نقدی شناخت‏شناسانه بر داستان «پادشاه و وزیر یهودی» در مثنوی معنوی

ـ مقدمه

مولانا در مثنوی افزون‏بر طرح مسائل الهیاتی، عرفانی، معرفتی و هستی‏شناختی، به آسیب‏های اجتماعیِ حاصل از کج‏فهمی‏های مردم از مفاهیم و مسائل معنوی نیز توجه اندیشمندانه‏ای داشته و به نمایش پیامدهای ناگوار آنها در قالب داستان پرداخته است. یکی از این آسیب‏های مهم اجتماعی که در طول تاریخ از فهم نادرست مردم از ماهیّت و حقیقت دین نشأت می‏گرفته، تنش دینی بین پیروانِ ادیان و مذاهب بوده است. جنگ و خونریزی‏هایی که در بین ادیان و مذاهب رخ می‏داد، همواره مایة تأسف و دغدغة خاطر مولانا بود و یافتن علّت‏ها و عوامل آن یکی از موضوعات اندیشة او را تشکیل می‏داد. داستان «پادشاه و وزیر یهودی» در مثنوی، نمونه‏ای از جنگ‏ها و تنش‏های دینی ـ مذهبی است که مولانا در آن به تشریح علّت‏ها و عوامل آن پرداخته و پیامدهای ناگوار آن را نیز نشان داده است. مولانا با توجه به اختلاف‏ها و جنگ‏های دینی ـ مذهبی، این داستان را به قصد نشان‏دادنِ آفاتِ تفرقه و اختلاف و دعوت به فهم حقیقی از دین در سایة وحدت‏اندیشیِ دینی بیان کرده است؛ گفتنی است این اختلاف‏ها و جنگ‏ها، هم در دوره‏های پیشین بسیار اتفاق افتاده بود و هم در عصر مولانا یکی از بحران‏های زندگی اجتماعی به شمار می‏رفت. با توجه به همین نگرانی‏ها و دغدغه‏های ذهنی نسبت‏به تعصّبات دینی و پیامدهای ناگوارِ آن برای جامعه بود که مولانا موضوعِ دوم از دفتر اول را به این موضوع اختصاص داد (فروزانفر، 1371، ج 1: 153).

در بسیاری اوقات، فرد اعمالی انجام می‏دهد که با وجود نادرستی آن اعمال، برای خود فرد درست و بجا جلوه می‏کند و تصوّر خوبی از آنها دارد. نادرستی چنین کارها و رفتارهایی گرچه برای خود فرد درک‏پذیر نیست، برای بینندگان آن اعمال، ملموس است؛ افزون‏بر این، منشأ اشتباه‏ها و پیش‏فرض‏های نادرستی که بنیان اشتباه‏های فرد بر آنها گذاشته شده است نیز برای دیگران نمایان می‏شود. مولانا در داستان «پادشاه و وزیر یهودی» نیز کارهای آنان را در قالب داستان به نمایش گذاشته است تا نشان دهد چگونه کار اشتباه را با تصوّر درست‏بودن آن انجام دادند و از کار خود نیز راضی بودند.

1ـ1 بیان مسئله

مولانا به چگونگی اندیشه و تصوّر انسان اهمیّت بسیاری داده است و این موضوع که تصوّرات انسان‏ها درست باشد، در اندیشة او جایگاه مهمی دارد؛ بنابراین نقد ذهنیّت افراد و چگونگی اندیشه‏های آنان از موضوعاتی بوده که مولانا بدان توجه داشته است. او این کار را با روایت رفتارها و کارهای اشخاص در قالب داستان انجام داده است تا منشأ و عامل اشتباه افراد را غیرمستقیم به مخاطب نشان دهد. مولانا در داستان «پادشاه و وزیر یهودی» نیز به‏گونه‏ای کار پادشاه و وزیر را در ایجاد تفرقه میان مسیحیان نمایش می‏دهد؛ خواننده در پایان به اشتباه آنان پی می‏برد و با تأمل و پیگیری سرمنشأ این اشتباه درمی‏یابد که شیوة استدلال و نتیجة برخاسته از این استدلال باعث شکل‏گیری تصوّرات نادرست در ذهن پادشاه و وزیر شده است. بسیاری از داستان‏های گونة تعلیمی برپایة همین استدلال‏های نادرست شکل گرفته است و پیش‏فرض‏های تعصّب‏آمیز و نتیجه‏گیری‏های نابجا در بسیاری از اینگونه داستان‏ها نمود دارد؛ اما در داستان «پادشاه و وزیر یهودی» چون کار آنها مبنای دینی دارد، بر حوزه‏های اساسی جامعه مانند اخلاق و سیاست از جنبة ذهنی و عملی تأثیر جمعی گذاشته و پیامدهای آن ناگوارتر بوده است.

داستان یادشده از سه بخش تشکیل شده است: کشتار مسیحیان به‏دست پادشاه؛ منعِ پادشاه توسط وزیر از کشتار؛ نقشة وزیر برای نابودیِ دین مسیحیّت. هرکدام از این سه بخش دربردارندة مفاهیم مهمی در سیاست و اندیشه‏های سیاسی ارباب قدرت در گذشته است که با تشریح آنها، نوع تعامل نظام حاکم با پیروان سایر ادیان و سیاست‏های اشتباه حاکمان نمایان می‏شود. افزون‏بر این سه بخش که در پیکرة داستان، اجزای ملموس و تفکیک‏پذیری هستند، مسئلة بنیادین در کُلیّتِ داستان به پیش‏فرض‏های پادشاه و وزیر و ساختار اندیشة آنان مربوط می‏شود که برپایة آن پیش‏فرض‏ها شکل گرفته است. با ترسیم ساختار استدلالی و استنتاجی در نظام اندیشگانی آنان، شناخت کاملی از شیوة تفکر در این نظام و نقص‏ها و ایرادهای منطقی آن مشخص می‏شود. انگیزه و هدف غایی پادشاه و وزیر از انجام آن اعمال نیز با توجیهی که برای کار خود در ذهن دارند، مناسبت کامل دارد.

روش کار در این پژوهش بدین صورت است که نخست سیاست پادشاه یهودی در قبال مسیحیان تشریح، سپس فرایند چگونگی نفوذ وزیر به میان مسیحیان و روش تفرقه‏افکنی او تبیین می‏شود تا خواننده نسبت‏به جریان داستان آگاهی یابد و نیز با تفکر در اندیشه‏ها و تصوّراتی که محرّک کار پادشاه و وزیر بوده است، به اشتباه محاسباتی آنها پی ببرد. در ادامه نیز ازنظر شناختی، چگونگی تفسیر و توجیه پادشاه و وزیر از کارشان نقد می‏شود تا ضعف‏ها و نقص‌های تفکر آنها مشخص شود.

1ـ2 پیشینة پژوهش

شارحان مثنوی در شرح این داستان مطابق سنّتِ شرح و تفسیر در گذشته، بیت‏به‏بیت به توضیح مفاهیم و اصطلاحاتِ مهم عرفانی، ذکر مآخذ ¹ و پیشینة آن در آثارِ قبل از مولانا و همچنین به رمزگشایی اشخاص و عناصر داستان پرداخته‏اند. آنان ترجیح داده‏اند به داستان بیشتر در سطح رمزی توجه کنند تا در سطح واقعی و تاریخی؛ به همین سبب عناصر و اشخاص آن را تأویلِ عرفانی کرده‏اند؛ برای نمونه نیکلسون (1868‑1945 م.) در شرح داستان بیان کرده است که در دنیای جسمانی، پادشاه رمزِ نفس شهوانی، وزیر رمز توهّمات باطلِ عقل و عیسی، روح و نصارا قوای روحانی‏اند (نیکلسون، 1378: 75). انقروی نیز درباب نتیجة حکایت نوشته است که هم می‏توان آن را نسبت‏به آفاق و هم نسبت‏به انفس تأویل کرد. به اعتبار آفاق، منظور از شاه جهودان، شیطانِ جنّ، و وزیر، شیطانِ انس است؛ اما به اعتبار انفس، مراد از شاه جهودْ نفس، و وزیرْ قوة واهمه و مراد از عیسی، روح است و نصارا قوای روحانی‏اند (انقروی، 1380، ج 1: 171‑172). درباب اشارة کلّی به داستان نیز شیخ آدینه محمد خوارزمی، هدف از ذکر داستان را بیانِ حسد و کینة باطل‏اندیشان و حیله و نیرنگِ آنان نسبت‏به حقیقت‏اندیشان ذکر کرده است (خوارزمی، 1386: 113). چنانکه از گفتارهای این پژوهشگران برمی‏آید، داستان یادشده بیشتر از دیدگاه عرفانی و به‏شیوة نمادین برای بیان مفاهیم معنوی تأویل و تفسیر شده است. البته گاهی نیز در سطح اجتماعی و سیاسی به آن توجه شده؛ مانند آنچه فروزانفر در شرح داستان گفته است: «هدف و مقصود اصلی از این داستان، انتقاد تعصّبات مذهبی است که مردم جاهل در هر عهدی بدان گرفتارند و ریاست‏طلبان آن را دست‏موزة آموزه‏های پلیدِ خود و فریبِ عوام و نیل به ریاست و جمع اموال می‏کنند» (فروزانفر، 1371، ج 1: 152). افزون‏بر چنین مطالبی که در شرح‏های مثنوی معنوی دربارة این داستان آمده و به‏طور مستقیم جزو پیشینة بحث‏های مطرح‏شده دربارة این داستان است، مطالبی نیز دربارة دیدگاه مولانا دربارة خطاهای اندیشه مطرح شده است که بی‏ارتباط با موضوع حاضر نیست؛ مانندِ مقالة «خطاهای اندیشه از دیدگاه فرانسیس بیکن و جست‏وجوی آن در آرای مولانا» که نویسندگان پس از بیان شباهت‏های این دو متفکر دربارة خطاهای اندیشه، وجوه اختلاف آنان را در شیوة برکنارماندن از این خطاها برای دستیابی به حقیقت می‏دانند (گلی‏زاده و همکاران، 1389: 127).

1ـ3 مبانی نظری

سه موضوعْ مبنای نظری این پژوهش را تشکیل می‏دهد: ماهیّت شناخت‏شناسی، مسئلة اهمیت درست‏اندیشی در جهان‏بینی مولانا و مباحثی در علم منطق، مانند استنتاج و تصوّر. شناخت‏شناسیْ زمینه‏ای در علم فلسفه است که موضوع آن، تشریح چگونگی حصول اندیشه‏ها و نیز بررسی و نقد باورها و نظام‏های فکری است تا معیارهای درستی و نادرستی (صدق و کذب) و ارزش آنها را تبیین کند. شناخت‏شناسان غربی شناخت ² را چنین تعریف کرده‏اند: باور صادق موجّه. گرچه سه مؤلفه و شرط سازندة تعریف شناخت، یعنی باور و صدق و توجیه همواره محل نقادّی و تفسیرهای گوناگون قرار گرفته است، این سه رکن از زمان افلاطون تاکنون در سرفصل‏های شناخت‏شناسی اعتبار و اهمیّت داشته است. برپایة این تعریف، هر نوع تفکری زمانی می‏تواند ادعای شناخت چیزی را مطرح کند که: 1) آن چیز صادق باشد، نه کاذب؛ 2) باید بدان چیز باور و اعتقاد داشت؛ بدون باور ادعای شناخت محال است؛ 3) باید برای آن چیز دلیل و شاهد آورد، حدس هرچند درست باشد، شناخت به شمار نمی‏رود؛ بنابر این تعریف معیار، شخص S گزارة P را می‏شناسد، اگر و تنها اگر:

الف) P گزاره‏ای صادق باشد؛

ب) S گزارة P را باور داشته باشد؛

ج) S گزارة P را به‏گونه‏ای موجه باور داشته باشد (شمس، 1384: 53‑60).

ادموند گتیه (Edmund Gettier) در سال 1963 با طرح چند نقض، به تحلیل بالا از شناخت با تردید نگریست و زمینه را برای تحوّلات مهم در شناخت‏شناسی فراهم کرد. دستاورد نقدهای صورت‏گرفته در این حوزه، شرط‏های دیگری را برای تحلیل شناخت لازم دانست که «نبودِ وجود تصادف» در فرایند شناخت، شرط برجستة آن است؛ یعنی قرینه‏هایی که شخص S برای دلیل و شاهد در توجیه صدق قضیة P ذکر می‏کند، از روی تصادف نباشد و نباید بین دو شرط «توجیه» و «صدق» تقارن تصادفی وجود داشته باشد (گریلینگ و دیگران، 1394: 29‑30).

در اندیشة مولانا این موضوع بسیار مهم بوده است که شاید آنچه فرد به گمان خود آن را درست تصوّر می‏کند، درست نباشد؛ به عبارت دیگر، اندیشه و باوری که فرد تصوّر درستی از آن دارد، واقعاً درست نباشد و به‏اشتباه شکل گرفته باشد. وی در مثنوی این مسئله را با تمثیل‏های گوناگونی یادآوری کرده است، مانند نمونة زیر:

مولانا به این سبب بر درست‏اندیشی و پرهیز از خطاهای ادراکی تأکید کرده است که بروز اینگونه خطاها پیامدهای ناگواری را درپی خواهد داشت؛ مانند ارزشگذاری اشتباه، قضاوت نادرست و رفتارهای غلط. مولانا همانند فیلسوفان ³ خطاهای ادراکی را به‏صورت مدوّن و با زبان پیچیدة فلسفی بیان نکرده است؛ بلکه در قالب داستان‏های همه‏فهم، نقش کج‏اندیشی و خطای اندیشه را در انحراف از درک حقیقت و نیز وقوع فاجعه‏هایی مانند جنگ و کشتار نشان داده است که نمونة بارز آن همین داستان «پادشاه و وزیر یهودی» است.

در منطق برای تعیین درستی و نادرستی قضایا و استدلال‏ها، از قواعد استنتاج استفاده می‏شود تا وجود یا نبودِ نقص‏ها در عملیات یک استنتاج نشان داده شود. منظور از استنتاج در منطق این است که از دو جملة بیان‌کنندة یک مفهوم، بتوان جملة سومی را برای نتیجه به دست آورد؛ به دو جملة نخست، مقدمه و به جملة سوم نتیجه می‏گویند؛ مانند این نمونه:

الف) حسن در تهران است یا در اصفهان؛ ب) حسن در اصفهان نیست؛ ج) پس حسن در تهران است (موحد، 1396: 6).

اگر هرکدام از مقدمه‏ها به هر دلیلی نادرست باشد، نتیجه نیز قطعاً نادرست خواهد بود؛ بنابراین پیش از هر چیز باید صدق مقدمه‏ها فرض و اثبات شود تا بتوان به درستیِ نتیجه و به‏تبع آن، درستی استنتاج حُکم داد؛ ازاین‏رو گاهی استنتاج درست است و نتیجه به اعتبار مقدمه‏های آن درست به دست آمده است؛ اما اطلاعات حاصل از استنتاجْ نادرست است. علت این امر نبودِ تطابق مفادِ استنتاج با واقعیت‏ها و آگاهی‏های بیرونی است. در این هنگام، وقتی استنتاج با استناد به مقدمه‏ها درست باشد، برای اینکه درستی اطلاعات نهایی اثبات شود، به دانسته‏ها و واقعیت‏های بیرون از مقدمه‏ها استناد می‏شود؛ مانند استنتاج زیر که ازنظر منطقی درست است و نتیجه به‏درستی از مقدمه‏ها حاصل شده است؛ اما چون مفاد آن مطابق با واقعیت بیرونی نیست، دربردارندة اطلاعات غلطی است: حافظ یا تهرانی است یا تبریزی؛ حافظ تبریزی نیست؛ پس حافظ تهرانی است (همان: 7).

قضایای منطقی با هدف نمایش خطاهایی به وجود آمده‏اند که ممکن است در فرایند اندیشیدن رخ دهد؛ به همین سبب از چنین قضایایی می‏توان برای نقد اندیشگانی در داستان‏هایی استفاده کرد که مبنای اعتقادی دارند. داستان پادشاه و وزیر یهودی نیز نمونه‏ای از اینگونه داستان‏هاست که زیربنای آن، تفکر دینی است و می‏توان آن را در بوتة قضایای منطقی نقد کرد تا درستی و نادرستی بنیان‏های نظام شناختی پادشاه و وزیر در حوزة معرفت دینی نشان داده شود. با نقد و بررسی گزاره‏های بنیادینِ نهفته در توجیهات پادشاه و وزیر یهودی برای اعمالشان مشخص می‏شود که در برخی از آنها ایرادهای منطقی وجود دارد و گاهی نیز با وجود صدق منطقی در استنتاج صورت‏گرفته، پیش‏فرض‏ها به‏سبب مغایرت با واقعیت‏های عالم خارج نادرست هستند؛ درنتیجه می‏توان دقیقاً تعیین و تبیین کرد که چرا و چگونه پادشاه و وزیر دچار خطای اندیشه شدند و به‏سبب اشتباه در شناخت حقایق به قضاوت نادرست دست زدند و مرتکب جنایت شدند. در این پژوهش برای نقد استدلال‏های پادشاه و وزیر از میان قاعده‏های استنتاج در علم منطق، از قاعدة «قیاس استثنایی منفصل» استفاده شده است. این قاعده در دستور زبان با ساختار نحوی‏ای بیان می‏شود که دارای حرفِ «یا» است. طبق این قاعده ارتباط معنایی دو جزء پیش و پس از حرفِ «یا» مانعة‏الجمع است؛ یعنی اجتماع آنها محال است؛ بنابراین از اثبات هر جزء نفی دیگری نتیجه می‏شود، مانندِ این نمونه:

«این جسم یا فلز است یا شبه‏فلز؛ لیکن فلز است؛ پس شبه‏فلز نیست.

«این جسم یا فلز است یا شبه‏فلز؛ لیکن شبه‏فلز است؛ پس فلز نیست» (خوانساری، 1386: 336‑337).

برپایة ارکان و معیارهایی که شناخت‏شناسان برای شناخت درست از یک پدیده لازم می‏دانند، شناخت و تعریف پادشاه و وزیر یهودی از دین، ایرادهای بنیادینی دارد که روشنگری دربارة این ایرادها در حوزة بررسی و نقد شناخت‏شناسی قرار می‏گیرد؛ بنابراین برای تبیین و تشریح ایرادهای ادراکی و استدلالی در نظام تفکری پادشاه و وزیر، از مفاهیم منطقی بهره‏گیری شده است تا نادرستی تصوّرات نهفته در پشت کار آنها مشخص شود؛ زیرا چنین نیست که اعمال آنها بدون پشتوانة فکری و بی‏ارتباط با پیش‏زمینه‏های اندیشگانی انجام شده باشد.

2ـ سیاست غلطِ پادشاه در برخورد با نصارا

در گذشته، یکی از عوامل مهمِ تعارض و تنش بین حکومت‏ها و مردم ناشی از اختلافِ دین آنها با یکدیگر بوده است. به‏ندرت می‏توان نمونه‏ای در تاریخ یافت که با وجود اختلافِ دین میان حکومت و مردم، صلح و آشتی در مملکت برقرار بوده باشد. این قضیه باعث شده بود اختیار دینِ دیگر که متفاوت از دینِ حکومت باشد، جرم و بی‏قانونی به شمار رود؛ درنتیجه کسی حقّ چنین کاری را نداشت. سیسرو در کتابِ قوانین دربارة این مسئله می‏نویسد: «هیچ‏کس نباید خدای انفرادی خود یا بیگانه را نیایش کند، مگر آنکه این خدا توسط دولت به رسمیّت شناخته شده باشد» (پرون، 1381: 138)؛ بنابراین سیاستِ حاکمان در گذشته این بود که مردمِ تحت حاکمیت آنها دینِ یکسانی داشته باشند تا از این جنبه، عصیان و شورشی در جامعه رخ ندهد. چنانچه بین نظام حاکم و مردم تفاوتِ دینی وجود می‏داشت، سیاستِ غالب چنین بود که با روش‏ها و راهکارهایی دینِ مردم را تغییر دهند و با دینِ خود یکسان سازند. شیوة برجسته‏ای که همواره حکومت‏ها برای یکسان‏سازیِ دین مردم با دین خود در دستور کارِ داشتند و در این داستان نیز نمایان شده، رویکرد سرکوبگرایانه بوده است تا ازطریق آن مردم به‏سبب ترس از جان، از دین خود دست بردارند. در این داستان نیز به‏سبب تفاوتِ دین پادشاه با دین مردم، بین آنان جنگ و نزاع برقرار است. پادشاه یهود به‏سبب اینکه با گسترشِ مسیحیّت، قدرت و حاکمیّتِ خود را در خطر می‏بیند، برای حفظ آن به کشتارِ نصارا دست می‏زند. مردم نیز برای در امان ماندن از آزار و اذیّت و حفظِ جان، دین و عقیدة خود را پنهان می‏کردند:

در داستان یادشده، قدرت پادشاه و مشروعیّت او وابسته به دین یهود بود. اکنون با گسترش دین مسیحیّت و افزایش پیروان آن، هم قدرتِ حاکمیت و هم مشروعیّتِ وی به خطر افتاده است؛ بنابراین پادشاه برای جلوگیری از گسترش مسیحیّت و حفظ جایگاه خود به نسل‏کشیِ نصارا دست می‏زند؛ اما وزیر وی سیاستِ کشتار را برای مقابله با مسیحیّت و پیروان آن ناکارآمد می‏داند.

2ـ1 ناکارآیی سیاست کشتار و طرح سیاست تفرقه‏افکنانه

قدرت و حاکمیّت پادشاه یهود در این داستان وابسته به دین است؛ بنابراین مردمِ تحت حاکمیّتِ وی چون تغییرِ دین داده‏اند و دینی را برگزیده‏اند که متفاوت با دینِ اوست، بدان معناست که پادشاه در میان مردم مشروعیّتِ خود را از دست داده است و دیگر شایستگی نشستن بر مسندِ قدرت را ندارد. در چنین وضعیتی پادشاه برای حفظ جایگاه خود سیاست کشتار را در پیش می‏گیرد. برعکسِ پادشاه، از نظر وزیر برای جلوگیری از قدرتِ ناشی از گسترش مسیحیّت که برای پادشاه و نظام حاکم خطرساز است، سیاست کشتار، کارساز نیست؛ ازاین‏رو خطاب به پادشاه می‏گوید:

وزیر به این مسئله آگاه است که سیاستِ کشتار توجه اکثر جامعه را به‏سوی مظلوم معطوف می‏کند و احساس نفرت انسان‏ها را از ظالم درپی دارد؛ درنتیجه بیشتر به پایداری و مقاومتِ طرف مظلوم می‏انجامد (زرین‏کوب، 1382: 78). در این نوع سیاست طرفِ مظلوم به این مسئله پی می‏برد که وجود آنها برای ظالم نوعی خطر است؛ بنابراین بیشتر به تقویت و پایداری خود می‏پردازد؛ زیرا «خودِ مظلومیت عامل نیرومندی عقاید و سبب توجه و دلبستگیِ اکثریّت مظلوم بدانهاست» (فروزانفر، 1371: 154).

وزیر یهودی پس از اینکه به ناکارآمدی سیاست کشتار پی می‏برد، به فکر اتخاذ سیاست دیگری می‏افتد. او برای تحقّق این سیاست و رسیدن به اهداف مدّنظر، نیازمند مقدماتی است که بدون آنها هدف اصلی، یعنی نابودی دین مسیحی و ایجاد اختلاف بین پیروان آن میسّر نمی‏شود. او کاملاً به این موضوع آگاه است که نصارا برای اینکه گفتارهای او را بپذیرند، باید در میان آنها شخصیّتی برجسته بیابد که به او رجوع می‌کنند؛ بنابراین درپی آن است که خود را در بین مسیحیان طوری معرفی کند که برای آنها به الگو و رهبری تردیدناپذیر تبدیل شود. وی برای تبدیل‏شدن به الگو، نخست از پادشاه می‏خواهد گوش و بینیِ او را به جُرم نصرانی‏بودن ببُرد تا خود را ایثارگر و قربانی‏شدة دینِ مسیح معرفی کند:

وزیر برای نفوذ به درون تشکیلاتِ نصارا و دستیابی به مقام الگوشدگی از سیاستِ هم‏شکلی با دین و آیین مردم استفاده می‏کند که صفت بارزِ شخصیّت‏های ماکیاولی ⁴ است؛ یعنی مطابق باور و اعتقاد مردم رفتارکردن؛ زیرا بهترین روشی که می‏توان مردم را تحت کنترل خود درآورد، گفتنِ چیزی است که آنها را خشنود می‏‏کند (نقل از: حجازی، 1387: 14). وزیر درپی آن نیست که در میان نصرانیان فرد عادی باشد؛ بلکه می‏خواهد به مقام رهبر دینی نصارا برسد و زمامِ دینی آنها را در دست بگیرد تا با استفاده از قدرتِ حاصل از مفاد اصلِ «النّاسُ علی دینِ ملوکهم» ⁵ بتواند آنها را تابع احکامی کند که او می‏خواهد و با بدعت‏گذاری در مسیحیّت به تحریفِ ارزش‏ها و حقایق اصیل آن بپردازد؛ درواقع او به‏دنبال کسب جایگاهی است که قدرتِ تأثیرگذاری داشته باشد و «مورد رجوع دائم و پرسش‏های نیازمندانه‏ی آنها قرار» بگیرد (زرین‏کوب، 1382: 75)؛ بنابراین خود را عالم دین مسیح و نایبِ او معرفی می‏کند و رسالت خود را نشر علم در میان پیروان دین مسیح می‏خواند:

با فراهم‏شدنِ شرایط الگوشدگی، گفتارها، رفتارها و از همه مهم‏تر افکار و اندیشه‏های وزیر برای مسیحیان تبدیل به خطّ‏مشی شد؛ آنان دل و اندیشه و دینِ خود را به او سپردند و هرچه او می‏گفت، می‏پذیرفتند و انجام می‏دادند:

این عوامل سبب شد وزیر قدرت تأثیرگذاری بر ذهن و روان مردم، شایستگی وضع احکام و قانون و نیز صلاحیّت و قدرت تعیین جانشین را به دست بگیرد؛ درنتیجه به بدعت‏گذاری و تخلیط و تناقض‏سازی در احکام و اصولِ دین مسیحیّت دست می‏زند و به هرکدام از امیرانِ قبایل طوماری می‏دهد؛ محتوای هریک از طومارها با بقیّه متناقض است:

بلایی که وزیر یهودی بر سرِ نصارا درآورد، مصداق اصلِ «نافِق، تَسُد» است؛ یعنی تفرقه بینداز و حکومت کن (جعفری، 1361، ج 1: 229). وزیر جدا از تحریف و تخلیط در احکام دین مسیحیّت، در میان گروه‏ها و امیران نیز جنگ قدرت راه می‏اندازد. او به هرکدام از امیران می‏گوید بعد از مرگ من، تو نایب و جانشین خواهی بود؛ به شرطِ آنکه تا بعد از مرگِ من این موضوع را مخفی نگه دارید. او با این سیاست امیران را به جان هم می‏اندازد تا بعداً هریک از آنها ادعای حاکمیّت کند و خود را نایب حضرت عیسی ^(ع) و وزیر بداند. با ایجاد چنین وضعیتی، بین گروه‏ها کینه و دشمنی به وجود می‏آید و جنگ و خونریزی اتفاق می‏افتد که نمونه‏های آن در تاریخ ادیان و مذاهب کم نبوده است.

با وجود همة توطئه‏های وزیر، حاذقانِ نصارا به سیاست او پی برده بودند. برجسته‏ترین نشانه‏ای که آنها با آن به نیرنگ وزیر پی بردند، وجود تناقضاتی در گفتارهای او بود:

حاذقانِ نصارا به وزیر و دسیسة او مشکوک شدند؛ اما چون نسبت‏به عوام تعداد ناچیزی بودند، در مقابل قدرتِ اطمینان و اعتقاد عوام به وزیر نمی‏توانستند کاری بکنند؛ زیرا «مردم عامی همیشه بندة ظاهرند و سرانجام کار و جهان آکنده از مردم عامی و آن اندک شماری را که از زمرة عوام نیستند، چه جای گفتار آنجا که انبوه مردم هواخواه... باشند» (ماکیاولی، 1366: 88). اگر حاذقان اعتراض می‏کردند به ضد دین و ضدِ ارزش متهم می‏شدند؛ زیرا «وقتی هرچیزی با تقدّس همراه شود، طبیعی است که قدرت بلامنازع شود؛ با تقدس، دفعِ هر سخن و انتقادی ممکن است» (مالمیر، 1386: 103)؛ بنابراین سکوت اختیار کردند و واکنشی نشان ندادند؛ حداقل در داستان به انتقاد و واکنشی از آنها اشاره‏ای نشده است.

2ـ2 تفسیر و توجیه پادشاه و وزیر از کار خویش

قطعاً پادشاه و وزیر پیش از اقدام به کشتار مسیحیان و اختلاف‏افکنی در آیین مسیحیّت، توجیهات و استدلالی‏هایی در ذهن خود داشته‏اند که بر مبنای آن به چنین اعمالی دست زده‏اند؛ بنابراین مهم‏ترین مسئلة تأمل‏برانگیز در این داستان، تفسیر و توجیهی است که پادشاه و وزیر برای کار خود در نظر داشته‏اند. وقتی افرادی مانند پادشاه و وزیر در ذهن و اندیشة خود چنان باور و ایمانی پیدا کرده‏اند که پیروان ادیان دیگر، بی‏دین، کافر و ناحقّ هستند، نابودکردنِ آنها را، به هر قیمت و وسیله‏ای، نوعی عملِ متعالی و خداپسندانه می‏دانند. چنین افرادی در باور خود، انسان‏هایی را نابود می‏کنند که سزاوارِ نابودشدن هستند. در این داستان نیز وزیر و پادشاه به هیچ وجه اعمال خود را خیانت و گناه تلقّی نمی‏کنند؛ بلکه آن را کمک به دین الهیِ موسی و عملی نیکو می‏دانند:

پادشاه و وزیر با این نیّت و تصوّر که دشمنانِ خدا و دین را نابود می‏کنند، به چنین اعمالی دست می‏زدند و در ذهنشان اعمالِ خود را ثواب می‏نامند؛ بنابراین برای کار خود توجیه اخلاقی، دینی و قانونی داشتند. چنین تفکری که خود را برحق بدانی و غیر خود را ناحق تصور کنی، مبتنی بر ساختار مطلق‏انگاری و جزم‏اندیشانة دو قطبی است. تعصّب، نفرت و کینه نسبت‏به پیروان ادیان غیریهودی در نهاد پادشاه و وزیر به ایمان تبدیل شده است و تصوّر می‏کنند که اگر چنین احساس و موضعی در قبال مسیحیّت نداشته باشند، ایمان‏شان ضعیف است. وقتی چنین مسئله‏ای یک اصل و قاعدۀ بنیادین و مبنا قرار می‏گیرد و تصوّرات و ذهنیّات دیگری براساس آن ایجاد می‏شود، این فرایندها بروز رفتارها و اتفاقات مخربی را در جامعه به‏دنبال دارد. ذهن و فکرِ پادشاه و وزیر طوری شکل گرفته است که مسیحیان را کافر و دشمن خدا می‏پندارند؛ به همین سبب است که کشتن و خیانت به آنها را برای خود جایز می‏شمارند. آنان این حق را برای خود قائل هستند که چنین بلاهایی را بر سر مسیحیان درآورند و آنها را سزاوار این بلاها می‏دانند. واضح است که چنین تفکری از آنجا نشأت می‏گیرد که پادشاه و وزیر یهودی خود را برحق و دیگری را ناحق می‏دانند؛ درحالی‏که همة آن توجیهات مانند سرچشمة آنها به تصوّرات غلط برمی‏گردد و نادرست است؛ درواقع هرکسی داستان را با رویکرد آسیب‏شناسی معرفت‏شناسی بخواند، درک می‏کند که پادشاه و وزیر یهودی ازنظر شناختی دچار اشتباه شده‏اند؛ بنابراین عامل اصلیِ همة اعمال پادشاه و وزیر یهودی نیز تصوراتِ غلط نسبت‏به دیگر ادیان و فهمِ نادرست از حقیقت دین بوده است.

3ـ نقد شناخت‏شناسانة تصوّرات پادشاه و وزیر

هر انسانی برای باورها و تصوّراتِ خود نظام منطقی و استدلالی دارد و با پذیرش درونیِ آن نظام و با در نظر گرفتنِ آن استدلال‏ها به اعمالی دست می‏زند که شاید در نظر دیگران و مطابق نظام‏های اعتقادیِ آنها اعمال نادرست و به‏ دور از موازینِ انسانی و اخلاقی به شمار رود. آرمان‏ها و مرزبندیِ مثبت و منفیِ هر انسانی از مسائل نیز برگرفته از همین نظام منطق‏سازیِ باورها و اعتقادات اوست. اعمالِ پادشاه و وزیر یهودی نیز مصداق عینیِ این موضوع است. آنها با توجه به نظام اندیشگانی و استدلال‏های اعتقادی خویش اعمالِ خود را در جهت تحقّقِ آرمان‏های دینی تفسیر و توجیه می‏کنند و آن را کاملاً اخلاقی می‏دانند؛ درنتیجه تلقّی مثبت و ارزشمندی از اعمال خود دارند. آنها به گمان خود با اقداماتشان به دین موسی ^(ع) و ارزش‏هایِ دین الهی خدمت می‏کنند؛ اما مولانا و نیز خوانندگان چون با دیدگاه متفاوت‏تر و از جوانب گوناگون، اعمال پادشاه و وزیر را تفسیر و توجیه می‏کنند و ارزش‏های دیگری را مدّنظر قرار می‏دهند، کارهای آنها را ناشایست و خیانت می‏دانند و آن را ضد ارزش‏های انسانی و اصول اخلاقی می‏خوانند؛ درواقع آنچه آنها برای خود دین و ایمان می‏پندارند، در نظر خوانندگان گمراهی و جنایت است. هدف مولانا در این داستان نیز نمایش همین تصوّر غلط پادشاه و وزیر یهودی است که چگونه بر مبنای یک باور و تصوّر اشتباه به اعمالی دست می‏زنند که به گمان خود کاملاً درست و عینِ حقیقت است. در اینجا آنچه اهمیّت دارد، تبیین نقص‏ها و ایرادهای اندیشة پادشاه و وزیر است تا پدیدار شود که اشتباه آنها از کجا نشأت گرفته است. وقتی عیب و ایرادهای نظام فکری آنها نشان داده شود، نقش فهم نادرست و اشتباه شناختی در قضاوت، ارزشگذاری و صدور حکم بهتر آشکار می‏شود.

با توجه به اینکه هر استدلالی پیش‏فرض‏هایی دارد که برپایة آنها شکل می‏گیرد، اگر پیش‏فرض‏ها نادرست باشد، استدلال نیز نادرست خواهد بود. وقتی استدلال نیز اشتباه باشد، تصوّرات و باورهایی که مبتنی بر آن استدلال است، اشتباه شکل خواهد گرفت؛ ازاین‏رو قضاوت، ارزشگذاری، صدور حکم و مرحلة اجرا و عمل نیز به‏تبع آنها در مسیر اشتباه صورت می‏گیرد. پیش‏فرض‏های اولیة پادشاه و وزیر نیز که براساس آنها به استدلال پرداخته‏اند، چنین بوده است: «تنها دین الهی که مبتنی بر حق است، دین یهودی است؛ غیر از آن بقیة دین‏ها باطل است و هرکس بدان‏ها بگرود، دشمن خداست و کافر و بی‏دین شمرده می‏شود».

وقتی پادشاه و وزیر بر مبنای چنین پیش‏فرض‏هایی نظام فکری و اعتقادی خود را ساخته‏اند، طبیعی است که معیارها و ارزش‏ها را متناسب با همین نظام در نظر بگیرند و مطابق با آن به عمل دست ‏زنند؛ اما مولانا و خوانندگان به این مسئله آگاهی دارند که کار آن دو نادرست و جنایت بوده است و منشأ این اشتباه شناختی را نیز درک می‏کنند؛ زیرا به همة جوانب مسئله اشراف دارند و به نقص‏های نظام استدلالی پادشاه و وزیر آگاه هستند که چگونه و چرا پیش‏فرض‏های آنان نادرست است. پادشاه و وزیر تفکر جزم‏اندیشانه‏ای دارند. در این نوع تفکر دوقطبی، سوژه (شناساگر) همواره در جهت حقانیّت خود و بطلان طرف مقابل می‏اندیشد. ازنظر آسیب‏شناسی شناختی، الگوی ساختاری در کاری که پادشاه و وزیر یهودی انجام دادند، بدین صورت است:

پیش‏فرض‏های اشتباه ← شکل‏گیری تصوّرات غلط ← قضاوت و ارزشگذاری نادرست ← صدور حکم باطل ← اقدام و کار مخرّب و جنایت‏کارانه

نگرش پادشاه و وزیر یک‏جانبه و سطحی بوده است و تعریفشان از دین، انحصارگرایانه و مشروط به پیش‏شرطی اثبات‏شده در ذهن خود بوده است؛ زیرا حق و حقیقت را در دین خود (یهودیّت) منحصر می‏دانستند و بر مبنای همین قاعدة خودساخته ‏به قضایای دیگری می‏اندیشیدند و قضاوت می‏کردند؛ اما خواننده چون از بیرون و از همة جوانب به کار آنها می‏نگرد و با رویکردی آسیب‏شناسانه، شیوة تفکر آنها را نقد و بررسی می‏کند، کاملاً به عیب و ایرادهای نظام شناختی آنها پی می‏برد.

3ـ1 تبیین ایرادهای شناختی پادشاه و وزیر از دیدگاه منطق

رفتار پادشاه و وزیر یهودی در قبال مسیحیان، مصداق عینی و نمود عملیِ مبحث تصوّر و تصدیق در علم منطق است. وقتی تصوّرات آنها بر این مبنا شکل گرفته است که هرکس دینی غیر از یهودیّت داشته باشد، دین وی باطل است و خود آن فرد نیز دشمن خداوند است و باید نابود شود، طبیعی است که مقدمات چنین تصوّری به‏گونه‏ای چیده شده است تا نتیجة دلخواه حاصل شود. قطعاً اگر پیش‏فرض‏ها و گزاره‏های مقدماتی پادشاه و وزیر به این شکل نمی‏بود، چنین کارهایی را انجام نمی‏دادند. با بهره‏گیری از قواعد علم منطق می‏توان ایرادهای موجود در استدلال‏ها و استنتاج‏های پادشاه و وزیر را نشان داد. با توجه به اینکه مولانا در داستان اشاره کرده است که پادشاه و وزیر با این تصوّر به چنین کاری دست زدند که از دین الهی موسی ^(ع) پشتیبانی می‏کنند، می‏توان این گزاره‏ها و حکم‏های کلی را از تصوّرات ذهنی آنها استنباط کرد که هریک وابسته به دیگری است:

1) خداوند تنها دین یهودیّت را حق می‏داند و اگر کسی دین دیگری را انتخاب کند، خدا از وی نمی‏پذیرد؛

2) هر دینی غیر از یهودیّت باطل است؛

3) هرکسی دین دیگری غیر از یهودیّت داشته باشد، دشمن خداست و باید نابود شود؛

4) اگر دشمن خداوند را نابود کنید، کار ثوابی انجام داده‏اید.

در منطق مقدمه‏هایی که استدلال بر آنها استوار است، تأثیری مستقیم در نتیجه دارد. منظور از مقدمه همان فرضیه‏هایی است که پایة استدلال را تشکیل می‏دهد. اگر مقدمه‏ها صادق تصوّر شوند، نتیجة استنتاج از آنها نیز صادق خواهد بود. به عبارت دیگر «اگر نتیجه براساس قاعده‏های استنتاج از مقدمه‏ها به دست آمده باشد، می‏توان ثابت کرد که محال است مقدمه‏ها صادق باشند، ولی نتیجه کاذب باشد» (موحد، 1396: 7). گزارة اول ـ با توجه به عملیات استنتاج که در آن، نتیجه به اعتبار مقدمه‏ها به دست آمده است ـ در ظاهر چنین می‏نماید که دارای صدق منطقی است؛ اما هم در جملة نخست آن و هم در جملة نتیجه، ایرادهای منطقی وجود دارد. جملة نخست آن ـ «خداوند تنها دین یهودیّت را حق می‏داند» ـ که یکی از مقدمه‏های ساختمان استدلال منظور است، صادق فرض شده است؛ درحالی‏که صدق این فرضیه اصلاً اثبات‏شدنی نیست؛ بنابراین وقتی صدقِ فرضیة یک استدلال اثبات نشده باشد، نتیجة مبتنی بر آن نیز کذب خواهد بود. افزون‏بر این در بخش نتیجة گزارة شمارة دو هم یک احتمال و امکان نادیده گرفته شده است؛ این امکان که خداوند می‏تواند دین دیگری را از فرد بپذیرد. درمجموع استدلال پادشاه و وزیر ازنظر منطقی ایراد دارد؛ زیرا معیاری حقیقی و ثابت‏شده‏ای برای تأیید مقدمات آن وجود ندارد؛ بنابراین تنها در ذهن و تصوّر خود آنها متقَن استناد‏پذیر است و در نظر دیگران قضایایی بی‏اساس و باطل است.

گزارة دوم نیز که متأثّر از گزارة اول است، ازنظر منطقی یک قضیة ایجابی کلّی است؛ یعنی موجبة کلیّه که سور «هر» در جمله بر کلیّت دلالت دارد و مثبت‏بودن فعل جمله نیز نشانة ایجابی آن است. در این قضیه به‏خوبی ساختار تفکر دوقطبیِ مثبت و منفی در نظام شناختی پادشاه و وزیر پدیدار شده است. فرضیة این قضیه بر تقابل حق و باطل بنیان نهاده شده است؛ بدین صورت که دین‏ها یا حق هستند یا باطل. همان‏گونه که امکان ندارد دینی هم‏زمان هم حق باشد و هم باطل، ممکن نیست که نه حق باشد نه باطل. استدلال قضیة دوم بر چنین فرضیه‏ای استوار است و قاعدة استنتاجی آن نیز دارای این فرمول است: «یا یهودیّت برحق است یا مسیحیّت؛ یهودیّت برحق است، پس مسیحیّت باطل است».

نکتة جالب و تأمل‏برانگیز در این استنتاج این است که ازنظر منطق چنین استنتاجی صادق است و ایرادی بدان وارد نیست؛ زیرا طبق قاعده‏های استنتاج به دست‏ آمده و نتیجه نیز مطابق مقدمه‏ها درست گرفته شده است. با این حال همه درک می‏کنند که مفاد این استدلال درست نیست. با تأمل در منشأ نادرستی این استدلال می‏توان دریافت که مقدمة اول آن کاذب است؛ اما صادق فرض شده و همین امر باعث نادرستی قضیه شده است. در منطق برای توجیه و رفع چنین مشکلی گفته می‏شود که «منطق مسئول صدق و کذب مقدمه‏ها نیست. کار منطق این است که ببیند اگر مقدمه‏ها صادق فرض شوند، نتیجه به اعتبار آن مقدمه‏ها ـ و نه امری بیرون از آن ـ صادق است یا نه» (موحد، 1396: 7)؛ بنابراین ایراد این قضیه در شیوة استنتاج آن نیست؛ بلکه با استناد به دانسته‏ها و واقعیت‏های بیرون از عملیاتِ استنتاج می‏توان درک کرد که مقدمة اول کاذب است و صدق آن به‏اشتباه در نظر گرفته شده است؛ زیرا این مقدمه بر تناقض یهودیّت و مسیحیّت بنیان گذاشته شده است که یا این باید حق باشد یا آن، و اجتماع آن دو در حقانیّت محال فرض شده است (مانعة‏الجمع). درحالی‏که اگر بر مبنای رابطة طولی نگریسته می‏شدند و این فرضیه در نظر گرفته می‏شد که هر دوی آنها می‏توانند به اندازة هم برحق باشند، قطعاً مقدمه‏های استنتاج و به‏تبع آن، نتیجه نیز به‏گونة دیگری رقم می‏خورد. براساس شرط صدق در تحلیل شناخت ـ که باید صدق یک قضیه اثبات شود تا بتوان نسبت‏به آن ادعای شناخت کرد ـ مشخص می‏شود که پادشاه و وزیر نسبت‏به قضایای «دینِ دیگری غیر از یهودیّت باطل است» و «خدا تنها دین یهودیّت را برحق می‏داند» صرفاً باور کاذب دارند و نمی‏توان بر آن عنوان شناخت اطلاق کرد؛ زیرا باور به موضوعی به‏تنهایی آن را جزو شناخت قرار نمی‏دهد؛ بنابراین باورهای پادشاه و وزیر ازنظر شناخت‏شناسی نمی‏تواند صادق باشد؛ زیرا بدون معیارهای صدق یک گزاره است.

قضیة سوم نیز همانند قضیة دومْ موجبة کلیّه است که به‏شکل جملة مرکّب بیان شده است. در این قضیه دو استنتاج صورت گرفته که با هم ادغام شده و در قالب یک حکم درآمده است؛ بدین صورت که جملة دوم نتیجه‏ای برای جمله‏ای اول است و جملة سوم نیز که عطف به جملة دوم است، نتیجه‏ای حاصل از استنتاج اول، یعنی دو جملة پیش است. با تحلیل استنتاجی که قضیة سوم با توجه به آن شکل گرفته است، می‏توان به عیب و ایرادهای آن پی برد. قضیة سوم مبتنی بر این استنتاج کلّی بوده است: «غیریهودیّت یا دوست خداست یا دشمن خدا؛ دوست خدا غیر از یهودیّت هیچ دینی را انتخاب نمی‏کند، پس غیریهودیّت دشمن خداست».

این استنتاج نیز همانند استنتاج قضیة دوم صدق منطقی دارد و ازنظر قاعده‏های صوری منطق، استنتاجی کاملاً درست است. با وجود این، ایراد آن باز در یکی از مقدمه‏هایی است که درست فرض شده‏اند؛ درحالی‏که مطابق واقعیت‏های بیرونی نادرست است. برعکس استنتاج قضیة دوم که مقدمة اول آن نادرست بود، در این استنتاج مقدمة اول صادق است؛ یعنی این فرضیه که «غیریهودیّت یا دوست خداست یا دشمن خدا» ایراد منطقی ندارد و مطابق واقعیت بیرونی است؛ اما مقدمة دوم با وجود کذب‏بودن، صادق فرض شده که همین امر در نتیجه‏گیری نادرست تأثیرگذار بوده است. نادرستی این فرضیه که «دوست خدا غیر از یهودیّت هیچ دینی را انتخاب نمی‏کند» در آن است که دوست‏خدابودن را در یهودیّت منحصر کرده است؛ درحالی‏که غیریهودیّت ذاتاً مانعی برای دوستی با خدا نیست؛ همان‏گونه که در خود یهودیّت نیز این دو احتمال وجود دارد که دوست خدا و دشمن خدا هر دو وجود داشته باشد؛ بنابراین ابطال فرضیة دوم چنین است که دوست و دشمن خدا صرفاً وابسته به یهودیّت و غیریهودیّت نیست؛ بلکه به مسائل دیگری نیز مربوط می‏شود. ضعف در توجیه، اصلی‏ترین ایراد در فرایند شناخت پادشاه و وزیر از حقیقت دین است؛ زیرا شواهد و دلایلی را برای صدق باور خود ابراز می‏کنند که ضعیف و نپذیرفتنی است و توجیه‏های آنها نیز برای دیگران پذیرفتنی نیست و اعتبار لازم را ندارد.

قضیة چهارم نیز که ازنظر دستوری جمله‏ای شرطی است، بر استنتاج زیر پایه‏گذاری شده است: «نابودی دشمن خدا یا ثواب است یا گناه، نابودی دشمن خدا گناه نیست، پس ثواب است».

با توجه به ساختار دوقطبی بنیادگرایانه‏ای که اندیشة پادشاه و وزیر یهودی بر آن مبتنی بوده است، در این استنتاج نیز بر نبودِ اجتماع دو موضوع منظور تأکید شده است؛ بدین معنا که اجتماع دو موضوعِ «ثواب‏بودن نابودی دشمن» و «گناه‏بودنِ آن» محال فرض شده است؛ البته در این گزاره، برخلاف دو گزارة قبلی، این فرضیه درست است؛ زیرا بین دو موضوع یادشده نسبت تناقضی برقرار است. با این حال، ایراد این استنتاج در مقدمه‏ها یا در نتیجه نیست؛ بلکه ایراد اساسی در تعریف دشمن خداست؛ درواقع اشتباه در تعیین دشمن خدا و مصداق آن است که باید به چه کسی و با چه صفاتی اطلاق شود. نسبت‏دادنِ این عنوان به مسیحیان متأثّر از همة معیارها، پیش‏فرض‏ها و تعریف‏هایی است که در نظام شناختی پادشاه و وزیر دربارة مسائل و مفاهیم دین وجود داشته است. به‏سبب اینکه در گفتمان دینی این عنوان بار معنایی بسیار منفی دارد، اطلاق آن به طرف مقابل باعث می‏شود از وی در فرهنگ جمعی سلب ارزش شود و به هویّت دینی وی با تردید نگریسته شود؛ ازاین‏رو بطلان استنتاج قضیة چهارم در این است که تعریف دشمن خدا و اطلاق آن به مسیحیان، ساده و سطحی لحاظ شده است؛ درحالی‏که تعیین حدود آن بسیار دشوار است و نمی‏توان به‏سادگی این پرسش را نادیده گرفت که از کجا باید دانست که چه کسی دشمن خداست. ازنظر شناخت‏شناسی پادشاه و وزیر یهودی توجیه نقض‏ناپذیری برای قضیة نابودی مسیحیّت ندارند و برای توجیهات آنها نقض وجود دارد. همچنین آنها منبع معتبری برای توجیه باورهایشان ندارند تا در نظر دیگران مستند تلقّی شود.

در جهان‏بینی مولانا نفهمیدن حقیقی از ماهیّتِ دین و شناخت فلسفة وجودیِ آن، پیامدهای ناگواری مانند کینه و دشمنی، تعصّب بیجا و ظلم و تعدّی را درپی دارد. وی با نمایش علّتِ اصلی در عمل نادرست پادشاه و وزیر، یعنی ظاهربینی، داستان را روایت کرده و آن علّت را منشأ اصلی اختلافات و مناقشاتِ دینی دانسته است. ظاهرنگری باعث شده بود تا پادشاه و وزیر دین موسی ^(ع) و عیسی ^(ع) را متفاوت از یکدیگر بدانند. غافل از اینکه دین الهی با وجود تعدّدِ اسما و کثرتِ جلوه‏های ظاهری، حقیقت واحدی بیش نیست:

چنانچه پادشاه و وزیر نسبت‏به ادیان الهی وحدت‏نگر می‏بودند و با وجود ظاهر متفاوت، آنها را در باطن نشأت‏گرفته از یک اصل و دارای یک هدف می‏دانستند، بین هیچ‏یک از ادیان الهی تمایزی نمی‏گذاشتند؛ اما آنان با نگرش کثرت‏گرایانة ناشی از ظاهرنگری و «توجه به صور خارجیِ اشیا» (نیکلسون، 1366: 344) به ادیان نگریستند؛ درنتیجه دچار آسیب ارزشگذاریِ دوقطبی (مثبت ـ منفی) شدند؛ دین خود را برحق و دین مسیحیّت را باطل دانستند. حاصل چنین فرایندی نیز تعصّب بیجا بود که به کشتار، خونریزی و طرحِ توطئه و تفرقه انجامید.

4ـ نتیجه‏گیری

مولانا در این داستان شیوة تفرقه‏افکنی در یک دین را مطرح می‏کند که چگونه بداندیشان به‏سبب کج‏اندیشی، وحدتِ آن را به اختلاف و فرقه‏گرایی تبدیل می‏کنند. مولانا با این داستان می‏گوید خطای اندیشه در مسائل دینی، به‏سبب نگاه کثرت‏گرایانه، موجب می‏شود که انسان‏ها صورت‏ها و عنوان‏های متفاوت از ادیان را بر اختلاف آنها تأویل ‏کنند؛ درحالی‏که ماهیّت و حقیقت دین با وجود صورت‏های متفاوت، امری واحد است. مولانا با این داستان تصوّرات نادرست و اشتباه محاسباتی وزیر و پادشاه یهودی را نمونة نوعی از همة انسان‏ها نمایش داده است تا عملاً نقش خطاهای شناختی در وقوع یک فاجعه نمایان شود. پادشاه و وزیر با در مرکز قراردادنِ این پیش‏فرض که «هرکسی دینی غیر از یهود داشته باشد، دشمن خدا و دین اوست»، به چنان عمل جنایت‏کارانه‏ای دست زدند و کار خود را با همان پیش‏فرض چنین توجیه می‏کردند که دشمنان خدا و دین الهی را نابود می‏کنند؛ درحالی‏که همة آن توجیهات نادرست است؛ زیرا بنیان آن بر فرضیه‏های باطل گذاشته شده است. رفتار پادشاه و وزیر یهودی مصداق عینی و عملیِ خطاهایی است که در فرایند اندیشیدن و نظام استدلالی آنان رخ داده است. ساختارِ شناختی آنها دربارة دین، بنیادگرایانة دوقطبی است که گزاره‏هایی را برای خود مبنای حقیقت قرار داده‏اند و برپایة آن گزاره‏ها به استدلال و توجیه دربارة دین مسیحیّت پرداخته‏اند؛ درحالی‏که آنچه آنها مبنا قرار داده‏اند، اشکالات اساسی دارد و نمی‏تواند صادق باشد. پیش‏فرض‏های نادرستی در گزاره‏های شناختی پادشاه و وزیر وجود دارد و شناخت آنها دربارة دین بدون شرط‏های لازم است. از سه شرط لازم برای شناخت، تنها می‏توان مؤلفة باور را در گزاره‏های اعتقادی پادشاه و وزیر دربارة دین مسیحیّت مشاهده کرد و دو شرط دیگر، یعنی صدق و توجیه اثبات‏پذیر نیست. پادشاه و وزیر مصداق شخصیت‏های تک‏بُعدنگر و مطلق‏اندیش هستند. چنین شخصیت‏هایی در هنگام قدرت، سیاستِ استبدادی را در پیش می‏گیرند و همواره به‏دنبال سرکوب مخالفان و محدودیّت‏گذاری آنها هستند. اینگونه شخصیت‏ها برخلافِ گزارة اصولی که «هدف وسیله را توجیه نمی‏کند»، برای تحقّق اهداف خود، به هر کاری دست می‏زنند. برای آنان، به‏سبب اینکه ویژگی‏های شخصیّتِ ماکیاولی دارند، «هدف وسیله را توجیه می‏کند» و برای رسیدن به هدف، همة راه‏ها و وسیله‏ها را برای خود مُجاز و قانونی می‏دانند و آنها را برای خود توجیه می‏کنند. دین و ایمان پادشاه و وزیر، افراطی و تعصبّی است. سیاست و قدرت آنان هم مستبدانه و مطلق است؛ بنابراین ویژگی‏های شخصیتی آنها که هرکدام متأثّر از دیگری است، به‏صورت زنجیرة زیر ترسیم می‏شود:

ظاهرنگری ← تک‏بعدی ← مطلق‏اندیشی ← افراطی‏گری ← استبدادی

پندهایی که مولانا به‏طور ضمنی در داستان بیان کرده، چنین است: پرهیز از تقلیدِ کورکورانه؛ ترک تعصّب و دوری از کینه و دشمنیِ دینی ـ مذهبی؛ پرهیز از جهل و نادانی و دعوت به آگاهی در کارِ دین.

یادداشت‌ها

1. 1. برای آگاهی از مآخذ داستان و تفاوت روایت مولانا با منابعِ پیش از او رک. نیکلسون، 1378: 70‑71؛ فروزانفر، 1371: 149‑152.
2. 2. گاهی از واژة «معرفت» نیز به‏جای واژة «شناخت» استفاده می‏شود.
3. 3. فرانسیس بیکن (1561‑1626 م.)، فیلسوف انگلیسی، نیز خطاهای اندیشه را عامل اساسی در مشکلات فردی و جمعی می‏داند و آنها را در چهار قسم دسته‏بندی کرده است؛ او از این خطاها با عنوان «بُت» نام می‏برد: 1) ابراز تعصّب نسبت‏به اشخاص (بُت‏های غار)؛ 2) آداب و رسوم قومی (بُت‏های طایفه‏ای)؛ 3) استفاده از مُفاد الفاظ عامیانه برای کُل حقیقت (بُت‏های بازاری)؛ 4) قوانین اشتباه فلسفی (بُت‏های نمایشی) (آوی، 1361: 196).
4. 4. شخصیتِ ماکیاولی از نام نیکولو ماکیاولی (Niccolo machiavelli)، فیلسوف ایتالیایی (1469‑1527م.) گرفته شده است. این نوع شخصیّت دو ویژگیِ بارز دارد: نخست «هدف، وسیله را توجیه می‏کند» و دوم «بهترین راه کنترل‏داشتن بر مردم این است که به آنها آنچه را دوست دارند بشنوند، بگوییم» (حجازی، 1387: 14).
5. 5. این عبارت که به‏صورت مثل درآمده است، به اردشیر بابکان نسبت داده شده و اصلی پذیرفته‏شده در متون کهن است (رک. دهخدا، 1363، ج 1: 276؛ ابن‏طباطبا، 1350: 31).