بررسی تذکرة‏الأولیا و مثنوی‏های عطار براساس نظریة بیش‏متنیت ژنت

1ـ مقدمه

ژولیا کریستوا (Julia kristeva) نظریه‏پرداز پساساختارگرای بلغاری ـ فرانسوی، نخستین‏بار در دهۀ شصت واژۀ بینامتنیت را ابداع کرد. پس از او رولان بارت (Roland Barthes)، ژاک دریدا (Jacques Derida)، لوی استروس (Levi traus)، فیلیپ سولوس (philippe Sollers)، میشل فوکو (Michel Foucault)، ژاک لاکان (Jacques Lacan)، ژولین گرماس (Julien Greimas)، از نظریه‏پردازان نقد ادبی و هنری، به بحث و بررسی در این زمینه پرداختند. سرانجام ژنت واژۀ ترامتنیت را برای کلیۀ روابط یک متن با متن دیگر برگزید. او دربارة این نام‏گذاری در مقدمۀ کتاب الواح بازنوشتی می‏گوید: «ترجیحاً امروز به‏طور کلی می‏گویم که این مسئلۀ ترامتنیت، یا استعلای متنی متن است که پیشتر به‏طور کلان چنین تعریف کرده‏ام که هرچیز پنهان یا آشکار متن را در ارتباط با دیگر متن‏ها قرار می‏دهد» (نامورمطلق، 1386: 86). ژنت پنج گونه تقسیم‏بندی از ترامتنیت ارائه داده که عبارت است از: بینامتنیت (Intertextuality)؛ پیرامتنیت (paratextuality)؛ فرامتنیت (metatextuality)؛ سرمتنیت (architextuality)؛ بیش‏متنیت (hypertextuality).

1ـ1 بیان مسئله

«عطار نیشابوری یکی از عارفان بنامی است که در آثار خویش به آوردن قصه و حکایت اهتمامی خاص داشته است. هر موضوع عرفانی یا اخلاقی را که می‏خواسته است بیان کند، به‏نوعی آن را با حکایت می‏آمیخته تا بهتر در ذهن شنونده بنشیند. از این جهت شناخت عوامل تشکیل‏دهندۀ داستان‏های او مهم است» (اشرف‏زاده، 1373: 31). تذکرة‏الأولیا یکی از بزرگ‏ترین متون منثور عرفانی فارسی است که می‌توان در آن، مناسبات بینامتنی را با آثار دیگر عارفان و حتی با مثنوی‏های خود عطار بررسی کرد. عطار گاهی کوشیده است حکایت یادشده در تذکرة‏الأولیا را با حفظ مضمون، بدون ذکر اسم‌های خاص، در مثنوی‏هایش تکرار کند؛ درنتیجه گاهی حکایتی موجز و مبهم در تذکرة‏الأولیا را با طول و تفصیل بیشتری در مثنوی‏ها نقل می‏کند. چنانکه می‏دانیم، «بیش‏متنیت نیز همانند بینامتنیت رابطۀ بین دو متن ادبی یا هنری را بررسی می‏کند؛ اما این رابطه در بیش‏متنیت برخلاف بینامتنیت نه براساس هم‏حضوری، که براساس برگرفتگی بنا شده است. به عبارت دیگر، در بیش‏متنیت تأثیر یک متن بر متن دیگر مورد بررسی قرار می‏گیرد و نه حضور آن. البته می‏توان تصور کرد که در هر حضوری تأثیر نیز وجود دارد و همچنین در هر تأثیری نیز حضور وجود دارد؛ اما در بیش‏متنیت، تأثیری گسترده‏تر و عمیق‏تر مورد توجه است. به عبارت روشن‏تر اگر در بینامتنیت اغلب حضور بخشی مورد توجه است، در بیش‏متنیت تأثیر کلی و الهام‏بخشی کلی مورد نظر است» (نامورمطلق، 1386: 94‑95).

در این پژوهش با روش توصیفی ـ تطبیقی، با در نظر گرفتن تذکرة‏الأولیا به‏عنوان پیش‏متن و مثنوهای عطار به‏عنوان بیش‏متن تلاش می‏شود تا ارتباط تذکرة‏الأولیا با مثنوی‏های عطار با رویکرد بیش‏متنیت، چارچوب نظری تحقیق، بحث و بررسی شود. همچنین نویسندگان درپی پاسخ به این پرسش‏ها هستند: چه تعداد حکایت مشترک در میان تذکرة‏الأولیا و هریک از مثنوی‏های عطار وجود دارد؟ براساس نظریۀ بیش‏متنیت کدام‏یک از مثنوی‏های عطار بیشترین وجه اشتراک را با تذکرة‏الأولیا دارد؟ حکایات مشترک در متون یادشده بیشتر با کدام‏یک از اقسام بیش‏متنیت تحلیل‏پذیر است؟

1ـ2 پیشینۀ پژوهش

ازجمله پژوهش‏های به‏انجام‏رسیده با موضوع بیش‏متنیت عبارت است از: مقالة «مقایسۀ تطبیقی منظومۀ لیلی و مجنون نظامی و نمایشنامۀ سیرانوبرژراک روستان از منظر بیش‏متنیت ژرارژنت» (طلایی و همکاران، 1391: 95‑119) که در آن، مشابهت‏های داستانی دو اثر ارائه شده است. مقالة «تحلیل روابط بیش‏متنی رمان کاخ اژدها با میراث متنی کهن» (شیخ‌حسینی و پوریزدان‏پناه‏ کرمانی، 1398: 67‑89) که هدف از نوشتن این مقاله نشان‏دادن ارتباط متنی میان رمان کاخ اژدها با متون پیش از آن بوده است. مقالة «کارکرد نظریۀ ترامتنیت ژنت در کشف و واکاوی تأثیرپذیری کوش‏نامه از شاهنامه» (نادری و نادری، 1397: 169‑187) که مقایسۀ کوش‏نامه با شاهنامه و کشف روابط پنهان این دو اثر، هدف اصلی این مقاله بوده است. مقالة «بررسی بینامتنی حکایات مشترک تذکرة‏الأولیا و منطق‏الطیر عطار نیشابوری» (روضاتیان و مدنی، 1396: 95‑112) که در این مقاله حکایات مشترک متون یادشده براساس دسته‏بندی‏های تازه‏ای از بینامتنیت تحلیل شده است. مقاله‏ای با عنوان «تحلیل روابط فرامتنی و بیش‏متنی رمان راز کوه پرنده با شاهنامه» (زمانی، 1397: 77‑98) که نویسنده در آن به تحلیل و بررسی روابط فرامتنی و بیش‏متنی این رمان با شاهنامه پرداخته است. با توجه به مطالعات و بررسی‏های صورت‌گرفته، کار منسجم و مستقلی دربارة موضوع مدّنظر این مقاله انجام نشده است.

1ـ3 ضرورت انجام پژوهش

تاکنون روابط بینامتنی حکایات مشترک تذکرة‏الأولیا و مثنوی‏های عطار با رویکرد بیش‏متنیت در پژوهش مستقلی بررسی نشده است. شناخت روابط بینامتنی این متون سبب می‏شود هرچه بیشتر به ساختار فکری عطار پی‏بریم؛ همچنین این شناخت سبب می‏شود تا دریچه‏ای برای فهم لایه‏های زیرین و دلالت‏های ضمنی این آثار به روی ما گشوده شود.

1ـ4 روش پژوهش

روش پژوهش به‏صورت توصیفی ـ تطبیقی خواهد بود. روش گردآوری مطالب به‏صورت کتابخانه‏ای و ابزار گردآوری اطلاعات یادداشت‏برداری است.

2ـ بحث و بررسی

فریدالدین محمد بن ابراهیم نیشابوری به احتمال بسیار در سال 540 ق. در قریۀ کدکن از توابع نیشابور به دنیا آمد و در سال 618 ق. در نیشابور به قتل رسید. آثار فراوانی به او نسبت داده‏اند که در درستیِ انتساب بسیاری از آنها تردید است. براساس پژوهشِ محققان معاصر، آثار مسلم عطار عبارت است از: الهی‏نامه؛ اسرارنامه؛ منطق‏الطیر؛ مصیبت‏نامه؛ دیوان قصاید و غزلیات؛ مختارنامه؛ تذکرة‏الأولیا. «تعیین نظم تاریخی آثار عطار دشوار و شاید ناممکن است؛ زیرا که در این مورد قراین کافی وجود ندارد و عطار در هیچ‏یک از آثار خود اشاره‏ای به تاریخ سرودن و تألیف آنها نکرده است. شفیعی‏کدکنی در مقدمه‏ای که بر مختارنامۀ عطار نوشته‏اند از روی ترتیبی که عطار، خود در مقدمۀ منثور مختارنامه در مورد آثار منظومش ذکر کرده، گفته‏اند: می‏توان حدس زد که ترتیب آثار تاریخی او به این صورت است: الهی‏نامه، اسراررنامه، طیورنامه (منطق‏الطیر)، مصیبت‏نامه، دیوان و مختارنامه» (صنعتی‏نیا، 1369: 9).

2ـ1 حکایات مشترک تذکرة‏الأولیا و مثنوی‏های عطار ¹

جدول شمارة 1: حکایات مشترک تذکرة‏الأولیا و الهی‏نامه

جدول شمارة 2: حکایات مشترک تذکرة‏الأولیا و اسرارنامه

جدول شمارة 3: حکایات مشترک تذکرة‏الأولیا و منطق‏الطیر

جدول شمارة 4: حکایات مشترک تذکرة‏الأولیا و مصیبت‏نامه

جدول شمارة 5: تعداد حکایات مثنوی‏های عطار و اشتراک آنها با تذکرة‏الأولیا

2ـ2 بیش‏متنیت

ژنت در تعریف بیش‏متنیت می‏گوید: «هر رابطه‏ای که موجب پیوند میان یک متن با متن پیشین باشد چنانکه این پیوند از نوع تفسیری نباشد» (Genette, 1977: 5)؛ به عبارت دیگر، بیش‏متنیت شامل هر نوع رابطه‏ای است که متن «ب» را به متن «الف» پیوند بزند؛ بنابراین «بیش‏متن (هیپرتکس) متنی است که از یک متن پیشین (پیش‏متن) در جریان یک فرایند دگرگون‏کننده ناشی شده باشد» (نامورمطلق، 1386: 95). ژنت بیش‏متنیت را به دو دستۀ کلی تقسیم می‏کند: 1) همانگونگی (تقلید)؛ 2) تراگونگی (دگرگونی و تغییر).

2ـ2ـ1 همانگونگی (تقلید) ²

هدفِ همانگونگی تغییر نیست و اساس کار حفظ متن اصلی است. «یکی از دو رابطۀ مهم میان بیش‏متن و پیش‏متن همانگونگی یا تقلید است. در تقلید نیّت مؤلف بیش‏متن، حفظ متن نخست در وضعیت جدید است. ناگفته پیداست که هیچ تقلیدی بدون دگرگونی و هیچ دگرگونی بدون تقلید وجود ندارد؛ بنابراین سخن از تقلید و دگرگونی محض نیست؛ بلکه جداسازی این دو براساس نسبت امکان‏پذیر می‏باشد» (همان: 129)؛ به عبارت دیگر، بیش‏متنیت حاصل اقتباس است، نه برگرفتگی محض؛ یعنی در بیش‏متن یا دخل‏و‏تصرف صورت نمی‏گیرد یا تغییرات چنان اندک است که به نظر هدفمند نمی‏آید. عطار نیز در تذکرة‏الأولیا و مثنوی‏هایش بر آن بوده است تا حکایات خود را در وضعیت جدید حفظ کند. می‏توان همانگونگی را در تذکرة‏الأولیا و مثنوی‏های عطار ازنظر حوادث، شخصیت، مکان و درون‏مایه بررسی کرد. در جدول‏های ذیل هر چهار رکن یادشده در تذکرة‏الأولیا و مثنوی‏های عطار بررسی شده است و سپس مناسبات میان آنها ارائه می‏شود.

جدول شمارة 6: همانگونگی حکایات تذکرة‏الأولیا و الهی‏نامه

جدول شمارة 7: همانگونگی حکایات تذکرة‏الأولیا و اسرارنامه

جدول شمارة 8: همانگونگی حکایات تذکرة‏الأولیا و منطق‏الطیر

جدول شمارة 9: همانگونگی حکایات تذکرة‏الأولیا و مصیبت‏نامه

در همة حکایات مشترک میان تذکرة‏الأولیا و مثنوی‏های عطار، حادثه و درون‏مایه عیناً تکرار شده است و آنچه در این حکایات تغییر کرده دو رکن شخصیت و مکان است. در جدول شمارة ده، همانگونگی شخصیت و مکان نشان داده می‏شود.

جدول شمارة 10: همانگونگی شخصیت و مکان در مجموع حکایات مشترک تذکرة‏الأولیا و مثنوی‏های عطار

چنانکه می‏بینیم، بیشترین درصد همانگونگی شخصیت 3/83 درصد و بیشترین درصد همانگونگی مکان 3/33 درصد است که هر دو متعلق به تذکرة‏الأولیا با مصیبت‏نامه است. بعد از مصیبت‏نامه، حکایات الهی‏نامه بیشترین فراوانی را ازنظر تقلید یا همانگونگی با حکایات تذکرة‏الأولیا دارد؛ البته ازنظر مکان، حکایات منطق‏الطیر همانگونگی بیشتری با حکایات تذکرة‏الأولیا دارد. به نظر می‏رسد در حکایات عرفانی به‏دلیل جنبۀ مثالی که دارند، رکن مکان اهمیت چندانی ندارد. سومین اثر ازنظر همانگونگی با تذکرة‏الأولیا ، منطق‏الطیر و چهارمین اثر اسرارنامه است. چنانکه می‏بینیم در هیچ‏یک از حکایات مشترک تذکرة‏الأولیا و اسرارنامه مکان به‏دلیل اهمیت‏نداشتن، ذکر نشده است.

2ـ3 تراگونگی (تغییر)

تغییر بیش‏متن ممکن است اندک یا بسیار باشد. «تغییر و دگرگونی می‏تواند داری انواعی باشد. یعنی تغییر یک متن برای ایجاد و خلق متن دیگر می‏تواند به اشکال گوناگون میسر شود. این تراگونگی همچنین می‏تواند از منظرهای متفاوت و با ملاک‏های گوناگونی نگریسته شود و براساس آن می‏توان انواع تراگونگی را از هم متمایز کرد» (نامورمطلق، 1386: 97). تراگونگی را از دو دیدگاه کمی و محتوایی تقسیم‏بندی کرده‏اند؛ از دیدگاه کمی به کاهشی و افزایشی و از دیدگاه محتوایی به جابه‏جایی (جانشینی) تقسیم می‏شود.

2ـ3ـ1 جابه‏جایی

«گاهی متن «ب» همان عناصر متن «الف» را به‏شیوه‏ای نوین و دگرشده نشان می‏دهد که از آن به دگرگونی از گونۀ جابه‏جایی یاد می‏شود. هدف نویسنده در این شیوه، نگهداری متن نخست در وضعیت جدید است» (Allen, 2001: 121). برخی از جابه‏جایی‏ها عبارت است از: ترجمه؛ تبدیل نثر به شعر؛ تبدیل شعر به نثر؛ تغییر وزن؛ تغییرات سبک؛ تغییر مکان؛ تغییر شخصیت؛ تغییر زمان؛ تغییر لفظ؛ تغییر نوع جمله و... .

روابط بینامتنی در میان تذکرة‏الأولیا و مثنوی‏های عطار ازنظر حادثه و درون‏مایه، کاملاً حفظ شده است. عمده‏ترین جابه‏جایی صورت‏گرفته در این فرایند، تبدیل نثر به نظم و یا نظم به نثر است. جابه‏جایی صورت‏گرفته در تذکرة‏الأولیا و مثنوی‏های عطار را می‏توان در تغییر شخصیت، مکان، لفظ و نوع جمله بررسی کرد. در ادامه به‏ترتیب، این جابه‏جایی در مثنوی‏های عطار در مقایسه با تذکرة‏الأولیا بررسی می‏شود.

در حکایات شمارة «دو و سه» از الهی‏نامه و «دو و سه» از اسرارنامه و «هشت و نُه و سیزده» از منطق‏الطیر، نام همة شخصیت‏ها تغییر یافته است. یعنی در الهی‏نامه 7/11 درصد، در اسرارنامه 6/66 درصد، در منطق‏الطیر 7/30 درصد شخصیت‏ها جابه‏جا شده است. در حکایات شمارة «پانزده» از الهی‏نامه، «یک» از اسرارنامه، «پنج» از منطق‏الطیر، «یک و سه و چهار و نُه» از مصیبت‏نامه نام بعضی شخصیت‏ها یکسان و نام بعضی دیگر از شخصیت‏ها جابه_‏جا شده است. یعنی در الهی‏نامه 8/5 درصد، در اسرار‏نامه 3/33 درصد، در منطق‏الطیر 6/7 درصد و در مصیبت‏نامه 2/22 درصد جابه‏جایی برخی از شخصیت‏ها صورت گرفته است. نتایج حاصل نشان می‏دهد که بیشترین جابه‏جایی شخصیت در میان تذکرة‏الأولیا و اسرارنامه انجام شده است.

دربارة جابه‏جایی مکان باید گفت که در میان حکایت‏های مشترک تذکرة‏الأولیا و مثنوی‏های اسرارنامه و منطق‏الطیر جابه‏جایی مکان صورت نگرفته است. در حکایات مصیبت‏نامه و تذکرة‏الأولیا جابه‏جایی مکان فقط در حکایت شمارۀ دوازده انجام شده است؛ به این صورت که در تذکرة‏الأولیا مکانْ بیمارستان است و در مصیبت‏نامه دیوانه‏جا که با توجه به شرایط آن زمان تفاوت چندانی با هم ندارد. بیشترین جابه‏جایی مکان مربوط به حکایت‏های تذکرة‏الأولیا و الهی‏نامه است که در حکایات شمارة «چهار، هفت، ده، یازده» رخ داده است. نوع دیگر از جابه‏جایی، تغییر لفظ است که جداگانه در مثنوی‏ها و تذکرة‏الأولیا بررسی می‏شود.

2ـ3ـ1ـ1 الهی‏نامه: در حکایت شمارۀ سه، در تذکرة‏الأولیا برای بیان دلیل ریختن قطرات خون شبلی بر زمین می‏گوید: «یک بار پای او به سنگ بشکستند»؛ اما در حکایت الهی‏نامه می‏گوید: «چنان بر نیستان زد خویشتن را». در حکایت تذکرة‏الأولیا خون از پای شبلی می‏چکد و بر زمین نقش الله بسته می‏شود؛ اما در حکایت الهی‏نامه خون از سینۀ شبلی می‏چکد و بر سر هر نی، الله نوشته می‏شود. در حکایت شمارۀ شش، در تذکرة‏الأولیا عبارت «نقل است که» ذکر شده است؛ اما در حکایت الهی‏نامه، عبارت «چنین گفتند» آمده است. همچنین در تذکرة‏الأولیا چهار دانگ و در الهی‏نامه یک درم ذکر شده است. در حکایت شمارۀ نُه، صفت جگرسوز جانشین موصوف خودش، یعنی رابعه شده است. در حکایت شمارۀ ده، صفت استاد مطلق، جانشین حسن شده است. در حکایت شمارۀ دوازده، عطار در تذکرة‏الأولیا، شمعون را گبر هفتادساله یاد کرده است و در بیت دومِ همین حکایت از مثنوی الهی‏نامه یک بار هشتاد سال و بار دیگر در بیت سومِ همین حکایت، هفتاد سال گفته است که احتمالاً سهو نساخ است. در غیر این صورت، نشان می‏دهد که بحث تعداد سال برای عطار مطرح نبوده و درون‏مایۀ حکایت برای او ارزش و اهمیت بیشتری داشته است. در حکایت شمارۀ «چهارده و هفده»، در تذکرة‏الأولیا، قهرمان حکایت بایزید است و در الهی‏نامه به‏ کنایه مرد بسطام ذکر شده است. در حکایت شمارۀ شانزده، صفت «پاک‏جانی» جانشین موصوف محذوف شده است.

2ـ3ـ1ـ2 اسرارنامه: در اسرارنامه جابه‏جایی لفظ صورت نگرفته است.

2ـ3ـ1ـ3 منطق‏الطیر: در حکایت شمارۀ یک، در تذکرة‏الأولیا فاروق می‏گوید: خلافت را به یک نان می‏فروشد؛ اما در منطق‏الطیر می‏گوید خلافت را به دیناری می‏فروشد. در حکایت شمارۀ دو، واژۀ گدا جانشین واژۀ ناشسته‏رو در حکایت تذکرة‏الأولیا شده است. در حکایت شمارۀ شش، در تذکرة‏الأولیا نقل است که: «مگر امیر را عطسه‏ای آمد. به آستین جامۀ خلعت، دهن و بینی پاک کرد»؛ اما در حکایت منطق‏الطیر می‏گوید: «گرد ره بر روی او بنشسته بود/ به آستین خلعت آن بسترد زود». در حکایت شمارۀ یازده، عطار در منطق‏الطیر، نکیر و منکر را به‏کنایه دو نامدار گفته است.

2ـ3ـ1ـ4 مصیبت‏نامه: در حکایت شمارۀ هفت، در تذکرة‏الأولیا می‏گوید: صد و پنجاه دینار؛ اما در مصیبت‏‏نامه می‏گوید: صد دینار زر. در حکایت شمارۀ پانزده، در تذکرة‏الأولیا، یک خم و در مصیبت‌نامه، دو خم ذکر شده است.

با توجه به این داده‏ها، بیشترین جابه‏جایی‏های صورت‏گرفته در لفظ به‏ترتیب مربوط به الهی‏نامه، منطق‏الطیر و سپس مصیبت‏نامه است. در مثنوی اسرارنامه جابه‏جایی لفظ صورت نگرفته است.

آخرین گونۀ جابه‏جایی در تذکرة‏الأولیا و مثنوی‏های عطار در جابه‏جایی انواع جمله است. در حکایت شمارۀ پنج از الهی‏نامه، جملۀ پرسشی که در تذکرة‏الأولیا آمده، چنین است: «چنین بندی گران بر پای تو نهاده‏اند، چه جای نشاط است؟» در الهی‏نامه جملۀ ندایی «به پاسخ واسطی گفت ای ز ره دور/ میان بند مانده شاد و مسرور» ذکر شده است. در حکایت شمارۀ سیزده منطق‏الطیر، عطار در تذکرة‏الأولیا در یک جملۀ خبری می‏گوید: «هرکه دری کوبد، عاقبت باز شود»؛ اما در منطق‏الطیر در جملۀ انشایی می‏گوید: «کای خدا آخر دری بر من گشای».

در پایان این بحث می‏توان نتیجه گرفت که از میان انواع جابه‏جایی صورت‏گرفته در میان تذکرة‏الأولیا و مثنوی‏های عطار، بیشترین جابه‏جایی مربوط به جابه‏جایی شخصیت است.

2ـ3ـ2 کاهش

«گاهی دگرگونی‏ها در متن "ب" همراه با کاهش متن "الف" است» (Allen, 2001: 121). در بحث مدّنظر ما کاهش شامل آن دسته از حکایات است که متن منظوم نسبت‏به تذکرة‏الأولیا کوچک‏تر شده است و این کوچک‏شدن براساس قاعدۀ کاهش یا حذف صورت گرفته است. کاهش یا حذف می‏تواند هم در لفظ و هم در مضمون باشد؛ چنانکه برای حکایات منظوم الفاظ کمتری به کار برده شود و یا نکته یا نکاتی مهم در حکایت متن منظوم حذف شده باشد. چون در سطرهای قبل به بحث شخصیت و مکان به‏طور کامل پرداخته شد، چنانکه شخصیت یا مکانی در متن منظوم کاسته یا افزوده شده باشد، بدان پرداخته نمی‏شود. در ادامه جداگانه کاهش در مثنوی‏های عطار در مقایسه با تذکرة‏الأولیا بررسی می‏شود:

2ـ3ـ2ـ1 الهی‏نامه: در حکایات شمارۀ «هفت، نه، ده، دوازده، سیزده» در تذکرة‏الأولیا، عبارت «نقل است که» یا «گویند» آمده؛ اما در حکایات الهی‏نامه این عبارات حذف شده است. در حکایات شمارۀ هشت و هفده، در تذکرة‏الأولیا ابتدا یک مقدمه آمده؛ اما این مقدمه در حکایات الهی‏نامه حذف شده است. در حکایت شمارۀ ده، در تذکرة‏الأولیا میان حسن و حبیب و همچنین در حکایت شمارۀ دوازده از الهی‏نامه، میان حسن بصری و شمعون و نیز در حکایت شمارۀ سیزده در الهی‏نامه، میان ابراهیم ادهم و خضر گفت‏وگویی صورت گرفته است؛ اما همة این گفت‏وگوها در حکایات الهی‏نامه حذف شده است و حکایات تذکرة‏الأولیا طول و تفصیل بیشتری دارند. حکایت شمارۀ شانزده، در تذکرة‏الأولیا به داستان‏گویی نزدیک‏تر است و جزئیات را هم ذکر کرده است؛ مانند «زرد شده و چشم در مغاک افتاده» که این جزئیات در الهی‏نامه حذف شده است. حکایت شمارۀ هفده، دو حکایت در تذکرة‏الأولیا و الهی‏نامه فقط ازنظر مضمون مشترک هستند.

2ـ3ـ2ـ2 اسرارنامه: در حکایت شمارۀ سه، در تذکرة‏الأولیا عبارت «نقل است که» آمده؛ اما در اسرارنامه حذف شده است. همچنین در تذکرة‏الأولیا ذکر شده است که: «در مکه سگی دید گرسنه و تشنه و ضعیف گشته و شیخ چیزی نداشت که به وی بدهد یکی بیامد و آن چهل حج را بخرید به یک تا نان و گواه برگرفت و شیخ آن نان به سگ داد». حکایت تذکرة‏الأولیا به داستان‏پردازی نزدیک شده و به توصیف پرداخته است؛ زیرا توصیف می‏تواند داستان را باورپذیر کند. این توصیف در حکایت اسرارنامه حذف شده است؛ در حکایت شمارۀ دو نیز اینگونه است. در این حکایت در تذکرة‏الأولیا، عبارات کنایی ازقبیل «کاردش به استخوان رسید» آمده؛ اما در حکایت اسرارنامه حذف شده است.

2ـ3ـ2ـ3 منطق‏الطیر: در حکایات شمارۀ «چهار، هشت، ده»، در تذکرة‏الأولیا، عبارتِ «نقل است که» آمده؛ اما در حکایات منطق‏الطیر حذف شده است. در حکایت شمارۀ یک، در تذکرة‏الأولیا مقدمه‏ای همراه با توصیف ذکر شده است: «چون فاروق اویس را دید ـ گلیمی شتری پوشیده و سر و پای برهنه، توانگری هژده هزار عالم در تحت آن گلیم ـ فاروق دل از خود و خلافت برگرفت»؛ این عبارت در منطق‏الطیر حذف شده است؛ در حکایت شمارۀ شش نیز در تذکرة‏الأولیا اینگونه است. در حکایت شمارۀ چهار نیز در تذکرة‏الأولیا، عبارت «که نه به تعلیم بوده باشد و نه به شنیده» آمده، همین عبارت در قالب الفاظ کمتر در حکایت منظوم منطق‏الطیر چنین نقل شده است: «برکسی نه ‏خوانده‏ای نه‏ دیده‏ای». در حکایات شمارۀ شش و سیزده نیز این کاهش لفظ نسبت‏به تذکرة‏الأولیا دیده می‏شود. در حکایات شمارۀ «چهار، شش، سیزده»، در تذکرة‏الأولیا به‏ترتیب دلیل فتوح، مکاشفه و قبض آمده؛ اما در حکایات منطق‏الطیر این دلایل حذف شده است. حکایت شمارۀ سه در تذکرة‏الأولیا داستان‏وار و با اطناب است. در این میان، سخنانی که خداوند خطاب به رابعه می‏گوید و همچنین سخنان هاتف به رابعه، همگی در حکایت منطق‏الطیر حذف شده است.

2ـ3ـ2ـ4 مصیبت‏نامه: در حکایات شمارۀ «شش، سیزده، هفده»، در تذکرة‏الأولیا عبارت «نقل است که» آمده؛ اما در حکایات مصیبت‏نامه حذف شده است. در حکایت شمارۀ سه، در تذکرة‏الأولیا سبب بی‏تابی مرغ و دلیل آمرزش سفیان اینگونه بیان شده است: «مرغک خود را بدان خاک می‏زد تا از گور آواز آمد که: حق ـ تعالی ـ سفیان را بیامرزید سبب شفقتی که بر خلق داشت». همچنین در حکایت شمارۀ دو، در تذکرة‏الأولیا دلایلی آمده است مبنی بر اینکه چرا بوموسی در ابتدا تعبیر خوابش را نمی‏دانست؛ اما این دلایل به‏سبب بی‏اهمیت‏بودن، در مصیبت‏نامه حذف شده‏ است. حکایات شمارۀ چهار و دوازده، در تذکرة‏الأولیا کامل‏تر و به‏تبع طولانی‏تر است؛ اما در مصیبت‏نامه فقط بخشی از حکایت ذکر شده است.

از میان پنجاه و یک حکایت مشترک بین تذکرة‏الأولیا و مثنوی‏های عطار، مثنوی‏های عطار در چهل و دو حکایت نسبت‏به تذکرة‏الأولیا کاهش داشته‏ است. از این میان در دوازده حکایت (حکایت‏های دو، سه، چهار، چهارده، پانزده از الهی‏نامه؛ حکایت پنج از منطق‏الطیر؛ حکایت‏های هفت، هشت، نه، ده، چهارده، پانزده از مصیبت‏نامه) فقط در حکایات تذکرة‏الأولیا عبارت «نقل است که» آمده و این عبارت در حکایت‏های مثنوی‏های عطار حذف شده است و بقیة حکایت تکرار شده است. «می‏توان گفت ایجاد این تفاوت به این دلیل است که در تذکرة‏الأولیا که متنی منثور است، خواننده به هنگام مطالعۀ حکایت در روبه‏روشدن با عبارت «نقل است» مستند‏بودن حکایت را درک می‏کند و گویا عطار براساس اطلاعات مکتوب یا شفاهیِ پیش از خود این حکایت را نقل کرده است و این نکته سبب جلب اطمینان خواننده می‏شود» (روضاتیان، 1396: 101)؛ اما در مثنوی‏های عطار «حذف عبارتی که نشان از منقول‏بودن حکایت است، سبب اثرگذاری بیشتر بر خواننده می‏شود و خواننده احساس می‏کند که سخن را از زبان عطار به‏عنوان راوی اصلی می‏شنود و سبب می‏شود مخاطب ارتباط مناسب‏تری با مفهوم برقرار کند» (همان: 102).

2ـ3ـ3 افزایش

در روابط بین‏متنی گاهی لفظ و گاهی مضمون افزایش می‏یابد. «به باور ژنت توسعه و گسترش نمی‏توانند جداگانه دیده شوند و آن زمانی است که یک موتیف در متن الف وجود داشته باشد و در متن ب گسترش یابد؛ این گسترش همراه با شاخ و برگ و ریزه‏کاری‏های ظریف‏تری است» (رستمی، 1395: 137). در حکایت‏های بحث‏شدة ما، منظور از افزایش این است که حکایت‏های متن منظوم، از حکایات تذکرة‏الأولیا بیشتر شده است؛ چنانچه برای حکایت‏های منظوم الفاظ بیشتری به کار رفته و نیز نکته یا نکاتی به متن منظوم افزوده شده باشد، جداگانه مطرح شده است:

2ـ3ـ3ـ1 الهی‏نامه: در حکایت شمارۀ شش، صفت‏های «شیخ مدرس»، «پاک»، «گرم‏رو» ذکر شده؛ اما این صفات در تذکرة‏الأولیا نیامده است. در حکایات شمارۀ «یک، دو، چهار، پنج، نه، ده، دوازده، سیزده، چهارده، پانزده، شانزده، هفده» نیز صفت یا صفت‏هایی ذکر شده که هیچ‏کدام از این صفات در تذکرة‏الأولیا نیامده است. در حکایت شمارۀ یک، قید «هرگز» به کار رفته است، در حکایت تذکرة‏الأولیا چنین قیدی نیست. در حکایت شمارۀ چهار و نُه نیز قید یا قیدهایی ذکر شده که در حکایات تذکرة‏الأولیا به کار نرفته است. در حکایت شمارۀ دو، در تذکرة‏الأولیا آمده است که «عاشق او شده او را نادیده»؛ اما در حکایت الهی‏نامه در قالب الفاظِ بیشتر می‏گوید: «نبود او عاشقش از روی دیدن/ ولیکن عاشقش بود از شنیدن»؛ در حکایت شمارۀ یک الهی‏نامه نیز همینطور است. در حکایت شمارۀ هفت الهی‏نامه، حال دیوانه چنین وصف شده است: «لبش پرخنده جانش پُرآتش/ سرش از بادۀ دیوانگی خوش»؛ این توصیف در تذکرة‏الأولیا ذکر نشده است؛ در حکایات شمارۀ «دو، چهار، ده» نیز اینگونه است. در حکایت شمارۀ دو، عبارت کناییِ «پشت دست خایان» ذکر شده؛ اما چنین عبارتی در حکایت تذکرة‏الأولیا به کار نرفته است. در حکایت شمارۀ دوازده، اغراق می‏کند و می‏گوید: «جهانی خلق گرد آمد به خاکش»؛ این اغراق در حکایت تذکرة‏الأولیا ذکر نشده است. در حکایات شمارۀ دو و نُه نیز چنین اغراق‏هایی آمده است. در حکایت شمارۀ دو، زمان و مکان مشخص است: «حالی در قصری سخت عالی این مهمانی برگزار شده است»؛ اما در حکایت تذکرة‏الأولیا سخن از زمان و مکان برگزاری مهمانی نیست. در حکایت شمارۀ هشت نیز زمان مشخص است؛ اما در تذکرة‏الأولیا، زمان مشخص نشده است. در حکایت شمارۀ چهار، حسن بصری در دو بیت توضیحاتی به رابعه می‏دهد که آن مطالب در تذکرة‏الأولیا نیامده است. در حکایت شمارۀ پنج که سخن از «در خشم شدن آدم» است، عطار در حکایت الهی‏نامه، مطلب را ادامه می‏دهد و آدم به حوا می‏گوید: «دگر باره شدی مغرور تلبیس»، «که خواهی سوخت ما را دگربار»؛ این مطالب در تذکرة‏الأولیا نیامده است. در حکایت شمارۀ ده حسَن دلیل کرامت حبیب را می‏پرسد؛ این سؤال در حکایت تذکرة‏الأولیا ذکر نشده است. در حکایت شمارۀ دوازده، حدیث نفس حسن بصری ذکر شده است که برای راضی‏کردن خودش می‏خواهد به عیادت شمعون برود؛ اما در حکایت تذکرة‏الأولیا این حدیث نفس ذکر نشده است. در حکایت شمارۀ شانزده نیز تقریباً چنین است. در حکایت شمارۀ چهارده، در الهی‏نامه مجازاً می‏گوید: «که خورد او شربتی پاک و مقدس»؛ اما در حکایت تذکرة‏الأولیا می‏گوید: «قدحی خورد». در حکایت شمارۀ شانزده در الهی‏نامه تشبیه به کار رفته است و در حکایت تذکرة‏الأولیا تشبیهی دیده نمی‏شود. در حکایت شمارۀ سیزده نیز اینگونه است.

2ـ3ـ3ـ2 اسرارنامه: در حکایت شمارۀ «یک، دو، سه» اصل حکایت در تذکرة‏الأولیا کوتاه است؛ اما در اسرارنامه با طول و تفصیل بیشتری بیان شده است. در حکایت شمارۀ یک، در تذکرة‏الأولیا ضمیر «او» جانشین خداوند شده و در حکایت اسرارنامه صفت «سلطان نکونام» به کار رفته است. در حکایت شمارۀ دو، نفس با صاحبش سخن می‏گوید: «که چون شد شصت سال ازبهر الله/ ازین بریان مرا یک لقمه‏ای خواه»؛ این عبارات در حکایت تذکرة‏الأولیا نیامده است. در همین حکایت، در تذکرة‏الأولیا می‏گوید: «دررفتم یکی را دیدم داغش می‏کردند»؛ در حکایت اسرارنامه با تفصیل بیشتر می‏گوید: «بزد در تا در زندان گشادند/ یکی را داغ بر ران می‏نهادند». در حکایت شمارۀ سه اسرارنامه، دلیل فروختن حج را سگ گرسنه می‏داند؛ اما در حکایت اسرارنامه دلیل فروختن حج را افزون‏بر وجود سگ، عُجبی می‏داند که در وجود شیخ است.

2ـ3ـ3ـ3 منطق‏الطیر: در حکایت شمارۀ دو، هاتف بایزید را با صفت «حیران راه» خطاب قرار می‏دهد؛ این صفت در حکایت تذکرة‏الأولیا ذکر نشده است. در حکایات شمارۀ «یک، سه، هشت، ده، یازده» نیز صفت یا صفاتی به کار رفته که در تذکرة‏الأولیا نیامده است. حکایت شمارۀ دو، در تذکرة‏الأولیا مختصر و در پنج سطر نقل شده؛ اما حکایت منطق‏الطیر مفصل و در چهل و هفت بیت آمده است. در حکایت شمارۀ سه سخن از احساسات رابعه است؛ اما این احساس در تذکرة‏الأولیا بیان نشده است. در حکایت شمارۀ پنج نیز چنین است. در حکایت شمارۀ هفت، در منطق‏الطیر قید «نیک‏نیک» ذکر شده است. این قید در حکایت تذکرة‏الأولیا نیامده است. در حکایات شمارۀ هشت و ده نیز چنین است. در حکایت شمارۀ هفت، ابتدا مقدمه‏ای ذکر می‏شود. این مقدمه در حکایت تذکرة‏الأولیا ذکر نشده است؛ در حکایت شمارۀ یازده نیز اینگونه است. در حکایت شمارۀ هشت در منطق‏الطیر در چهار بیت، غازی نصیحت می‏شود؛ ولی در حکایت تذکرة‏الأولیا به این نصایح اشاره نشده است. در حکایت شمارۀ ده در منطق‏الطیر، واسطی با خود می‏گوید این سخن را که جهودان معذورند، نباید کسی بشنود. در حکایت تذکرة‏الأولیا از این حدیث نفس و محافظه‏کاری واسطی سخنی گفته نشده است. حکایت شمارۀ یازده، در تذکرة‏الأولیا مختصر و در سه سطر بیان شده است؛ حکایت منطق‏الطیر مفصل و در پانزده بیت نقل شده است. در حکایت شمارۀ دوازده عطار در منطق‏الطیر توضیح می‏دهد که خرقانی، پیر را در چه حالی دیده است؛ اما در حکایت تذکرة‏الأولیا بدان اشاره نشده است.

2ـ3ـ3ـ4 مصیبت‏نامه: در حکایت شمارۀ شش مصیبت‏نامه پیامبر ^(ص) به آفتاب تشبیه شده است. این تشبیه در حکایت تذکرة‏الأولیا ذکر نشده است. در حکایات شمارۀ دو و سیزده نیز تقریباً چنین است. در حکایت شمارۀ سه، در تذکرة‏الأولیا حال مرغ را چنین توصیف می‏کند: «فریاد می‏کرد و می‏طپید»؛ درحالی‏که در مصیبت‏نامه می‏گوید این مرغ ممتحن بود و بی‏خویشتن خود را بر قفس می‏زد و از پیش و پس می‏دوید و در جست‏وجوی عالم بیرون از قفس بود. در حکایت شمارۀ چهار مصیبت‏نامه نیز حال هارون‏الرشید توصیف شده است؛ اما این توصیف در حکایت تذکرة‏الأولیا وجود ندارد. در حکایات شمارۀ «دو، سه، پنج، یازده» مصیبت‏نامه نیز اینگونه است. در حکایت شمارۀ چهار مصیبت‏نامه ضرب‏المثل «کژ نشین با من بگو این راست تو» به معنی اظهار صداقت و راست‌گویی در هر موقعیتی بیان شده است. این ضرب‏المثل در حکایت تذکرة‏الأولیا ذکر نشده است. در حکایت شمارۀ یازده مصیبت‏نامه، صفت‏های «دردناک» و «شوریده‌جان» به کار رفته؛ اما این صفت‏ها در حکایت تذکرة‏الأولیا ذکر نشده است. در حکایات شمارۀ «چهار، پنج، شش، هفت، هشت، دوازده، چهارده، پانزده، هفده» نیز چنین است. عطار در حکایت شمارۀ سه مصیبت‏نامه در بیت چهارم در نتیجه‏گیری می‏گوید: «با پریدن هرکه را بیگانگی است/ نیست بلبل او مرغ خانگی است»، این نتیجه‏گیری در حکایت تذکرة‏الأولیا ذکر نشده است. در حکایت شمارۀ پانزده در مصیبت‏نامه برای سخن بایزید که به سگ پیشنهاد می‏دهد که ظاهر پلید سگ با باطن پلید بایزید جمع شود، در یک بیت، مثالی می‏آورد و می‏گوید: «گر دو آب نجس بر هم شود/ چون به دو قله رسد محرم شود»؛ این مثال در حکایت تذکرة‏الأولیا نیامده است. در حکایت شمارۀ هجده، در تذکرة‏الأولیا، جنید دلیل نبخشیدن «گوهر آشنایی» را چنین بیان می‏کند: «قدرش ندانی»؛ اما در حکایت مصیبت‏نامه دو دلیل ذکر می‏کند: 1) قدرنشناسی؛ 2) خودپرستی. در حکایت شمارۀ ده مصیبت‏نامه با اغراق می‏گوید: «صد جهان مردم چو حیرانی ز تو»؛ این اغراق در حکایت تذکرة‏الأولیا نیامده است. در حکایات شمارۀ «پانزده، شانزده، هجده» نیز چنین است. در حکایت شمارۀ شانزده مصیبت‏نامه قیدهای «حالی» و «سخت» ذکر شده که این قیدها در تذکرة‏الأولیا نیامده است. در حکایت شمارۀ ده نیز اینگونه است.

3ـ نتیجه‏گیری

به‏طور کلی پنجاه و یک حکایت مشترک بین تذکرة‏الأولیا و مثنوی‏های عطار وجود دارد. از این میان، هفده حکایتِ مشترک با الهی‏نامه، سه حکایت مشترک با اسرارنامه، سیزده حکایت مشترک با منطق‏الطیر و هیجده حکایت مشترک با مصیبت‏نامه وجود دارد. از میان پنج نوع تقسیم‏بندی که ژنت ارائه می‏دهد، بینامتنیت و بیش‏متنیت بیش از دیگر روابط، نشان‏دهندۀ روابط بینامتنیِ این متون است. با فرض پذیرش پیش‏متننی تذکرة‏الأولیا و بیش‏متنی مثنوی‏های عطار، آثار یادشده با رویکرد بیش‏متنیت بررسی شد. عطار از هر دو نوع بیش‏متنیت ـ یعنی تقلید (همانگونگی) و تراگونگی (تغییر) که شامل جابه‏جایی، کاهش و افزایش است ـ در روابط بینامتنی تذکرة‏الأولیا و مثنوی‏هایش بهره برده است.

به نظر می‏رسد عطار در حکایات مشابه تذکرة‏الأولیا و مثنوی‏ها تعمد چندانی بر تغییرات اساسی حکایات ندارد و برخی از این تغییرات مربوط به شیوة خاص و متفاوت نظم و نثر است؛ برای مثال در نثر، فضاسازی بیشتری انجام شده و به ادبیات نمایشی نزدیک شده است؛ اما توجه عطار در مثنوی‏ها به صنایع ادبی و تشبیه و مجاز و استعاره و جوهر شعری و محدودیت‏های وزن و قافیه تاحد بسیاری او را از این هنر دور کرده است. افزایش‏های متون نظم یا به عبارتی دیگر کاهش‏های تذکره نسبت‏به مثنوی‏ها، در توصیفات شاعرانه‏ای ازقبیل قیدها و صفات گاهی اغراق‏آمیز است. البته در همه‏جا چنین نیست؛ اما بسامد افزایش‏های اینچنین در مثنوی‏ها بیشتر است و این طبیعی است. ازسوی دیگر شاعر گاهی مجبور می‏شود در شعر از حشو یا حتی کلماتی استفاده کند که در متن روایت نیست و گاهی همین موضوع باعث گسترش متن منظوم نسبت‏به متن منثور می‏شود. با توجه به ماهیّت شعر که مبتنی بر تخیل است و به قول نظامی اکذبه احسنه، عطار در مثنوی‏‏ها تعمدی بر واقع‏گرایی روایات ندارد؛ اما در متن تذکرة‏الأولیا و ساختار و ماهیت این کتاب که مبتنی بر حقیقت‏نمایی است، کوشیده است تاحد بسیاری بر حقیقی‏بودن روایت صحه بگذارد. به همین دلیل عباراتی مانند «نقل است که» و... در این متن به‏عنوان افزایشی معنی‏دار بسیار دیده می‏شود. عطار در مثنوی‏ها و تذکرة‏الأولیا به حفظ درون‏مایه بیش از هر چیز اهمیت داده، به همین دلیل در همة حکایات مشترک تذکرة‏الأولیا و مثنوی‏های عطار حادثه و درون‏مایه عیناً تکرار شده است؛ اما بنابه دلایل فراوان گاهی شخصیت‏ها، زمان و مکان را ـ که در بسیاری اوقات برایش اهمیت چندانی نداشته ـ تغییر داده یا به‏صورت مبهم و سربسته آورده است. به نظر می‏رسد جز در موارد اسامی خاص اعم از شخص و مکان و عباراتی مانند «نقل است که» که بیشتر خاص متون نثر است و توصیفات و غلوها و اطناب‏های شاعرانه در برخی از مثنوی‏ها، تغییرات اساسی در ماهیت و کلیت حکایات‏ها در انتقال از نثر به نظم یا برعکس، اتفاق نیفتاده است و کمابیش در همة موارد، محتوا و درون‏مایه منتقل شده است؛ عطار دست‏کم در این حکایات مشترک، تعمدی بر تغییرات هدف‏مند ندارد؛ زیرا برای مثال گاهی اسم‏های خاص موجود در مثنوی‏ها، در تذکرة‏الأولیا به‏صورت مبهم (عارفی، کسی، جایی، مکانی و...) آمده است و گاهی نیز برعکس؛ یعنی اسامی خاص موجود در تذکرة‏الأولیا، در مثنوی‏ها مبهم آمده است. با این همه برخی از مهم‏ترین روابط بین‏متنی این آثار چنین است:

بیشترین درصد همانگونگی شخصیت، 3/83 درصد و بیشترین درصد همانگونگی مکان، 3/33 درصد است که متعلق به حکایات مصیبت‏نامه است و سپس به‏ترتیب مربوط به الهی‏نامه، منطق‏الطیر و اسرارنامه است. بیشترین جابه‏جایی در میان تذکرة‏الأولیا و اسرارنامه صورت گرفته است. بیشترین جابه‏جاییِ لفظ 47 درصد است که مربوط به حکایات مشترک الهی‏نامه و تذکرة‏الأولیا است؛ سپس به‏ترتیب در منطق‏الطیر 23 درصد و مصیبت‏نامه 11 درصد است. در حکایات مشترک اسرارنامه و تذکرة‏الأولیا جابه‏جایی لفظ صورت نگرفته است. از میان انواع جابه‏جایی نام‏برده، بیشترین جابه‏جایی مربوط به شخصیت است.

براساس این پژوهش روشن می‏شود که سهم تراگونگی نسبت‏به همانگونگی در حکایات مشترک تذکرة‏الأولیا و مثنوی‏های عطار کمتر است و از میان مثنوی‏های عطار مصیبت‏نامه بیشترین وجه اشتراک را با تذکرة‏الأولیا دارد.

یادداشت‌ها

1. تذکرة‏الأولیا، تصحیح رینولد آلین نیکلسون، 1905؛ الهی‏نامه، تصحیح میرکمالی‏خوانساری، 1355؛ مصیبت‏نامه، تصحیح تقی حاتمی، 1354؛ منطق‏الطیر، تصحیح نصرالله پورجوادی، 1373؛ اسرارنامه، تصحیح سیّدصادق گوهرین، 1384.
2. توضیح نشانه‏ها: مشترک: «+»؛ مشترک و غیرمشترک: «±»؛ غیرمشترک: «-»؛ ذکرنشده: «×»