پیوندهای مفید
اخبار و اعلانات
آمار
| تعداد نشریات | 43 |
| تعداد شمارهها | 1,682 |
| تعداد مقالات | 13,758 |
| تعداد مشاهده مقاله | 32,152,488 |
| تعداد دریافت فایل اصل مقاله | 12,728,952 |
تحلیل رقابتپذیری کلانشهرهای ایران از منظر گردشگری شهری با تأکید بر وضعیت کلانشهر تهران | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| اقتصاد شهری | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| دوره 7، شماره 1، شهریور 1401، صفحه 1-18 اصل مقاله (1.23 M) | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| نوع مقاله: مقاله پژوهشی | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| شناسه دیجیتال (DOI): 10.22108/ue.2022.133694.1212 | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| نویسندگان | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| حسین فرهادی خواه1؛ کرامت اله زیاری* 2؛ سیعد زنگنه شهرکی3؛ ناصر رضایی4 | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| 1دانشجوی دکتری گروه جغرافیای انسانی، دانشکده جغرافیا، دانشگاه تهران، تهران، ایران | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| 2استاد گروه جغرافیای انسانی، دانشکده جغرافیا، دانشگاه تهران، تهران، ایران | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| 3دانشیار گروه جغرافیای انسانی، دانشکده جغرافیا، دانشگاه تهران، تهران، ایران | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| 4استادیار پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری. تهران، ایران | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| چکیده | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| امروزه باید منابع گردشگری را بهعنوان یک محصول در نظر بگیریم که عرضهکنندگان آن سعی دارند در یک بازار رقابتی، کالای خود را به بهترین شکل ارائه دهند تا متقاضیان (گردشگران) کالای ارائهشده آنها را نسبت به سایر کالاها ترجیح دهند و این امر سبب رقابتیشدن بازار گردشگری شده است. کلانشهر تهران نیز با داشتن منابع و پتانسیلهای مهم گردشگری از این قاعده مستثنی نیست و لازم است منابع و پتانسیلهای گردشگری خود را شناسایی و با در نظر گرفتن وضعیت خود بین رقبا، آنها را اولویتبندی، تقویت و عرضه کند. در همین راستا پژوهش حاضر به دنبال بررسی وضعیت پتانسیلهای گردشگری کلانشهر تهران نسبت به سایر کلانشهرهای کشور است. این پژوهش ازنظر هدف، کاربردی و ازنظر روش، توصیفی - تحلیلی است. جامعه آماری پژوهش حاضر شامل متخصصان و مسئولان حوزه گردشگری است که با روش نمونهگیری گلوله برفی، تعداد 15 نفر در این پژوهش شرکت کردهاند. برای تجزیه و تحلیل دادههای پژوهش از نرمافزار Meta-SWOT استفاده شده است. بررسیهای این پژوهش نشان دادهاند از بین کلانشهرهای رقیب تهران در زمینة توسعه گردشگری، شهرهای زاهدان، بندرعباس، اهواز و اراک کمترین امتیاز رقابتی و شهرهای اصفهان، شیراز، مشهد و تبریز بیشترین امتیاز رقابتی را کسب کردهاند. همچنین نبود اولویت و اهمیت مقوله گردشگری بین تصمیمگیران و سیاستمداران، عامل تحریمهای بینالمللی، عامل تعارض فرهنگی گردشگران با فرهنگ بومی مهمترین عاملها و موانع کلان پیش روی توسعه گردشگری کلانشهر تهران هستند. ازجمله مهمترین منابع و پتانسیلهای کلانشهر تهران میتوان به پتانسیلهای سلامتی و پزشکی و مکانهای ویژه تفریحی در جهت موفقیت و پیشبرد توسعه گردشگری کلانشهر تهران اشاره کرد. | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| کلیدواژهها | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| رقابتپذیری گردشگری؛ گردشگری شهری؛ کلانشهرهای ایران؛ کلانشهر تهران؛ متاسوات | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| اصل مقاله | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
مقدمه از زمان جنگ جهانی دوم گردشگری به سرعت رشد کرده و بین انواع گردشگری، گردشگری شهری با نرخ بیشتری رشد کرده است (Novy and Clomb, 2019: 358). در این بین، صنعت درحال تغییر گردشگری نیاز شدیدی به بقا و رقابت دارد. رقبا بهطور روزافزون از بیرون وارد صنعت گردشگری خواهند شد. عرضهکنندگان باید به مشتریان نزدیکتر شوند تا مهارتها و منابع خود را با بازار هماهنگ کنند (Yilmaz, 2008: 157). رقابتپذیری مقاصد گردشگری نقش مهمی در بازاریابی گردشگری دارد (Lopes et al, 2018: 1). به همین دلیل ارزیابی دقیق از رقابتپذیری مقاصد گردشگری ضروری است (Mendola, 2017: 541). رقابت زمانی قابل دستیابی است که جذابیت کلی یک مقصد گردشگری، بیشتر از مقصد جایگزین آن برای بازدیدکنندگان باشد. امروزه صنعت گردشگری بهعنوان بخش اقتصادی محرک توسعه یک مقصد، شایان توجه بسیاری از کشورها قرارگرفته است. همچنین در سالهای اخیر با تحریمهای یکجانبه علیه کشور که صادرات نفت و درآمد ناشی از آن را با مشکل مواجه کرده است، یافتن جایگزینی مناسب برای نفت بیشتر احساس شده است؛ اما تجربه سالهای اخیر مدیریت صنعت گردشگری کشور، با توجه به گزارش مجامع بینالمللی نشان داده است که تنها خواستن منجر به توسعه این صنعت نمیشود؛ بهخصوص در دورانی که بازار گردشگری بینالمللی به شدت رقابتی است و مقاصد بیشماری در سراسر دنیا در تلاش بیوقفه برای به دست آوردن بخشی از این بازار هستند. همین رقابتیشدن بازار گردشگری موجب شده است مبحث رقابتپذیری مقاصد شایان توجه روزافزون پژوهشگران گردشگری قرار بگیرد. موضوع رقابتپذیری گردشگری یکی از مواردی است که بسیار به آن پرداخته شده است. در زمان حاضر، رقابتپذیری یک موضوع محوری در سطح دنیا است و از آن بهعنوان وسیلهای برای دستیابی به رشد اقتصادی مطلوب و توسعه پایدار یاد میشود؛ اما دلیل توجه روزافزون به موضوع رقابتپذیری در ادبیات گردشگری و سایر کسبوکارها این است که شاخص رقابتپذیری میتواند نماینده بسیاری از شاخصهای مهم و اساسی دیگر باشد (افراخته و همکاران، 1398: 458). همچنین بخش چشمگیری از منابع درآمدی شهرداری (کلانشهرهای) کشور ازجمله شهر تهران بهصورت ناپایدار است (شهرداری تهران، 1396)؛ ازاینرو، امروزه یکی از مهمترین چالشهای فراروی مدیریت شهری در کشور، تأمین منابع درآمدی پایدار است. گردشگری شهری بهعنوان یکی از انواع گردشگری که بهتازگی بیشتر به آن توجه شده است، علاوه بر داشتن تأثیرات مثبت بر اقتصاد شهر، معیشت شهروندان، توسعه کسبوکارهای خرد و بهبود وضعیت زیرساختهای شهری، میتواند بهعنوان یکی از منابع درآمدهای پایدار شهرداری، نقش اساسی را در اقتصاد پایدار شهر داشته باشد (نعیمی و نعمتزاده، 1395). در همین راستا متولیان مربوطه در سطح ملی و محلی سعی میکنند با ایجاد جاذبههای گردشگری جدید یا ارزشمندکردن جاذبههای گردشگری موجود، از فرصتهای نهفته در این صنعت برای بهبود وضعیت جامعه و سازمانهای زیر مدیریت خود، بیشترین استفاده را ببرند. بهطور طبیعی در هر کشوری کلانشهرها با توجه به داشتن پتانسیلهای مختلف، بخش اعظمی از جذب انواع گردشگر داخلی و خارجی و نیز خدماتدهی به آنها (اعم از اینکه مقصد گردشگران باشند یا نباشند) را بر عهده دارند و بهنوعی بیشتر درآمد ناشی از گردشگری و ارزشافزوده آن در کلانشهرها به دست میآید؛ اما گاهی این کلانشهرها همانند کلانشهر تهران متناسب با پتانسیلهای موجود خود، نمیتوانند گردشگران را به خود جذب کنند و در مقابل رقیبان خود عملکرد مناسبی داشته باشند؛ حتی اگر پتانسیلهای بالاتری داشته باشند (این امر در سطح کشورها نیز نمود دارد)؛ بنابراین، ضروری است وضعیت رقابتپذیری گردشگری این مراکز بررسی شود تا با توجه به خروجی آن تصمیمات مناسب برای استفاده بهینه از این صنعت سودآور، پاک و کمهزینه گرفته شود. هدف این پژوهش نیز بررسی این موضوع بین کلانشهرهای ایران با تأکید بر بررسی جایگاه کلانشهر تهران بهعنوان پایتخت و دروازه ورودی گردشگران خارجی به کشور است. تعریف رقابت کار دشواری است؛ زیرا رقابت مفهومی نسبی و چند بعدی است (فرزین و نادعلیپور، 1392: 43)؛ اما میتوان رقابت را تلاش برای پیشیگرفتن بر یکدیگر (در یک فعالیت مشخص) تعریف کرد (فرهنگ عمید، 1389). ریشه رقابتپذیری کلمه لاتین رقابت[1] است. بهطور کلی، رقابتپذیری قابلیتها و توانمندیهایی است که یک کسبوکار، صنعت، منطقه و کشور دارند و میتوانند آنها را حفظ کنند تا در عرصه رقابت بینالمللی نرخ بازگشت فراوانی را در فاکتورهای تولید ایجاد کنند و نیروی انسانی خود را در وضعیت نسبتاً خوبی قرار دهند. درواقع رقابتپذیری توانایی افزایش سهم بازار، سوددهی، رشد ارزش افزوده و ماندن در صحنه رقابت عادلانه و بینالمللی برای دورههای طولانی است (قاراخانی دهسرخی و همکاران، 1395: 394). رقابتپذیری شهری بهصورت مجموعه عواملی اعم از سیاستها، نهادها، راهبردها و فرایندهایی تعریف میشود که مشخصکنندة سطح بهرهوری پایدار شهر در موضوعات اقتصادی، زیستمحیطی و اجتماعی است (Sally et al, 2014: 1). تفکر رقابتپذیری شهری براساس تحولات اقتصاد جهانی و افزایش حیرتانگیز گردش سرمایه در جهان، در دهههای گذشته شکل گرفت. در دو دهه اخیر، رقابت روزافزون سرمایههای در گردش بین شهرهای جهان و شرکتهای فراملیتی شدت یافته است که بهدلیل توجه به سرمایهگذاریهای جدید چشماندازهای جغرافیایی کلان مقیاسی داشتهاند (ناصری اصفهانی و همکاران، 1399: 40). گردشگری یک پدیده اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی است که به جابهجایی مردم به کشورها یا مکانهایی خارج از محیط معمول آنها برای اهداف شخصی یا تجاری / شغلی منجر میشود (UNTWO, 2021). طبق تعریف سازمان جهانی گردشگری، گردشگری شهری نوعی از فعالیتهای گردشگری است که در یک فضای شهری (که با ویژگیهای ذاتی آن شامل اقتصاد غیرکشاورزی مانند تجارت، تولید، خدمات و ... مشخص میشود) صورت میگیرد. ازنظر این سازمان، مقاصد گردشگری شهری انواع مختلفی از تجربیات فرهنگی، معماری، اجتماعی، فناوری و ... ارائه میدهد. گردشگری شهری میتواند بهعنوان نیروی محرکه بسیاری از شهرها و کشورها عمل کند. گردشگری با چگونگی توسعه یک شهر و فراهمکردن شرایط زندگی بیشتر و بهتر برای ساکنان و بازدیدکنندگان آن مرتبط است (UNTWO, 2021). در گردشگری شهری انگیزه گردشگر دیدار از جاذبههای شـهری، دیـدار اقـوام و دوستان در شهر یا ترکیبی از هر دو انگیزه است. بدین ترتیب به نظر میرسد دو نوع گردشگری شهری وجود داشـته باشد (فرجی راد و آقاجانی، 1388: 69). گردشگری شهری خالص: در این نوع از گردشگری شـهری، گردشـگران فقط بـه یـک شـهر خـاص مـسافرت میکنند و از ابتدا تا انتهای مدت اقامت خود را در همان شـهر میگذرانند و از جاذبههای همـان شـهر دیـدن میکنند. برخی از پژوهشگران این نوع از گردشگری را گردشگری شهری یکجانشین مینامند. گردشگری شهری مختلط: در این نوع از گردشگری شهری، هدف گردشگران علاوه بـر دیـدن جاذبهها یـا اقوام و دوستان، رفتن به شهرهای کوچک، روستاها و ییلاق اطراف یا پیرامون آن شهر اصلی است. در ایـن نوع از گردشگری شهری معمولاً مدت اقامت طولانیتر اسـت و بیـشتر مـدت اقامـت در همـان شـهر اول سـپری میشود. برخی از پژوهشگران این نوع از گردشگری را گردشگری شهری کوچنده مینامند. عوامل مؤثر بر جذب گردشگر براساس تقسیمبندی سازمان جهانی گردشگری در قالب سه شاخص کلی بیان میشوند که عبارتاند از شاخص قوانین و مقررات در گردشگری و سفر[i]، شاخص زیرساختها و فضای کسبوکار[ii] و شاخص منابع فرهنگی و طبیعی[iii]. زیرمجموعة این شاخصها قوانین و مقررات سیاستی[iv]، مقررات زیستمحیطی[v]، ایمنی و امنیت[vi]، بهداشت و سلامت[vii]، اولویتدادن به گردشگری و سفر[viii]، زیرساخت حملونقل هوایی[ix]، زیرساخت حملونقل زمینی[x]، زیرساخت گردشگری[xi]، زیرساخت تکنولوژی اطلاعات و ارتباطات[xii]، رقابتپذیری قیمت در صنعت گردشگری و سفر[xiii]، منابع انسانی[xiv]، پذیرش گردشگری ملی[xv]، منابع فرهنگی و طبیعی[xvi] است (گزارش گردشگری و سفر، 2015). امروزه مجمع جهانی اقتصاد بهعنوان معتبرترین مرجع در عرصه معرفی و گسترش چارچوب مفهومی رقابتپذیری گردشگری مطرح است. شاخص رقابتپذیری سفر و گردشگری[xvii] با مشارکت چندین شرکت برنامهریزی استراتژیک، معاونت حملونقل هوایی بینالمللی[xviii]، سازمان جهانی گردشگری[xix]، شورای جهانی سفر و گردشگری[xx] و دیگر بنگاههای مربوط به گردشگری تبیین و توسعه یافت (اکبری و انصاری، 1399: 262). براساس شواهد بررسیشده توسط سازمان همکاری اقتصادی و توسعه[xxi] (OECD)، کشورها نیز تا حد زیادی، عناصر کلیدی را برای ارزیابی رقابتپذیری در صنعت گردشگری در نظر میگیرند (باقری و همکاران، 1395: 141) که در جدول 1 مشاهده میشوند.
Source: OECD survey on Measuring Competitiveness in tourism, 2012
کلانشهر ازجمله واژههایی است که تاکنون تعریف واحد بین صاحبنظران در کشور دربارة آن ارائه نشده است؛ اما مهمترین و مستندترین تعریف موجود در این زمینه تبصره 2 بند 2 مصوبه شورای عالی شهرسازی و معماری ایران در تاریخ 31/01/1388 است که در آن شهرهای بیش از 500 هزار نفر را در ایران کلانشهر در نظر میگیرند؛ شرح مصوب مذکور بدین صورت است (پیوست مصوبه تعریف مجموعه شهری و تبیین شاخصهای آن): بند 1. مجموعه شهری: مجموعه شهری محدودهای جغرافیایی است که از یک شهر مرکزی و حداقل 2 شهر پیرامونی و نواحی روستایی بین آنها تشکیل شده که تمامی شهرهای پیرامونی آن با شهر مرکزی دارای یکپارچگی اقتصادی، اجتماعی و خدماتی بوده و لازم است تحت مدیریت یکپارچه باشد. بند 2، طبقهبندی مجموعههای شهری: مجموعههای شهری کشور در 3 گروه طبقهبندی میشوند. بند 2-1، در صورتی که جمعیت شهر مرکزی هر مجموعه شهری براساس آخرین سرشماری رسمی کشور بین 200 تا 500 هزار نفر باشد، مجموعه شهری مذکور مجموعه شهری میانی نامیده میشود. بند 2-2، در صورتی که جمعیت شهر مرکزی هر مجموعه شهری براساس آخرین سرشماری رسمی کشور، بین 500 هزار تا یک میلیون نفر باشد، مجموعه شهری مذکور مجموعه شهری بزرگ نامیده میشود. 2-3، در صورتی که جمعیت شهر مرکزی هر مجموعه شهری، براساس آخرین سرشماری رسمی کشور، یک میلیون نفر یا بیشتر باشد، مجموعه شهری مذکور منطقه کلانشهری نامیده میشود. تبصره 1- در موارد استثنایی با تصویب شورای عالی شهرسازی و معماری امکان تعریف طرح مجموعه شهری برای شهرهایی وجود دارد که فاقد شرایط این مصوبهاند. تبصره 2، شهرهای مرکز مجموعههای بندهای 2-2 و 2-3 از تاریخ تصویب این مصوبه بهعنوان کلانشهر محسوب میشوند.
پیشینه پژوهش بعضی از پژوهشگران (Go and Govers, 2000, Wahab, 2001, Hassan, 2000, Crouch and Ritchie, 1999, Enright, Newton, 2004, Yoon and Uysal, 2005, Dwyer and Kim, 2003, Navickas, Malakauskaite, 2009, Das, Dirienzo, 2012, Jackman, Lorde, Lowe, Alleyne, Antonio, 2011) در سالهای اولیه ورود رقابتپذیری به بحثهای گردشگری روی این موضوع تحقیق کردهاند. ازجمله پژوهشهایی که در سالهای اخیر این موضوع را بررسی کردهاند، میتوان به این موارد اشاره کرد: سولبار و همکاران[xxv] (2016) در پژوهش خود با عنوان «محرکهای رقابتپذیری مقاصد گردشگری؛ یک پژوهش جهانی» بیان میکنند عوامل خاص گردشگری، مانند زیرساختهای گردشگری و مدیریت مقصد، اصلیترین محرکهای رقابت در کشورهای درحال توسعه است؛ درحالیکه رقابت مقصد در کشورهای توسعهیافته به فاکتور خاص مدیریت مقصد و همچنین به شرایط وسیع اقتصادی مانند زیرساختهای عمومی، کلان محیط زیست و محیط تجاری بستگی دارد. بوز و همکاران[xxvi] (2016) پژوهشی با عنوان «مقاصد گردشگری هوشمند؛ اکوسیستمهایی برای رقابت مقاصد گردشگری» انجام دادهاند. آنها در پژوهش خود به این نتیجه رسیدهاند که فناوری اطلاعات و ارتباطات یک عامل مهم برای مقصد گردشگری هوشمند است؛ اما بهتنهایی برای معرفی هوشمندی کافی نیست. همچنین معتقدند یک ساختار اکوسیستم منطقی توسعه پایدار، دربردارندة پتانسیل ایجاد مزیت رقابتی پایدار و افزایش کیفیت زندگی ساکنان و گردشگران در مناطق گردشگری هوشمند است. کالجی و همکاران[xxvii] (2017) در مقالهای، عوامل مؤثر بر رقابتپذیری مقاصد گردشگری در منطقه ویژه اقتصادی انزلی را تحلیل کردهاند. نتایج نشان دادهاند منابع اصلی و جذبکننده، مدیریت مقصد، برنامهریزی، سیاست مقصد و توسعه مهمترین عوامل مؤثر بر رقابتپذیری این محدودهاند. لوپز و همکاران[xxviii] (2018) مقالهای با عنوان «رقابتپذیری گردشگری منطقهای با استفاده از رویکرد پرامتی» به این نتیجه رسیدهاند که ناحیه مادر شهری پورتو[xxix] در رتبه اول و بعد از آن کاوادو[xxx] و دورو[xxxi] قرار دارد. پرنا و همکاران[xxxii] (2018) در پژوهش خود با موضوع «رقابتپذیری مقصد گردشگری: یک مدل کاربردی برای جنوب پرتغال در مقابل منطقه مدیترانهای اسپانیا» بیان میکنند بهصورت کامل یک مجموعه شاخص وجود ندارد یا نمیتوان از شاخصهای ثابت برای همه مقاصد استفاده کرد. گوفی و کوکولِلی[xxxiii] (2019) الگوی رقابتپذیری در مقاصد کوچک و متوسط ایتالیا را تبیین کردهاند. بررسیهای این پژوهش نشان میدهند چندبعدیبودن و نسبیبودن مفهوم رقابتپذیری مقاصد گردشگری بر روابط بین پیشبینیکنندهها (مستقل) و متغیرهای وابسته تأثیر میگذارد. قابلیتهای مدیریتی، کیفیت خدمات و سیاستهایی که با هدف تقویت توانمندی محلی انجام میشوند، مهمترین عوامل تعیینکنندة رقابتپذیری شهرهای کوچک و متوسط ایتالیا بودهاند. روما و نیجکامپ[xxxiv] (2019) در پژوهشی با عنوان «تأثیر نوآوری، بهرهوری و تخصص در رقابتپذیری گردشگری – تجزیه و تحلیل اقتصادسنجی فضایی بر مناطق اروپا» به دنبال بررسی تأثیر نوآوری بر رقابتپذیری گردشگری در اروپا بودهاند. نتایج پژوهش آنها جالب بوده و نشان دادهاند هرجا گردشگری رونق بیشتری داشته است سطوح پایینتری از بهرهوری وجود دارد و برعکس در مناطقی که آموزش، بهرهوری و نوآوری سطح بالاتری را نشان میدهد ارزشافزوده بهدستآمده از گردشگری بهمراتب پایینتر است. وان و همکاران[xxxv] (2019) در پژوهشی، الگوی فضایی زمانی و تأثیر آن بر رقابتپذیری گردشگری شهری و مجتمعهای (شهری) سرتاسر دشت گوانژوک[xxxvi] را مطالعه کردهاند. نتایج این پژوهش نشان داده است از لحاظ مکانی، تفاوت معناداری بین شهرهای موجود در دشت ازنظر رقابتپذیری وجود دارد. در سال 2010 سطح بالا و متوسط رقابتپذیری، بین قسمت شرق تا غرب دشت بوده و سطح پایین رقابتپذیری در بالهای شمالی و جنوبی محدوده بوده است؛ اما در سال 2017 توزیع رقابتپذیری به سمت قطبیشدن پیش رفته است. به عبارتی در سال 2017 از تعداد شهرهای میانی در رقابتپذیری کاسته شده و تعداد شهرهای بالا و پایین افزایش یافته است و بهطورکلی وضعیت رقابتپذیری گردشگری در سال 2017 حاکی از روند تقویت رقابتپذیری در محدوده شرق دشت و روند تضعیف رقابتپذیری در غرب محدوده بوده است. ونگ و همکاران[xxxvii] (2021) در پژوهشی، تقاضای محلی، کیفیت مکان و رقابتپذیری گردشگری شهری را بررسی کردهاند و به این نتیجه رسیدهاند که شهرهای ثروتمندتر، کیفیت مکانی بالاتری دارند و کیفیت مکانی بالاتر، گردشگران بیشتری را جذب میکند. ایمانی خوشخو و نادعلیپور (1395) در پژوهشی، الگوی مفهومی رقابتپذیری مقصد گردشگری در چارچوب توسعه پایدار را ارائه دادند. آنها رقابت مقاصد برای دستیابی به توسعه متوازن گردشگری، رقابت مقاصد برای دستیابی به حفاظت همراه با عدالت اجتماعی و رضایت گردشگران، رقابت مقاصد برای تأمین رفاه اجتماعی ازطریق منافع اقتصادی حاصل از ورود گردشگران و رقابت مقاصد برای استقرار یک اقتصاد سبز ازطریق جذب و جلب رضایت گردشگران مسئول را بهعنوان ابعاد رقابتپذیری پایدار مقاصد مطرح میکنند. اجزاء شکوهی و همکاران (1396) مقالهای با عنوان «برنامهریزی راهبردی گردشگری کردستان بر پایة هویت رقابتپذیری منطقهای با استفاده از تکنیک Meta-SWOT» را به چاپ رسانده و در آن بیان کردهاند مهمترین عوامل کلان تأثیرگذار بر گردشگری کردستان عبارتاند از مدیریت کلان کشور، سیاستهای خارجی دولت و تحریمهای بینالمللی، عدم تخصیص بودجه به امر گردشگری و توجهنکردن به صنعت گردشگری در سطح کشور. همچنین در این پژوهش از استان کرمانشاه و همدان بهعنوان رقبای منطقهای کردستان در زمینة گردشگری یاد شده است. برومند و همکاران (1397) در پژوهشی با عنوان «توسعه مدل بومی سنجش رقابتپذیری گردشگری مقاصد گردشگری ایران» نتیجه گرفتند امنیت، زیرساخت، خدمات مقصد و امکانات اقامتی، رقابتپذیری قیمتی و جو مقصد، عوامل انسانی، محیط مقصد، جذابیتهای تفریحی و واقعهای، مدیریت مقصد و درنهایت، اطلاعرسانی و برنامهریزی میتوانند بهعنوان شاخصهای سنجش رقابتپذیری گردشگری در ایران مدنظر باشند. بین شاخصهای بررسیشده، امنیت و زیرساختهای گردشگری بیشترین تأثیر را در رقابتپذیری مقصد دارند و محیط مقصد نیز کمترین تأثیر را دارد. افراخته و همکاران (1398) در مقالهای با عنوان «تحلیل عوامل مؤثر در رقابتپذیری گردشگری مطالعه موردی: شهرستان سرعین» به این نتیجه رسیدهاند که از میان شاخصهای 6گانة بهکاررفته در مدل تلفیقی پژوهش آنها بهترتیب منابع و جاذبههای محوری، مدیریت مقصد، عوامل تقویتکننده، برنامهریزی خطمشی و توسعه مقصد، رضایت گردشگران، عوامل و منابع پشتیبان اولویت دارند. اکبری و انصاری (1399) در مقالهای، محرکهای مؤثر بر رقابتپذیری سفر و گردشگری برای دوران پساکرونا را در ایران بازشناسی کردهاند. نتایج این پژوهش نشان دادهاند محرکهای تقویت تورهای مسافرتی برای جذب گردشگر (آمادگی زیرساختی)، انتخاب ایران بهدلیل تجربه قبلی (آمادگی شرایط و چارچوب قانونی گردشگری) و آمادگی جهش سفر و میزبانی شایسته از گردشگران (آمادگی زیرساختی( بیشتر از سایر محرکها بر رقابتپذیری گردشگری کشور در دوران پساکرونا مؤثر هستند. با توجه به آنچه گذشت، باوجود اهمیت موضوع برای مدیران و تصمیمگیران گردشگری در سطح کلانشهرها و کشور، بهخصوص کلانشهر تهران، تاکنون پژوهشی دربارة موضوع رقابتپذیری گردشگری در سطح کلانشهرها و مقایسه چندین مکان جغرافیایی مهم در سطح کشور انجام نشده است که این امر دلیلی بر اهمیت انجام پژوهش حاضر است.
روش پژوهش حاضر ازنظر هدف، کاربردی و از نظر روش، توصیفی – تحلیلی است. روش جمعآوری دادهها در این پژوهش بهصورت اسنادی و پویش میدانی است. بدین صورت که در بخش اسنادی با مطالعه ادبیات پژوهش، پیشینه و عوامل مهم داخلی و خارجی استخراج شدهاند که ممکن است بر رقابتپذیری گردشگری شهر تأثیرگذار باشند و در اختیار شرکتکنندگان در تحقیقات قرار گرفته است. جامعه آماری این پژوهش 15 نفر از خبرگان و متخصصان دانشگاهی و مسئولان با بهرهگیری از روش نمونهگیری گلوله برفی بود. معیارهای انتخاب خبرگان تسلط نظری، تجربه عملی، تمایل و توانایی مشارکت در پژوهش بود. برای تجزیه و تحلیل دادههای پژوهش از تکنیک Meta-SWOT بهعنوان یکی از تکنیکهای جدید در برنامهریزی راهبردی و تکمیلکنندة تکنیک SWOT استفاده شده است[xxxviii].
یافتهها همانگونه که مطرح شده است کلانشهر تهران بهعنوان دروازة ورودی و پایتخت سیاسی و اداری کشور باوجود داشتن پتانسیلهای مختلف گردشگری نتوانسته است بهخوبی در زمینة جذب گردشگر عمل کند؛ درحالیکه وجود چنین پتانسیلهایی میتواند یک شهر را به قطب گردشگری ملی و منطقهای تبدیل کند. در این بخش به شناخت اهداف و پتانسیلهای گردشگری و نیز بررسی وضعیت کلانشهر تهران ازنظر پتانسیلهای گردشگری بین کلانشهرهای کشور به شناسایی کلیدیترین پتانسیلها و موانع توسعه گردشگری کلانشهر تهران پرداخته خواهد شد تا از این طریق رهنمودهای لازم برای تغییر و بهبود وضعیت فعلی تدوین شود. در ادامه با نظر کارشناسان، ابتدا مهمترین اهداف برای گردشگری شهر تهران تعیین و اولویتبندی خواهند شد. در این مرحله، کارشناسان اهمیت هرکدام از اهداف انتخابشده را در سه سطح بالا، متوسط و پایین اولویتبندی کردهاند (جدول 2). در ادامه لازم است منابع و قابلیتهای شهر تهران برای دستیابی به اهداف بالا ارائه شود. گفتنی است کلانشهر تهران منابع و قابلیتهایی دارد که تا حدودی همه انواع گردشگری (برحسب انگیزه سفر) را پوشش میدهد. در این راستا با توجه به وجود جاذبههای فراوان گردشگری در کلانشهر تهران[xxxix]، انواع گردشگری در زیر آورده شدهاند که شهر تهران در آنها دارای جاذبه است و به نوعی دیگر کلانشهرهای کشور نیز تا حدودی از آنها برخوردارند. همچنین بهدلیل اینکه ارزش جاذبهها و پتانسیلها در سطح شهر یکسان نیستند، وزندهی به آنها انجام شد؛ بهگونهایکه مجموع امتیاز جاذبهها و قابلیتهای گردشگری کمتر و بیشتر از عدد 100 نشود. بهدلیل ماهیت رقابتی این پژوهش، باید همانگونه که هدف و عنوان پژوهش نیز مشخص است، رقبای شهر تهران را انتخاب کرد که شامل کلانشهرهای ایران هستند. برحسب تبصره 2 بند 2-2 و 2-3 پیوست مصوبه 31/01/1388 شورای عالی شهرسازی و معماری، شهرهای بیش از 500 هزار نفر در سال سرشماری 1395 کشور بهعنوان رقیبان کلانشهر تهران انتخاب شدهاند. در مجموع در سرشماری 1395، 18 شهر به بیش از 500 هزار نفر جمعیت داشتهاند (جدول 4). در این بین، تهران بیشترین جمعیت و اراک[xl] کمترین جمعیت را داشتهاند.
جدول 2- اهداف تعیینشده برای گردشگری شهر تهران
جدول 3- جاذبهها و پتانسیلهای کلانشهر تهران
شکل 1- عوامل و منابع مهم و مؤثر بر رقابتپذیری گردشگری کلانشهر تهران در محیط نرمافزار متاسوات
جدول 4- شهرهای بیش از 500 هزار نفر ایران
منبع: مرکز آمار ایران، 1395
بررسی نمودار 1، نشان میدهد گردشگرپذیری استانها نوسان دارد. از نکات مهم این نمودار میتوان به رشد نسبی همه استانها در زمینة جذب گردشگر تا سال 97 اشاره کرد که این مهم در سال 98 در بیشتر استانها نزولی شده است؛ البته تهران از این قاعده مستثنی است. از دلایل مهم این کاهش گردشگرپذیری میتوان به نوسانات اقتصادی اتفاقافتاده در زمان مذکور و نیز وضعیت آبوهوایی حاکم بر کشور در بهار 1398 اشاره کرد که امکان مسافرت را محدود میکرد[xliii]. ذکر این نکته در نمودار 1 حائز اهمیت است که روند گردشگرپذیری استانهای تهران و البرز در سال 1398 روند صعودی داشته است که دلیل این امر میتواند نبود مخاطرات محیطی (سیل) در این دو استان در بهار 1398 باشد. طبیعتاً مقصد اصلی گردشگری استان تهران و همچنین محل اقامت آن و استفاده از خدمات مذکور در شهر تهران بوده است. همانگونه که در جدول 5 مشاهده میشود، تعداد گردشگران خارجی واردشده به شهر تهران پایین است؛ اما روند آن رو به رشد است و از 648 هزار نفر اقامت شبانه در سال 2009 به 1 میلیون و 635 هزار اقامت شبانه در سال 2016 رسیده است که نشاندهندة 5/2 برابرشدن تعداد گردشگران با اقامت شبانه در شهر تهران است. همچنین جدول 5 نشان میدهد 5/62 درصد گردشگران خارجی که در سال 2009 در شهر تهران اقامت داشتهاند، از کشورهای افغانستان، عراق، آذربایجان، ترکیه و ترکمنستان بودهاند. سهم پنج کشور مذکور در سال 2016 از 62 درصد به 72 درصد رسیده است. به عبارتی بهتر، 72 درصد گردشگرانی که در اقامتگاههای تهران ثبت شدهاند، به این پنج کشور و 28 درصد دیگر به سایر کشورهای جهان متعلق بودهاند. در ادامه، وضعیت کلانشهر تهران در مقایسه با کلانشهرهای ایران در قالب ظرفیتها و قابلیتهای یادشده در جدول 3 و شکل 1 بررسی میشود. بهدلیل اینکه تعداد رقیبان (کلانشهرها) بالا بوده است، فقط تصویر بخشی از فرایند مذکور در شکل 2 نمایش داده شده است. در این شکل مشخص است در بخشی از آیتمها کلانشهر تهران وضعیت مناسبی نسبت به رقیبان دارد و در بعضی از آنها نیز نسبت به رقیبان وضعیت ضعیفتری دارد. ذکر این نکته حائز اهمیت است که همه کلانشهرهای یادشده قابلیت گردشگری بالایی ندارند یا حداقل قابل مقایسه با شهرهای گردشگری کشور نیستند، مانند زاهدان، اراک و ...؛ بنابراین، بهدلیل تعریف ارائهشده از کلانشهر بهناچار اسم آنها در لیست ارائه شده است. یک اصل مهم در امر رقابت، سنجش وضعیت مطالعهشده (شهر / شرکت /گروه / ...) بین رقیبان است؛ درواقع باید ابتدا مشخص شود در زمینة هدف، وضعیت مطالعه (شهر / شرکت / گروه / ...) نسبت به رقبا چگونه است. در امر رقابتپذیری بین مقاصد گردشگری نیز این مهم صدق میکند. در همین رابطه، با توجه به اهداف و پتانسیلهای ذکرشده برای گردشگری کلانشهر تهران، وضعیت این کلانشهر نسبت به سایر کلانشهرهای کشور در شکلهای 3 و 4 بررسی شده است. همانگونه که در شکلهای 3 و 4 مشخص شده است، شهرهای زاهدان، بندرعباس، اهواز و اراک کمترین امتیاز رقابتی و شهرهای اصفهان، شیراز، مشهد و تبریز بیشترین امتیاز رقابتی را کسب کردهاند.
نمودار 1- مقایسه روند گردشگریپذیری استانهای (دارای مرکزیت کلانشهرهای) رقیب تهران[xliv] از سال 1398-1390 منبع: مرکز آمار ایران، 1400 جدول 5-آمار گردشگران بینالمللی تهران با اقامت شبانه (هزار نفر)
منبع: دنیای اقتصاد، 1396
شکل 2-مقایسه کلانشهر تهران با کلانشهرهای کشور ازنظر پتانسیلهای مهم گردشگری
شکل 3- نقشه رقابتی توسعه گردشگری کلانشهر تهران
شکل 4-مزیت رقابتی هریک از رقبای کلانشهر تهران در زمینة توسعه گردشگری
بعد از مشخصشدن وضعیت کلانشهر تهران نسبت به رقبای خود، لازم است معلوم شود کدام منابع و قابلیتهای گردشگری کلانشهر تهران مزیت رقابتی پایدارتری دارند تا متولیان امر با تقویت، برندکردن و مانوردادن آنها، با رقبای خود رقابت کنند؛ ﺑﺮاﺳﺎس این، ﻣﻨﺎﺑﻊ و قابلیتها ازﻧﻈﺮ با ارزشبودن، نادربودن، تقلیدنشدنی و غیرقابل جایگزین بودن (VRIO)، در طیف 5 درجهای (بسیار موافقم، موافقم، خنثی، مخالفم و خیلی مخالفم) بررسی و اندازهگیری میشوند. کمیابی (R): رقبای ما قادر به انجام این کار نیستند؟ تقلیدپذیری (I): رقبای ما قادر به تقلید این قابلیت نیستند؟ غیرقابل جایگزینی (O): ما از این عامل بهواسطه خطمشی جبران خود بهره میگیریم؟ در شکل 5، منابع و قابلیتها از دیدگاه مبتنی بر منابع ارزیابی شدهاند. طبیعتاً هر نوع برنامهریزی در هر سطحی نیازمند یک کلنگری است؛ زیرا هر عامل برنامهریزیشده تأثیرگرفته از یکسری عوامل درونی و بیرونی است که عوامل بیرون خارج از کنترل بود؛ اما باید در برنامهریزیها مدنظر قرار گیرند. در زمینة گردشگری که یک مقوله چندبعدی است، عوامل بیرونی نقش مهمی دارند و حتی میتوانند تمام برنامهریزیهای انجامشده را بیاثر کنند. گواه این امر، گسترش ویروس کرونا طی دو سال اخیر در سطح جهان است. در شکل 6، مهمترین عوامل خارجی مؤثر بر گردشگری کلانشهر تهران آورده شدهاند؛ این عوامل عبارتاند از تحریمهای بینالمللی علیه کشور، تبلیغ و جو رسانهای منفی علیه کشور، تعارض فرهنگی گردشگران با فرهنگ بومی، عدم اولویت گردشگری بین تصمیمگیران، مسئله آلودگی، ترافیک و زیرساختهای تهران، تورم بالا و افزایش هزینههای زندگی و جابهجایی گردشگران، مسائلی که باعث غیرفعالشدن گردشگری میشوند (مانند بحرانهای سیاسی، امنیتی، وقوع جنگ، بحرانهای زیستمحیطی، بحرانهای بهداشتی و همهگیریها شبیه کرونا و ...). بررسی تأثیر عوامل داخلی بر عوامل خارجی از دیگر مراحل این پژوهش است. درواقع باید میزان تأثیر منابع و قابلیتهای داخلی بر عوامل خارجی بررسی شود. یکی از اهداف برنامهریزیهای استراتژیک نیز همین مقوله است که تا چه اندازه منابع داخلی میتوانند فرصتها را پشتیبانی کنند و تهدیدها را کاهش دهند. چگونگی تأثیر عوامل داخلی بر عوامل خارجی در پژوهش حاضر در شکل 7 آورده شده است. در مرحله بعدی پژوهش، تناسب بین عوامل منابع و قابلیتها و اهداف پژوهش بررسی شده است. درواقع میزان تأثیر منابع و قابلیتها بر اهداف پژوهش سنجیده و مشخص میشود به چه میزان منابع و قابلیتها اهداف پژوهش را پشتیبانی میکنند. در شکل 8، میزان این تأثیرگذاری آورده شده است. در انتها لازم است نقشه راهبردی گردشگری کلانشهر تهران با توجه به ورودیها و مقایسههای قبلی ترسیم شود. در نقشه استراتژیک منابع و قابلیتها و عوامل خارجی بر مبنای سه معیار تحلیل میشوند: الف) نزدیکی منابع و قابلیتها با عوامل خارجی، ب) سمت افقی و فوقانی عوامل، د) اندازه حبابها. محور افقی (x) کمیابی، تقلیدناپذیری و تناسب سازمانی و محور عمودی (y) میزان و درجه تناسب استراتژیک عوامل را نشان میدهد. همچنین اندازه حبابها میزان تناسب با اهداف را مشخص میکند. منابع و تواناییها با رنگ فیروزهای و عامل کلان محیطی با رنگ نارنجی نشان داده شدهاند. عواملی که به سمت راست متمایز شدهاند، نسبتاً با ارزش، نادر، تقلیدنشدنی و بدون جایگزیناند. عواملی که به سمت بالا متمایز شدهاند، درجه بالایی از تناسب راهبردی دارند. اندازه حبابها بیانکنندة درجه تناسب آنها با اهداف است. اندازه حباب عوامل کلان محیطی بیانکنندة درجه اضطرار آنها است. بهطور کلی، برای هر دو دسته از حبابها که بیانکنندة منابع و تواناییها و همچنین عوامل کلان محیطیاند قرارگیری در موقعیت بالا و سمت راست بیانکنندة بالاترین میزان امتیاز و نمره است. در شکل 9 نقشۀ راهبردی گردشگری کلانشهر تهران ارائه شده است. همانگونه که در نقشه راهبردی گردشگری کلانشهر تهران (شکل 9) مشخص شده است، مهمترین عوامل و موانع توسعه گردشگری در کلانشهر تهران بهترتیب عبارتاند از عدم اولویت و اهمیت مقوله گردشگری بین تصمیمگیران و سیاستمداران (X=5 Y=4 Bubble= 5)، عامل تحریمهای بینالمللی (X=4 Y=3 Bubble= 5)، عامل تعارض فرهنگی گردشگران با فرهنگ بومی (X=3.2 Y=3 Bubble= 5) و تا حدودی عامل تبلیغ و جو منفی علیه ایران (X=4 Y=2 Bubble= 3). همچنین نقشه راهبردی نشان میدهد از مهمترین منابع و پتانسیلهای کلانشهر تهران میتوان به پتانسیلهای سلامتی و پزشکی، مکانهای ویژه تفریحی، گردشگری طبیعی برای موفقیت و پیشبرد توسعه گردشگری کلانشهر تهران اشاره کرد.
شکل 5- ارزیابی منابع و قابلیتها (عوامل کلیدی) براساس دیدگاه مبتنی بر منابع در محیط متاسوات
شکل 6- عوامل محیطی خارج از کنترل سازمان در محیط نرمافزار متاسوات
شکل 7- تناسب منابع و قابلیتها با عوامل خارجی در محیط نرمافزار متاسوات شکل 8- تناسب توانائیها و قابلیتها با اهداف در محیط نرمافزار متاسوات
شکل 9- نقشه راهبردی رقابتپذیری گردشگری کلانشهر تهران در محیط نرمافزار متاسوات
بحث و نتیجهگیری امروزه اهمیت و مزایای گردشگری بر هیچکس پوشیده نیست. کشور ایران نیز پتانسیلهای مختلفی در زمینة جذب گردشگر دارد و بهنوعی برای همه ذائقههای گردشگران مناسب است؛ اما وضعیت گردشگری کشور بهمراتب از حد انتظار پایینتر است. این امر معلول دلایل مختلفی است که بررسی و کنکاش این دلایل باید برای نهادهای تصمیمگیری، سازمانهای اجرایی و مراکز دانشگاهی اولویت زیادی داشته باشد (بهخصوص در شرایط فعلی کشور و محدودبودن راههای کسب درآمد ارزی و نیز برای کاهش وابستگی به صنعت شکنندة نفت). بخش زیادی از پتانسیلهای گردشگری ایران در کلانشهرها قرار دارند که باید برای استفاده بهینه و متناسب از آنها برنامهریزی کرد. یکی از اولین قدمها در زمینة هرگونه برنامهریزی برای بهبود وضعیت کنونی شناخت وضعیت فعلی و شناخت پتانسیلها و ظرفیتهای موجود برای برنامهریزی است. زمانی که بحث رقابتپذیری در زمینة جذب گردشگر بین یک شهر و شهرهای رقیب پیش میآید، شناخت وضعیت فعلی آن شهر نسبت به سایر رقبا اهمیت فراوانی دارد. در همین راستا در این پژوهش وضعیت کلانشهر تهران ازنظر توسعه گردشگری با سایر کلانشهرهای ایران مقایسه شده است. بررسیهای این پژوهش نشان داده است از بین کلانشهرهای رقیب تهران در زمینة توسعه گردشگری، شهرهای زاهدان، بندرعباس، اهواز و اراک کمترین امتیاز رقابتی و شهرهای اصفهان، شیراز، مشهد و تبریز بیشترین امتیاز رقابتی را کسب کردهاند. بررسیها نشان دادهاند عدم اولویت و اهمیت مقوله گردشگری بین تصمیمگیران و سیاستمداران، عامل تحریمهای بینالمللی، عامل تعارض فرهنگی گردشگران با فرهنگ بومی مهمترین عاملها و موانع کلاناند که پیش روی توسعه گردشگری کلانشهر تهران هستند. ازجمله مهمترین منابع و پتانسیلهای کلانشهر تهران میتوان به پتانسیلهای سلامتی و پزشکی و مکانهای ویژه تفریحی برای موفقیت و پیشبرد توسعه گردشگری کلانشهر تهران اشاره کرد. پژوهش حاضر با تحقیقات اجزاء شکویی، شاهکرمی و منصورزاده (1397)، یعقوبی منظری و آقامیری (1396) و پژوهش قائد رحمتی و خاوریان گرمسیر (1395) همسو است که عامل تحریمهای خارجی را یکی از عوامل مهم در نامناسببودن وضعیت گردشگری مطرح کردهاند. از طرفی، نتایج این پژوهش با پژوهش هادی ویسی (1396) همسو است که در آن عدم اولویت و نگرش تهدیدآمیز به گردشگری را یکی از چالشهای گردشگری میداند که اولین اقدام لازم برای بهبود وضعیت گردشگری کنونی است. با توجه به آنچه گفته شد، این پژوهش صرفاً بهعنوان یک پژوهش مقدماتی و کلی در زمینة شناخت پتانسیلها و ظرفیتهای گردشگری کلانشهر تهران است. با توجه به ظرفیت بسیار بالایی که این کلانشهر در زمینة توسعه گردشگری دارد، لازم است در آینده تحقیقاتی خاص، کاربردی و ویژه با تأکید بر هرکدام از پتانسیلهای گردشگری تهران انجام شود تا بهصورت دقیق چالشها و پتانسیلهای هرکدام، استخراج و راهبردهای مناسب مربوطه تدوین شوند؛ برای مثال، یکی از پتانسیلهای مهم گردشگری کلانشهر تهران که در این پژوهش مطرح شده است، مقوله گردشگری سلامت و پزشکی است که میتواند مبنای پژوهشهای مناسب و کاربردی باشد. همچنین میتوان دربارة هرکدام از موانع یادشده، نحوه و میزان تأثیرات آنها بر توسعه گردشگری کلانشهر تهران پژوهشهای مختلفی انجام داد.
[1] Competitive [i] Travel and Tourism regulatory framework [ii] Travel and Tourism Business environment and infrastructure [iii] Travel and Tourism human, cultural and natural resources [iv] Policy rules and regulations [v] Environmental regulation [vi] Safety and Security [vii] Health and Hygiene [viii] Prioritization of Travel and Tourism [ix] Air Transport infrastructure [x] Ground Transport infrastructure [xi] Tourism infrastructure [xii] ICT infrastructure [xiii] Price competitiveness in Travel and Tourism industry [xv] National tourism perception [xvi] Natural and cultural resources [xvii] Travel & Tourism Competitiveness Index (TTCI) [xviii] International Air Transport Association (IATA) [xix] World Tourism Organization (UNWTO) [xx] World Tourism &Travel Council (WTTC) [xxi] Organization for Economic Co-operation and Development [xxii] Breadth of appeal [xxiii] Biodiversity [xxiv] Tourism Training Centers [xxv] Cvelbar et al [xxvi] Boes et al [xxvii] Kaleji et al [xxviii] Lopes et al [xxix] The Metropolitan Area of Porto [xxx] Cavado [xxxi] Douro [xxxii] Perna et al [xxxiii] Goffi and Cucculelli [xxxiv] Romão, J., & Nijkamp [xxxv] Wan et al [xxxvi] Guanzhong [xxxvii] Weng et al [xxxviii] . بهدلیل محدودیت تعداد کلمات و صفحات در این مجله و تشریح روش Meta-SWOT در تحقیقات مشابه، توضیح روش مربوطه حذف شد. [xxxix]. مطابق مراحل روش متاسوات در این مرحله باید قابلیتها و پتانسیلهای شهر تهران در زمینة گردشگری آورده شوند؛ اما بهدلیل تعداد زیاد جاذبه در شهر تهران امکان ارائه آن در این نوشتار وجود نداشت و صرفاً انواع گردشگری آورده شدهاند که در آنها شهر تهران دارای جاذبه بوده است. [xl] . شورای عالی شهرسازی و معماری ایران در جلسه مورخ 5/4/1391، با تبدیل اراک به کلانشهر موافقت کرد. [xli] . بعضی از قابلیتهای یادشده ممکن است در داخل محدوده شهر تهران نباشند؛ اما گردشگران قبل و بعد از بازدید و استفاده از مرکز گردشگری معمولاً از شهر تهران و زیرساختهای آن استفاده میکنند و به نوعی فضاهای گردشگری به اسم تهران یاد میشوند. [xlii]. گردشگری شهری مختلط (کوچنده) ملاک عمل این تحقیق است. در این نوع از گردشگری شهری، هدف گردشگران علاوه بـر دیـدن جاذبههای شهر اصلی، رفتن به شهرهای کوچک، روستاها، ییلاق و مناطق طبیعی پیرامون شهر اصلی است. در ایـن نوع از گردشگری شهری معمولاً مدت اقامت طولانیتر اسـت و بیـشتر مـدت اقامـت در همـان شـهر اصلی سـپری میشود. [xliii]. آمارگیری گردشگران مرکز آمار ایران در فصل بهار انجام شده است. [xliv] . آمار رسمی ارائهشده از طرف مرکز آمار ایران در آذر سال 1400 است که براساس تعداد کل سفرهای انجامشده به تفکیک استانهای بازدیدشده در فصل بهار تهیه شده است. آمارها به تفکیک کلانشهرها ارائه نشدهاند و از طرفی بیشتر گردشگران ورودی به هر استان یا مقصد اصلی گردشگری آنها کلانشهرهای مرکز استان است یا از آن کلانشهر عبور و بازدید میکنند و از خدمات آن استفاده میکنند (سال 94 آمار منتشر نشده است). | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| مراجع | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
اجزاء شکوهی، محمد و همکاران (1396). «برنامهریزی راهبردی گردشگری کردستان بر پایه هویت رقابتپذیری منطقهای با استفاده از تکنیک Meta-SWOT». فصلنامه مدیریت شهری، دوره 7، شماره 26، ص 17-31. افراخته، حسن و همکاران (1398). «تحلیل عوامل مؤثر در رقابتپذیری گردشگری (مطالعه موردی: شهرستان سرعین)». فصلنامه علمی پژوهشی مطالعات برنامهریزی سکونتگاههای انسانی، دوره 14، شماره 2، ص 457-472. اکبری، مجید و معصومه انصاری (1399). «بازشناسی محرکهای مؤثر بر رقابتپذیری سفر و گردشگری برای دوران پساکرونا (مطالعه موردی: ایران)». فصلنامه مدیریت گردشگری. دوره 19 (ویژهنامه همهگیری کووید 19)، ص 284-253. ایمانی خوشخو، محمدحسین و زهرا نادعلی پور (1395). «ارائه الگوی مفهومی رقابتپذیری مقصد گردشگری در چارچوب توسعه پایدار». فصلنامه گردشگری و توسعه، دوره 5، شماره 7، ص 84-106. باقری، مسلم و همکاران (1395). «ارائه مدل تفسیری ساختاری شاخصهای رقابتپذیری سفر و گردشگری (مطالعه موردی استان فارس)». مجله برنامهریزی و توسعه گردشگری، دوره 5، شماره 18، ص 137-157. برومند، بابک و همکاران (1397). «توسعه مدل بومی سنجش رقابتپذیری گردشگری مقاصد گردشگری ایران». فصلنامه علمی پژوهشی تحقیقات بازاریابی نوین، دوره 2، شماره 2، ص 105-122. زحمتکش، سمیرا و همکاران (1399). «برنامهریزی راهبردی توسعه کسبوکارهای گردشگری شهر با استفاده از تکنیک متاسوات (Mata-SWOT)». برنامهریزی و توسعه گردشگری، دوره 9، شماره 1، ص 179-195. عمید، حسن (1389). سرپرست تألیف و ویرایش: فرهاد قربانزاده، ناشر: اَشجَع، چاپ نخست. فرجی راد، عبدالرضا و سمیه آقاجانی (1388). «تحلیلی نو پیرامون گردشگری و جدیدترین طبقهبندی آن». فصلنامه جغرافیای سرزمین، دوره 6، شماره 23، ص 61-74. فرزین، محمد و زهرا نادعلیپور (1390). «عوامل مؤثر بر مزیت رقابتپذیری گردشگری در ایران (مطالعه موردی: منطقه چابهار)». فصلنامه مطالعات گردشگری، دوره 1، شماره 14، ص 41-67. قاراخانی دهسرخی، مسعود و همکاران (1395). بررسی مفهوم رقابتپذیری با رویکرد نوآوری در اقتصاد دانشبنیان برای کشورهای منتخب، کنفرانس سالیانه مدیریت استراتژیک، دانشگاه تهران، تهران. قائدرحمتی، صفر و امیررضا خاوریان گرمسیر (1395). «نقش تکنیک Meta-SWOT در برنامهریزی راهبردی گردشگری شهر یزد». فصلنامه برنامهریزی و آمایش فضا، دوره 20، شماره 1، ص 179-205. مرکز آمار ایران (1395)، نتایج سرشماری نفوس و مسکن. مرکز آمار ایران (1400)، طرح آمارگیری از گردشگران ملی از سال 1390 تا 1398. نادعلیپور، زهرا (مرداد 1392). «ارزیابی کیفیت مـدیریت مقصـد گردشـگری از دیـدگاه مزیـت رقـابتی؛ مطالعه موردی: منطقه چابهار». فصلنامه گردشگری دانشگاه علم و فرهنگ، دوره 1، شماره 1، ص 57-73. ناصری اصفهانی، هاجر و همکاران (1399). «تبیین مدل مفهومی ارزشآفرینی بافتهای تاریخی با رویکرد رقابتپذیری شهری». فصلنامه علمی اقتصاد و مدیریت شهری، دوره 8، شماره 31، ص 35-58. ویسی، هادی (1396). «بررسی سیاستگذاری صنعت گردشگری در قوانین بالادستی جمهوری اسلامی». فصلنامه مطالعاتی راهبردی سیاستگذاری عمومی، دوره 7، شماره 25، ص 93-112. یعقوبی منظری، پریسا و امید آقامیری (1396). «شناسایی استراتژیهای توسعه پایدار صنعت گردشگری ایران با استفاده از تکنیک متاسوات و ارائه راهکارهای مناسب». فصلنامه بررسیهای بازرگانی، دوره 15، شماره 86-87، ص 1-15. Boes, K., & et al. (2016). Smart tourism destinations: ecosystems for tourism destination competitiveness. International Journal of Tourism Cities, 2(2), 108-124. Crouch, G. I., & Ritchie, J. B. (1999). Tourism, competitiveness, and societal prosperity. Journal of business research, 44, 137-152. Das, J., & Dirienzo, C. E. (2012). Tourism competitiveness and the role of fractionalization. International Journal of Tourism Research, 14, 285- 297. Dupeyras, A., & MacCallum, N. (2013). Indicators for measuring competitiveness in tourism: A guidance document. Dwyer, L., & Kim, C. (2003). Destination competitiveness: determinants and indicators. Current issues in tourism, 6, 369-414. Enright, M. J., & Newton, J. (2004). Tourism destination competitiveness: a quantitative approach. Tourism management, 25, 777-788. Go, F., & Govers, R. (2000). Intergrated quality management for tourism destinations: A European perspective on achieving competitiveness. Tourism Management, 21, 79-88. Goffi, G., & Cucculelli, M. (2019). Explaining tourism competitiveness in small and medium destinations: the Italian case. Current Issues in Tourism, 22(17), 2109-2139. Hassan, S. S. (2000). Determinants of market competitiveness in an environmentally sustainable tourism industry. Journal of travel research, 38, 239-245. Jackman, M., & et al. (2011). Evaluating tourism competitiveness of small island developing states: a revealed comparative advantage approach. Anatolia, 22, 350-360. Kaleji, L. K., & et al. (2017). An analysis of influential factors on tourism destinations competitiveness. Journal of Environmental Management & Tourism, 8(2 (18)), 393. Knežević Cvelbar, L., & et al. (2016). Drivers of destination competitiveness in tourism: a global investigation. Journal of Travel Research, 55(8), 1041-1050. Kresl, P. K. (2007). Planning cities: the successes and failures of urban economic strategies in Europe (Northampton, MA: Edward Elgar Publishing), 171. Lopes, A. P. F., & et al. (2018). Regional tourism competitiveness using the PROMETHEE approach. Annals of Tourism Research, 73, 1-13. Mendola, D., & Volo, S. (2017). Building composite indicators in tourism studies: Measurements and applications in tourism destination competitiveness. Tourism Management, 59, 541–553. Novy, J., & Colomb, C. (2019). Urban tourism as a source of contention and social mobilisations: a critical review. Tourism Planning & Development, 16(4), 358-375 Perna, F., & et al. (2018). Tourism destination competitiveness: an application model for the south of Portugal versus the Mediterranean region of Spain: COMPETITIVTOUR. Tourism & Management Studies, 14(1), 19-29. Romão, J., & Nijkamp, P. (2019). Impacts of innovation, productivity and specialization on tourism competitiveness–a spatial econometric analysis on European regions. Current Issues in Tourism, 22(10), 1150-1169. Sally, R., & et al. (2014). the Competitiveness of Cities. Cologny/Geneva: World Economic Forum. United Nations World Tourism Organization, 2021 Wahab, S., & Cooper, C. (2001). 1 Tourism, globalization and the competitive advantage of nations. Tourism in the Age of Globalization, 10, 1. Wan, J., & et al. (2019). Spatial-Temporal Pattern and Its Influencing Factors on Urban Tourism Competitiveness in City Agglomerations across the Guanzhong Plain. Sustainability, 11(23), 6743. Weng, J., & et al. (2021). Local Demand, Quality of Place, and Urban Tourism Competitiveness. Frontiers in Psychology, 12, 817805-817805. Yilmaz burca, S. (2008). Competitive advantage strategies for SMES: Acase study in tourist sector. Dokuz Eylul University, Turkey, 157-171. Yoon, Y., & Uysal, M. (2005). An examination of the effects of motivation and satisfaction on destination loyalty: a structural model. Tourism management, 26(1), 45-56. | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
آمار تعداد مشاهده مقاله: 1,486 تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 648 |
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||