دارای پتانسیل رقابت‌پذیری است. مطابق با یافته‌های پژوهش از نه بازیگر در نظر گرفته‌شده، شبکه‌های اجتماعی با میزان 05/2، بیشترین توان رقابت‌پذیری را بین بازیگران عرصۀ حکمروایی دارا بود و در مرتبۀ بعد دانشگاه‌ با میزان 62/1 قرار داشت؛ ولی اگر مقادیر R کمتر از عدد یک باشد، میزان رقابت‌پذیری کاهش می‌یابد. بر این اساس در شهرستان اردبیل، شورا، دهیاری و تعاونی دارای کمترین میزان رقابت‌پذیری بودند (جدول 4).

جدول (4). توان رقابت‌پذیری بازیگران

Table (4). Competitive power of actors

منبع: یافته‌های پژوهش، 1401

در ادامۀ پژوهش حاضر در جدول (5) مقادیر عددی موجود در سطر موقعیت هر بازیگر را نسبت به اهداف مشخص می‌کند که در آن موقعیت هر یک از بازیگران نسبت به هدف نیز مشخص شده است که در آن تنها شهروندان نسبت به اهداف اثربخشی، جامعیت و اجماع از توافق صفر بهره‌‌مند بودند. با توجه به مقادیر به‌دست‌آمده، اهداف مشارکت، عدالت، پاسخگویی، قانون‌مندی، مسئولیت‌پذیری و شفافیت با مقدار توافق 9، هدف مشترک بازیگران در نظر گرفته شد.

جدول (5). ماتریس موقعیت بازیگران نسبت به اهداف

Table (5). Actors' position matrix relative to the Objectives

منبع: یافته‌های پژوهش، 1401

در این بخش، اقدام به ترسیم ماتریس واگرایی و همگرایی شد. همگرایی به مفهوم پتانسیل هماهنگ و منسجم‌سازی قدرت عملکرد بازیگران است که مطابق با یافته‌های پژوهش، همگرایی بین تمام اهداف، ازنظر بازیگران 69 برآورد شد و تنها شهروندان با میزان همگرایی 48 در هماهنگی با اهداف مدنظر ضعف دارند (جدول 6) (شکل 3).

جدول (6). میزان همگرایی بین بازیگران

Table (6). amount of convergence between actors

منبع: یافته‌های پژوهش، 1401

شکل (3). نمودار همگرایی بین بازیگران

Figure (3). Convergence diagram between actors

برای بررسی واگرایی بین بازیگران در رابطه با اهداف در نظر گرفته‌شده، اقدام به ترسیم گراف آن شد تا میزان تمایز و دوری بازیگران و نبودِ توافق آنها نسبت به اهداف مشخص شود. به‌گونه‌ای که هرچه فاصله بازیگران نسبت به اهداف در نظر گرفته شده بیشتر باشد، احتمال توافق آنها نسبت به اهداف کمتر است. همان‌گونه که پیداست، هیچ‌گونه واگرایی بین بازیگران مدنظر نسبت به اهداف در نظر گرفته‌شده وجود ندارد (شکل 4).

شکل (4). نمودار واگرایی بین بازیگران

Figure (4). Divergence diagram between actors

نتایج بررسی موضع‌گیری بازیگران دخیل در حکمروایی روستایی براساس اهداف در نظر گرفته‌شده نشان‌دهندۀ آن است که بیشترین میزان توافق بازیگران مربوط به هدف‌های مسئولیت‌پذیری، قانون‌مندی، عدالت و برابری و جامعیت بوده است؛ بنابراین در توافق بر سر اهداف بین بازیگران، هدف مسئولیت‌پذیری در رأس و کمترین موضع موافقت بازیگران نسبت به هدف پاسخگویی و اجماع محوری قرار دارد که نشان‌دهندۀ اخلاف بین بازیگران بر سر هدف است (شکل 6 و 5).

شکل (5). توافق بازیگران در رابطه با اهداف

Figure (5). Histogeram of actors implication towords its objectives

شکل (6). توافق بازیگران در رابطه با اهداف

Figure (6). Actors' agreement regarding the Objectives

نتیجه‌گیری

پژوهش حاضر با هدف بررسی بازیگران اصلی و اثرگزار بر حکمروایی خوب روستایی انجام شده است که از نظرات 30 نفر از کارشناسان برای بررسی موضوع استفاده شد. تکنیک مورداستفاده در این پژوهش برای تحلیل موضوع، مکتور است که تعداد 9 بازیگر در عرصۀ حکمروایی روستایی پس از بررسی نظرات کارشناسان و متخصص انتخاب شدند و تعداد اهداف نیز 9 مورد در نظر گرفته شد. نتایج نشان‌دهندۀ آن است که عملکرد بازیگران در راستای تعیین و دستیابی به اهداف نقش مهمی دارد. همان‌گونه که یافته‌ها نشان از آن داشت که بازیگرانی مانند سمن‌ها و شبکه‌های اجتماعی دارای اثرگذاری بیشتری نسبت به سایر بازیگران بودند؛ همچنین دامنۀ رقابت‌پذیری آنها نیز بیشتر از سایر بازیگران بود که نشان‌دهندۀ این است که این بازیگران نقش‌آفرینی بیشتری در عرصۀ حکمروایی روستایی خواهند داشت. از آنجایی که سازمان‌های مردم نهاد غیرسیاسی و غیردولتی هستند و همیشه به شکل خودجوش، قانونمند و شفاف به امور مختلف توجه می‌کنند، این پتانسیل را در اختیار نهادهای مسئول قرار می‌دهند تا به شکل برنامه‌ریزی‌شده در بهبود شرایط و بالابردن حکمروایی مطلوب اقدام کنند.

 بررسی بازیگران حکمروایی در شهرستان اردبیل در نمودار اثرگذاری و تأثیرپذیری نشان‌دهندۀ آن است که بیشترین اثرگذاری را سازمان‌های مردم‌نهاد و شبکه‌های اجتماعی دارا بودند و این نشان از ضعف در سیستم اداری است که چرخۀ تعامل بازیگران را با اختلال مواجه کرده است. از سوی دیگر، در رابطه با تأثیرپذیری، بیشترین میزان در رابطه با سازمان‌هایی مانند دهیاری، شورا و تعاونی بوده است؛ درحالی‌که این سازمان‌ها، به‌عنوان نهاد مستقر در نقاط روستایی باید بیشترین تعامل و همگرایی را با سایر نهادها داشته باشند. در کنار میزان اثرگذاری و تأثیرپذیری، شورا و دهیاری دارای کمترین میزان رقابت‌پذیری با سایر بازیگران بودند. می‌توان دریافت که مشارکت شهروندان روستایی در ادارۀ امور روستا و آشنایی آنها با وظایف دهیاری و شورا و سایر بازیگران موجب می‌‌شود، آنها نسبت به نقش‌ها و مسئولیت‌های خود آگاه شوند و از سوی دیگر، خود سازمان‌های دخیل در ادارۀ روستایی نیز شرایط لازم را در این زمینه فراهم کنند؛ زیرا در این صورت با همکاری و مشارکت آگاهانۀ شهروندان و مسئولان زمینۀ همگرایی بیشتر آنها در دستیابی به اهداف فراهم می‌شود. کمک به پیشبرد اهداف سازمان‌های غیر حکومتی و مردم نهاد هنگامی جامعه را به‌سمت مطلوب سوق می‌دهد و هزینه‌های آسیب‌پذیری را به کمترین می‌رساند که مردم نسبت‌به تمامی این رفتارها و ضرورت‌های مشارکت فعال و مسئولانه در آن آگاهی داشته باشند؛ بنابراین در رویکرد حکمروایی روستایی در ادارۀ امور روستاهای شهرستان اردبیل، برای تقویت هدف‌های در نظر گرفته‌شده، همگرایی بین بازیگران ضروری و مشهود است. هرچند عملکرد سمن‌ها و شبکه‌های اجتماعی نقش بیشتری داشت، خروجی و نتایج نشان‌دهندۀ توافق تمام بازیگران که بیانگر همگرایی بین تمام بازیگران بوده است و بازیگران بر سر اهداف تعیین‌شده مخالفت و واگرایی نداشتند و فقط شدت و ضعف اثرگذاری‌ها متغیر بود. از سوی دیگر، از آنجایی که بیشترین تعداد بازیگران دارای هدف حکمروایی بوده‌اند، هیچ نوع واگرایی بین آنها مشاهده نشد و بر این اساس بازیگران عرصۀ حکمروایی روستایی نسبت به اهداف در نظر گرفته‌شده اقدام به اولویت‌بندی اهداف کردند و درنهایت مسئولیت‌پذیری در اولویت قرار گرفت. با توجه به آنکه امروزه مسئولیت‌پذیری در همۀ عرصه‌ها موردتوجه قرار گرفته، تا وابستگی روستائیان به مسئولان قطع شود و روستائیان مانند کنشگران فعال و مسئولیت‌پذیر وارد عرصه شوند.

جمع‌بندی نتایج نشان‌دهندۀ آن است که دستیابی به حکمروایی خوب، در نظام مدیریت روستایی با دارابودن اصول، معیارها و شاخص‌هایی متفاوت از رویکردهای مطرح‌شدۀ ماقبل خود، باعث توانمندسازی ساکنان نواحی روستایی در زمینه‌های مختلف می‌‌شود. این امر نیازمند تعامل و درهم‌تنیدگی سه بخش دولتی، جامعۀ مدنی و خصوصی است. جوامع روستایی ایران به دلیل نبودِ اعتماد به ساختار محل، کمبود مشارکت، کم اعتمادی و بی‌اعتمادی به بخش دولتی و خصوصی و بسیاری موارد دیگر، ساختاری را ایجاد که تحقق حکمروایی خوب را با چالش مواجه کرده است. حال برای اینکه این وضعیت جبران و انعطاف‌پذیری و اعتماد بین این سه دسته از بازیگران فراهم شود، شبکۀ محوری و نهادمندی برای همسازی با رویکرد حکمروایی خوب لازم است. درمجموع می‌توان بیان می‌شود که حکمروایی خوب روستایی، رویکردی ارزشمند است که به اهدافی مانند برابری و عدالت، پاسخگویی و مشارکت برای سامان‌دان به امور و توسعۀ مناطق روستایی تأکید دارد.

براساس نتایج پژوهش پیشنهادهایی درخصوص حکمروایی خوب روستایی ارائه می‌شود:

• ایجاد برنامه‌ریزی مشارکتی برای گروه‌های مختلف، به‌منظور بهبود مدیریت مطلوب روستایی در سطح شهرستان
• توجه به نقش و اهمیت رسانه‌ها برای شفاف‌سازی حکمروایی روستایی مطلوب و مدیریت کارآمد با توجه به ویژگی‌های ‌محیطی و فرهنگی شهرستان
• در نظر گرفتن بازیگرانی که دارای نقش ضعیفی در حکمروایی بودند و تقویت جایگاه آنها از طریق معرفی وظایف آنها به جامعۀ محلی و تقویت رقابت‌پذیری
• تلاش برای همگرایی بیشتر سازمان‌ها و نهادهای اثرگذار در راستای دستیابی به حکمروایی مطلوب روستایی در سطح شهرستان
• ارائۀ برنامه‌ها و راهکارهایی درخصوص بهبود ساختار مدیریتی روستاها.

[1] . beer

[2] . Wong et al

[3] . Daftary

[4] . Georgios & Barraí

[5] . Merrell

[6] . Brian McLaughlin