طراحی مدل ارزیابی عملکرد با رویکرد تولید پایدار در کلاس جهانی در صنعت خودرو

1- مقدمه

ارزیابی عملکرد یک عنصر مهم از سیستم‌های کنترل مدیریت است (ون دیجیک و شودل^[i]، 2015)؛ زیرا به‌طور کلی با نظام جبران خدمات و پاداش مرتبط است و بنابراین، توانایی اثرگذاری را بر تلاش‌های فردی و سازمانی دارد (بوتیلی و جورج^[ii]، 2016). به‌طور خاص، ارزیابی عملکرد نقش مهمی در ایجاد انگیزه در عوامل برای دستیابی به اهداف سازمانی تعیین‌شده دارد (آلوز و لاروسو^[iii]، 2021). این فرآیند معمولاً شامل اندازه‌گیری عملکرد و ارائۀ بازخورد به آنها دربارۀ سطح و کیفیت عملکردشان است (دنیسی و پریچارد^[iv]، 2006). هدف اصلی ارزیابی عملکرد در سازمان‌ها، بهبود عملکردهاست (مورفی و کلیولند^[v]، 1991). این هدف را می‌توان ازطریق سه مکانیسم ممکن به دست آورد: 1. اطلاعات ارائه‌شده توسط ارزیابی عملکرد، می‌تواند برای تصمیمات سازمانی استفاده شود که عملکرد ارزیابی‌شده را به پاداش‌ها یا مجازات‌های سازمانی مرتبط می‌کند، مانند افزایش حقوق، ارتقای شغلی یا اخراج (رینز^[vi] و همکاران، 2005)؛ 2. فرآیند ارزیابی عملکرد شامل ارائۀ بازخورد عملکرد (یعنی اطلاعات مربوط به سطح عملکرد) به بخش‌ها/ واحد و یا کارکنان است که ارزیابی شده‌اند و به آنها اجازه می‌دهد تا استراتژی‌های عملکرد خود را برای مطابقت با عملکرد مطلوب تنظیم کنند (لاک و لاتام^[vii]، 2002)؛ 3. ارزیابی عملکرد فرآیندی است که آگاهی کارکنان را ‌به این واقعیت افزایش می‌دهد که آنها در حال اندازه‌گیری‌اند (ون دیجیک و شودل ، 2015).

مفهوم تولید پایدار اساساً شامل سه عنصر است: 1. انتخاب اقدامات مناسب برای ارزیابی پایداری در تولید؛ 2. شناسایی دقیق بخش‌ها یا نواحی ضعیف؛ 3. سازگاری برای بهبود پایداری تولید (هاشیم^[viii] و همکاران، 2021). ازنظر استراتژیک، اتخاذ استراتژی‌های تولید پایدار در تمام سطوح، یعنی صنایع بزرگ، کوچک و متوسط بسیار مهم است که این مهم می‌تواند از صنعتی به صنعت دیگر به‌دلیل ویژگی‌های مختلف سازمانی متفاوت باشد. مفهوم تولید پایدار اقلام مختلفی را توسعه می‌دهد که ممکن است از حداقل منابع استفاده کنند و با قیمت مناسب برای جامعه ایمن‌تر باشند. رویکرد تولید پایدار با موفقیت در ده‌ها صنعت در سراسر جهان تحقق یافته است (آلوارز^[ix] و همکاران، 2017؛ قرایی^[x] و همکاران، 2020؛ شاه^[xi] و همکاران، 2020). صنایع بزرگ، در حال توسعۀ قابلیت‌های موردنیاز خود برای دستیابی به تولید پایدارند. هیلاری^[xii] (2004) هم موانع و هم محرک‌ها را برای بهبود سیستم مدیریت زیست‌محیطی شرکت‌های کوچک و متوسط ​​(^[xiii]SMEs) تعیین کرد. او محققی است که کمبود دانش، هزینۀ اجرا، آموزش و توسعه، اندازۀ شرکت و ویژگی‌های بنگاه‌های کوچک و متوسط را موانعی برای اقدامات پایدار بررسی کرده است (گیری و ماساناتا^[xiv]، 2018). هوک و کلارک^[xv] (2012) بررسی کردند که استفاده از مواد شیمیایی و انبوه فاضلاب آلودۀ مرتبط با آن را می‌توان در تمام مراحل سازمان‌های تولید کاهش داد. پالاموتکو^[xvi] (2010) تأکید کرده است که دانش و آگاهی دربارۀ بهره‌وری انرژی در سازمان‌های تولید‌کننده هنوز در سطح موردنیاز نیست و به ارائه و به‌روزرسانی اندازه‌گیری دقیق نیاز دارد (هاشیم و همکاران، 2021).

گوپتا^[xvii] و همکاران (2015) رابطۀ بین تولید پایدار و عملکرد تجاری را با استفاده از مدل معادلات ساختاری^[xviii] بررسی کردند. مدل‌ها شامل تحلیل مسیر^[xix]، تحلیل رگرسیون چندگانه^[xx] و تأیید عوامل اعتبارسنجی^[xxi] بود. به‌طور معمول، تأثیر مثبت تولید پایدار با عملکرد شرکت تعیین می‌شود. هیلاری (2004) کمبود دانش، آموزش، هزینۀ اجرا، مشتریان، دولت، جامعۀ محلی، کارکنان، بیمه‌گران، بانک‌ها و شرکت‌های بزرگ‌تر را در اجرای پایداری در صنایع کوچک کشف کرد. اندازه و ویژگی‌های صنایع کوچک و متوسط ​​نیز موانعی در اتخاذ شیوه‌های پایدار شناخته می‌شود (لپوتر و هین^[xxii]، 2006). به‌تازگی صنایع کوچک و متوسط برای بقا در بازار و کسب مزیت رقابتی در بازار جهانی به‌سمت طرح‌های سبز حرکت می‌کنند (لی^[xxiii] و همکاران، 2013). جونگ^[xxiv] و همکاران (2013) چارچوبی را برای سیستم تولید پایدار براساس استانداردهای زیست‌محیطی ایجاد و یک مدل تصمیم‌گیری را برای کاربرد در صنایع کوچک و متوسط معرفی کردند که هدف اصلی آن مدیریت جنبه‌های پایداری در صنایع تولیدی بود (اجتماعی، زیست‌محیطی و اقتصادی).

تولید در کلاس جهانی^[xxv] مدلی از رویکرد تعالی عملیاتی است که در سراسر جهان پذیرفته شده است. این یک متدولوژی ساختاریافته و دقیق است که بخش تولید را کاملاً در بر می‌گیرد (دی اورازیو^[xxvi] و همکاران، 2020) که اهداف آن شناسایی و حذف ضایعات و تلفات در فرآیندهای تولیدی، به‌منظور دستیابی به خرابی صفر، ذخیره‌سازی صفر و غیره است (کیگان^[xxvii]، 1997). تعالی عملیاتی حوزه‌ای است که شامل مجموعۀ مدل‌ها، روش‌ها، رویکردها و ابزارهایی است که هر سازمان ازطریق آنها هدف خود را بهبود مستمر عملیات خود در جهت تعالی قرار می‌دهد. مدل‌های تعالی عملیاتی با مدل‌های سنتی تفاوت دارند؛ زیرا هدف آنها تغییر بلندمدت در فرهنگ سازمانی شرکت است. دقیقاً در این زمینه، تولید در کلاس جهانی، مدلی از تعالی عملیاتی توسعه‌یافته است. این رویکرد تا به امروز در مقیاس جهانی توسط بیشتر شرکت‌های تولیدی بزرگ پذیرفته شده است.

بررسی تحقیقات صورت‌گرفته در صنعت خودرو نشان می‌دهد در مدل‌های ارزیابی عملکرد، تمرکز بر بخشی از پارادایم‌های تولید در کلاس جهانی و تولید پایدار بوده است، اما توجه به تمامی ابعاد تولید در کلاس جهانی و تولید پایدار، لازمۀ آغاز حرکت به‌سمت بهره‌گیری از آنهاست و تنها با توجه به چند بخش نمی‌توان در مسیر تولید جهانی و توسعۀ پایدار گام برداشت؛ از طرفی با توجه به شرایط خاص اقتصاد و صنعت ایران و شاخص‌های اثرگذار ویژۀ اقتصاد کشور، بررسی صنعت خودرو برای حرکت در مسیر تولید در کلاس جهانی با توجه به شاخص‌های تولید پایدار، آغازی برای عبور از وضعیت فعلی این صنعت در کشور است.

با توجه به پیچیدگی‌های محیط پیرامون سازمان، ارزش‌های جدید مطرح در محیط اجتماعی و معضلات زیست‌محیطی و با علم بر اینکه صنعت خودرو یکی از صنایعی است که بیشترین آسیب را به محیط زیست وارد می‌کند، خودروسازها برای تضمین بقای خود نیازمند حرکت در مسیر تولید در کلاس جهانی، با تمرکز بر شاخص‌های پایداری‌اند و این امر تنها با وجود سیستمی برای ارزیابی عملکرد امکان‌پذیر است و برای رسیدن به تعالی، سازمان به مدلی مناسب و سازگار با شرایط محیط موجود خود نیاز دارد.

بنابراین محقق با توجه به اهمیت روزافزون موضوع پژوهش در صنعت خودروسازی کشور و نیز به‌جهت پاسخ به سؤالات زیر، اقدام به شناسایی و سپس طراحی مدل ارزیابی عملکرد تولید پایدار در کلاس جهانی کرده است:

مدل ارزیابی عملکرد تولید پایدار در کلاس جهانی چگونه و دارای چه شاخص‌هایی است؟

کدام شاخص‌ها تأثیر بیشتری در مدل دارند؟

2- پیشینۀ پژوهش

قرن حاضر همۀ صنایع را برای عبور از شرایط نااطمینان خود تحت تأثیر قرار داده و در این بین صنعت خودروسازی نیز از این قائده مستثنا نبوده است (استاس^[xxviii] و همکاران، 2015). براساس تحقیقات آماری (تیگیست و نیکولسکو^[xxix]، 2018)، تعداد خودروها سال به سال افزایش می‌یابد و نیازمند توجه به مقولۀ تولید پایدار در جای‌جای آن به‌خوبی احساس می‌شود (لاسکو و همکاران، 2021). در حال حاضر برای بقا در بازار، لازم است این شرکت‌ها رقابت‌پذیری خود را برای عملکرد و حتی دستیابی به برتری بهبود بخشند (لی و سئو^[xxx]، 2017). بهبود کیفیت خدمات، مدیریت فرآیند تحول و انطباق و همچنین توجه به الزامات توسعۀ پایدار، عناصر کلیدی در برآوردن نیازهای مشتری‌اند. به گفتۀ چلسیا^[xxxi] (2001) برای بخش خودرو، این الزامات به معنای جهت‌گیری کیفیت است و شامل ابزارها و روش‌های ارزیابی عملکرد پایدار است. محققان نیز ایده‌های مشابهی را در این خصوص مطرح کرده‌اند (آدر^[xxxii] و همکاران، 2008؛ شاردین-باومن و بوتا-جنولاز^[xxxiii]، 2014؛ ننادال^[xxxiv] و همکاران، 2018). در سال‌های اخیر، تحقیقات میان‌رشته‌ای عملکرد تجاری و پایداری به‌طور فزاینده‌ای گسترش یافته است (میچل و جولی^[xxxv]، 2001). درواقع، اقتصاد امروز، محیط کسب‌وکار را به‌طور فزاینده‌ای نیازمند مدیریت پایدار می‌بیند که هدف آن دستیابی هم‌زمان به عملکرد اجتماعی، زیست‌محیطی و اقتصادی است (مدیریت تعالی^[xxxvi]، 2020).

توجه به ارزیابی عملکرد در صنعت خودرو و در مدیریت عملیات ضروری است؛ زیرا راهی را برای بهبود عملیات پایدار کسب‌وکار فراهم می‌کند (لاسکو و همکاران، 2021). به‌تازگی پایداری در بین دانشگاه‌ها و صنعت محبوبیت پیدا کرده و به‌عنوان یک موضوع مهم در زندگی روزمرۀ ما درخور توجه قرار گرفته است (نظم^[xxxvii] و همکاران، 2020؛ مارکز^[xxxviii]، 2019؛ کاظمی^[xxxix] و همکاران، 2018). عملکرد پایداری درنتیجۀ مدیریت پایدار دیده می‌شود. عملکرد پایدار «عملکرد یک شرکت در همۀ ابعاد و برای همۀ عوامل محرک تولید و خدمات» تعریف می‌شود (شالتگر و همکاران^[xl]، 2006). در سال 2014، شاردین-باومن و بوتا-جنولاز عملکرد پایداری را «ترکیبی از عملکرد اقتصادی، اجتماعی و زیست‌محیطی» تعریف کردند (شاردین باومن و بوتا-جنولاز، 2014). ایساکسون^[xli] (2006) و سیوا^[xlii] و همکاران (2016) نیز ایده‌های مشابهی را ارائه کردند. تولید پایدار، بخشی فرعی از رشد و توسعۀ پایدار تلقی می‌شود (دوان^[xliii] و همکاران، 2018؛ ربانی^[xliv] و همکاران، 2020). تمرکز اصلی بر تولید کالاها یا اتخاذ فرآیندهای تولیدی است که سازگار با محیط زیست باشد و انرژی و منابع طبیعی را نیز حفظ کند (هاشیم و همکاری، 2021). این رویکرد از سه مؤلفه تشکیل شده است: 1. برای شناسایی شاخص‌های حیاتی جهت اندازه‌گیری پایداری تولید؛ 2. ابزار ارزیابی برای شناسایی بخش‌های حساس؛ 3. تنظیم سیستمی برای افزایش پایداری در تولید. امروزه بسیار مهم است که محصول را هم برای محیط زیست و هم ازنظر اقتصادی برای سازمان‌ها مقرون به صرفه کنیم (گیری و بردان^[xlv]، 2014؛ یین^[xlvi] و همکاران، 2016). در دهه‌های اخیر، روش‌های جمع‌آوری اطلاعات مربوط به شاخص‌های کلیدی عملکرد در صنعت خودرو، شامل بررسی عملکرد، مصاحبه، پرسش‌نامه و نظرسنجی یا الگوبرداری بوده است (ایزو تی آر^[xlvii] 10014، 2021؛ هنگ و همکاران^[xlviii]، 2020؛ خوشکانگینی^[xlix] و همکاران، 2020). همچنین از خروجی‌ها می‌توان برای تحلیل فعالیت‌ها و فرایندها در داخل و برای نشان‌دادن روندها در طول زمان، ‌به‌عنوان الگویی برای خارج سازمان استفاده کرد (ایزو 9004 : 2018، 2005). سیورینگ و مولر^[l] (2008) به پیامدهای آثار زمان و پیچیدگی برای ارائۀ اقلام سبز در محیط تجاری نساجی آلمان تمایل داشتند. علاوه بر این اشاره شد که اجرای اقدامات مسئولیت اجتماعی شرکتی (CSR) ازنظر مالی به سازمان کمک می‌کند و به ایجاد یک شبکۀ تولید پارچه و پوشاک پایدار در سطح جهانی می‌انجامد. نظر به اینکه برای بسیاری از کارخانه‌های تولیدی کاهش هدر رفت منابع، مصرف و هزینه‌های مرتبط بسیار مهم است، برخی از محققان نیز پیشنهاد کردند که دو مزیت اقتصادی اصلی ازطریق اجرای تولید پایدار حاصل می‌شود: 1. هزینۀ تولید را کاهش می‌دهد؛ 2. آثار بهداشتی و محیطی را بر کارکنان صنعتی و جامعه کاهش خواهد داد (هاشیم و همکاران، 2021). تعداد درخور توجهی از مطالعات نیز بررسی کردند که پتانسیل تولید پایدار برای دستیابی به صرفه‌جویی در مصرف آب بین 75 تا 79درصد است (آلکایا و دمیرر^[li]، 2014؛ حسینی شکرابی^[lii] و همکاران، 2019).

در ادامه در جدول 1 تحقیقات در زمینۀ تولید در کلاس جهانی و پایداری در صنعت خودرو بررسی شد.

جدول 1- کلاس جهانی و پایداری در صنعت خودروسازی

Table 1- World class and sustainability in the automotive industry

3- روش‌شناسی

در این پژوهش با هدف طراحی مدلی برای ارزیابی عملکرد تولید پایدار در کلاس جهانی و در صنعت خودروسازی، سه فاز طراحی شد. تحقیق از دید هدف از نوع مطالعات کاربردی و از دید جمع‌آوری داده‌های موردنیاز توصیفی- پیمایشی است. جامعۀ آماری پژوهش متشکل از کارشناسان ارشد، مدیران و معاونان ارشد صنعت خودروسازی کشور است. برای انتخاب نمونه از جامعۀ آماری، نوع تحصیلات مرتبط با موضوع و سابقۀ کار آنها در صنعت خودروسازی بررسی شد و 10نفر از خبرگان تراز اول صنعت به شیوۀ در دسترس و تصادفی انتخاب شدند. به‌طور خلاصه مراحل پژوهش در ادامه ارائه شده و در شکل 1 هم نمایش داده شده است.

بررسی و مطالعۀ مقالات مرتبط با ارزیابی عملکرد تولید پایدار و کلاس جهانی با استفاده از رویکرد فراترکیب و شناسایی شاخص‌های اثرگذار و غربال شاخص‌ها با بهره‌گیری از نظر خبرگان؛

ارائۀ پرسشنامۀ مقایسۀ زوجی به خبرگان در جهت به دست آوردن ارتباط بین شاخص‌ها و رسیدن به ماتریس خودتعاملی ساختاری برای طراحی مدل، با استفاده از مدل‌سازی ساختاری-تفسیری و طبقه‌بندی شاخص‌ها براساس قدرت نفوذ و وابستگی با استفاده از تحلیل MIC-MAC؛

اعتبارسنجی مدل با استفاده از مدل‌یابی ساختاری-تفسیری، بررسی بارهای عاملی و شاخص نیکویی برازش GOF، تأیید مدل و بررسی میزان اثرگذاری نهایی بین شاخص‌ها.

شکل1- مدل فرآیندی پژوهش

Fig. 1- Research process model

4- مطالعات کاربردی و یافته‌ها

همان‌طور که پیشتر نیز بیان شد، محقق فرآیند تجزیه‌وتحلیل را در سه فاز به شرح ذیل بررسی کرده است:

4-1- شناسایی شاخص‌ها

شناسایی شاخص‌های ارزیابی عملکرد تولید پایدار و ارزیابی عملکرد کلاس جهانی در این پژوهش با استفاده از رویکرد فراترکیب، استفاده از کلمات کلیدی ارزیابی عملکرد تولید پایدار، ارزیابی عملکرد پایدار برای تولید پایدار و ارزیابی عملکرد کلاس جهانی انجام شد. به این ترتیب که از مجموع تعداد 715مقالۀ شناسایی‌شده از 1975 تا سال 2021 و غربال‌گری مقالات با ابزار کسپ، تنها 147مقاله الزامات محقق را برآورده کردند. خروجی نتایج در بخش ارزیابی عملکرد تولید پایدار، به شناسایی 178کد در 5 دستۀ مفاهیم اقتصادی، اجتماعی، زیست‌محیطی-سبز، مدیریتی و تکنولوژیکی منجر شد که پس از اعمال نظرهای خبرگان، به شناسایی 20زیرشاخص در 5 دستۀ مذکور منجر شد. همچنین خروجی نتایج در بخش ارزیابی عملکرد کلاس جهانی، به شناسایی 26زیرشاخص در 7 شاخص هزینه، کیفیت، انعطاف‌پذیری، زمان انتظار، نوآوری، خدمات فروش و خدمات پس از فروش منجر شد.

شکل2 شاخص‌های شناسایی‌شده را نشان می‌دهد:

شکل 2- شاخص‌های ارزیابی عملکرد تولید پایدار در کلاس جهانی

Figure 2- World-class sustainable production performance evaluation indicators

4-2- مدل‌سازی ساختاری-تفسیری

پس از انجام فرآیندها در فاز اول، مشخص شد تمامی خبرگان بر موضوع «تحریم» تمرکز دارند و این عامل را یک عامل مهم در ارزیابی عملکرد صنعت خودروسازی می‌دانند. بنابراین عامل تحریم یک مقولۀ جدا در این مرحله در نظر گرفته‌ شد. درنهایت 13عامل به‌عنوان عوامل مؤثر بر ارزیابی عملکرد تولید پایدار کلاس جهانی در صنعت خودروسازی شناسایی شدند.

برای رسیدن به ماتریس ساختاری روابط درونی متغیرها، پرسشنامه‌ای طراحی و برای خبرگان ارسال شد. 13فاکتور انتخاب‌شده در سطر و ستون اول جدول جایگذاری شدند و از پاسخ‌دهنده‌ها خواسته شد با توجه به نمادهای معرفی‌شدۀ ^[liii]O,X,A,V، نوع ارتباط دوبه‌دوی فاکتورها را مشخص کنند. این پرسشنامه در اختیار 10نفر از مدیران و کارشناسان ارشد صنعت خودروسازی قرار داده شد. نکتۀ مهم آنکه برای تجمیع نظرها، از روش فراوانی استفاده شد. درنهایت روابطی به دست آمد که در جدول 2 مشاهده می‌شود:

جدول2- ماتریس ساختار روابط درونی متغیرها

Table 2 - Structure of internal relations of variables

با کمی‌کردن روابط کیفی ماتریس ساختار روابط درونی متغیرها، ماتریس دستیابی به دست آمد که در جدول 3 آورده شده است:

جدول3- ماتریس دستیابی

Table 3 - Reachability Matrix

4-2-1- تشکیل ماتریس خودتعاملی ساختاری

ماتریس خودتعاملی ساختاری از ابعاد و شاخص‌های مطالعه و مقایسۀ آنها با استفاده از چهار حالت روابط مفهومی تشکیل می‌شود. برای اطمینان باید روابط ثانویه کنترل شود؛ یعنی اگر براساس روابط ثانویه باید اثرهای مستقیم لحاظ شده باشد، اما در عمل این اتفاق نیفتاده است، باید جدول تصحیح شود. بنابراین ماتریس دریافتی تکنیک ^[liv]ISM در جدول 4 ارائه شده است. به این جهت با استفاده از نظریۀ اویلر، ماتریس اولیه با ماتریس واحد (I) جمع شد (M=A+I) و آن را به توان K رساند تا زمانی که حالت پایدار برقرار شود (Mk=Mk+1). تمام عملیات قبل براساس قاعدۀ بولین^[lv] است: 1*1=1 و 1+1=1.

در این پژوهش علاوه بر تکرار نظرخواهی دربارۀ روابط تعدادی از عواملی که از نظر خبرگان با هم اختلاف داشته‌اند، بعد از 3 بار تکرار براساس قواعد بولین در ماتریس دستیابی اولیه به حالت پایدار مطابق جدول 4 رسیده است. شایان ذکر است که درایه‌های تغییریافته به‌صورت 1* مشخص شده‌اند.

جدول 4- ماتریس خودتعاملی ساختاری متغیرهای پژوهش

Table 4- Structural self-interaction matrix of research variables

جمع سطری و ستونی ماتریس خودتعاملی نهایی مطابق جدول 4 به دست آمد. با توجه به مقدار حداکثری عوامل 2 و 10 در سطر و عامل 13 در ستون، عامل‌های تحریم و مفاهیم مدیریتی نافذترین^[lvi] شاخص و مفاهیم زیست‌محیطی و سبز، وابسته‌ترین^[lvii] شاخص در بین عوامل‌اند. انتظار می‌رود نافذترین عنصر در سطوح بالاتر و وابسته‌ترین عنصر در سطوح پایین‌تر قرار بگیرند. برای تعیین روابط و سطح‌بندی معیارها باید مجموعۀ خروجی‌ها و مجموعۀ ورودی‌ها برای هر معیار از ماتریس دریافتی استخراج شود. مجموعۀ خروجی‌ها شامل خود معیار و معیارهایی است که از آن تأثیر می‌پذیرد. مجموعۀ ورودی‌ها شامل خود معیار و معیارهایی است که بر آن تأثیر می‌گذارند. سپس مجموعۀ روابط دو طرفۀ معیارها مشخص می‌شود. مجموعۀ اشتراک شامل عناصر مشترک در مجموعۀ خروجی و مجموعۀ ورودی در هر ردیف است. در هر مرحله شاخصی که مجموعۀ خروجی و اشتراکش برابر شد در سطح اول قرار می‌گیرد و آن شاخص حذف می‌شود و این مراحل تا جای‌گیری تمامی شاخص‌ها در سطوح مختلف انجام می‌شود. در جدول 5 مجموعۀ ورودی‌ها، خروجی‌ها و اشتراک برای تعیین سطح آورده شده است.

جدول 5- تعیین سطوح متغیرها

Table 5 - Determining the levels of variables

پس از تعیین روابط و سطوح متغیرها مطابق جدول 5، مدل ترسیم شد. الگوی نهایی سطوح متغیرهای شناسایی‌شده در شکل 2 نمایش داده شده است. در این نگاره فقط روابط معنادار عناصر هر سطح بر عناصر سطح مجاور و همچنین روابط درونی معنادار عناصر هر سطر در نظر گرفته شده است. مطابق نتایج جدول بالا، این مدل دارای 6 سطح است که می‌توان سطوح شاخص‌ها و ارتباط بین آنها را در شکل 3 مشاهده کرد.

4-2-2- تجزیه‌وتحلیل MICMAC

برای توسعۀ یک سیستم، شناسایی و طبقه‌بندی متغیرهای کلیدی امری ضروری به شمار می‌رود و تجزیه‌وتحلیل MICMAC را براساس قدرت نفوذ و میزان وابستگی متغیرها را طبقه‌بندی می‌کند (قرشی و همکاران، 2008). در این روش اهمیت متغیرها براساس روابط غیرمستقیم میان آنها سنجیده می‌شود (رامش و همکاران، 2010). در این روش متغیرها در چهار ناحیه تقسیم و خوشه‌بندی می‌شوند: ناحیۀ 1: شامل متغیرهای مستقل یا خودمختار که قدرت نفوذ و درجۀ وابستگی ضعیفی دارند؛ ناحیۀ 2: متغیرهای وابسته که قدرت نفوذ کم و وابستگی زیاد دارند؛ ناحیۀ 3: متغیرهای متصل یا پیوندی که قدرت نفوذ و درجۀ وابستگی زیادی دارند و ناحیۀ 4: متغیرهای مستقل که قدرت نفوذ بالا و درجۀ وابستگی ضعیفی دارند (شکل 4).

شکل 3- مدل ساختاری-تفسیری ارزیابی عملکرد تولید پایدار کلاس جهانی صنعت خودرو

Fig. 3- Interpretive structural model for evaluating the sustainable production performance of world-class automotive industry

شکل 4- خوشه‌بندی شاخص‌ها

Fig. 4- Clustering of indicators

4-3- تحلیل حساسیت با SEM^[lviii]

در این مرحله برای اعتبارسنجی از مدل‌یابی معادلات ساختاری و نرم‌افزار PLS^[lix] استفاده شد. با توجه به گستردگی جمعیتی شرکت ایران‌خودرو و سایپا، به‌عنوان بزرگ‌ترین تولیدکنندگان خودرو در کشور از میان دیگر خودروسازان، نمونۀ آماری پاسخ به سؤالات پرسشنامۀ پژوهش از میان کارکنان آنها انتخاب شد. با در نظر گرفتن تمامی گویه‌ها (سؤالات)، این پژوهش و همچنین شاخص تحریم و نیز جامعۀ هدف، یعنی کارکنان ایران‌خودرو و سایپا (براساس آخرین اطلاعات باشگاه خبرنگاران جوان) که درمجموع 110000هزار نفرند، تعداد 385 نفر از مدیران، معاونان و مشاوران این دو شرکت خودروسازی مطابق جدول زیر و براساس فرمول کوکران در نظر گرفته شدند (جدول 6):

جدول6- آمار جمعیت‌شناختی

Table 6 - Demographic Statistics

در ادامه لازم است تا تحلیل عاملی مرتبۀ اول و دوم انجام گیرد. در این مرحله مدل با نرم‌افزار PLS 2 نمایش داده است.

4-3-1- تحلیل عاملی تأییدی مدل کلی

درنهایت با خروجی به‌دست‌آمده از فرضیات، مدل و آثار روابط بر آنها، ساختار مدل به‌صورت زیر خواهد بود (شکل 5):

شکل 5- برازش مدل نهایی پژوهش

Fig. 5- Fitting the final research model

4-3-2- شاخص نیکویی برازش

شاخص نیکویی برازش (GOF^[lx]) ، برازش بخش ساختاری و اندازه‌گیری کلی را به‌صورت هم‌زمان محاسبه می‌کند. این شاخص با استفاده از میانگین هندسی شاخص R2 و میانگین شاخص‌های اشتراکی محاسبه‌شدنی است. معیار GOF را تننهاوس و همکاران (۲۰۰۴) ابداع کردند که طبق رابطۀ زیر محاسبه می‌شود:

نظر به اینکه در حداقل مربعات جزئی مقدار میانگین شاخص‌های اشتراکی (Commonality) با میانگین واریانس استخراج‌شده (AVE^[lxi]) برابر است، وتزلس و همکاران (۲۰۰۹) فرمول زیر را ارائه کردند:

نتایج تحلیل مدل پژوهش نشان می‌دهد که:

وتزلس و همکاران (۲۰۰۹) سه مقدار را برای ارزیابی شاخص GOF در نظر گرفته‌اند:

ضعیف: اگر بین 1/0 تا 25/0 باشد؛

متوسط: اگر بین 25/0 تا 36/0 باشد؛

قوی: اگر از 36/0 بیشتر باشد.

بنابراین برازش کلی مدل این پژوهش در درجۀ قوی قرار دارد.

میزان اثرگذاری در مدل‌سازی با مدل‌یابی معادلات ساختاری و نرم‌افزار PLS بررسی شد. نتایج بررسی‌ها مطابق جدول 7 ارائه شده است.

جدول 7- میزان اثرگذاری نهایی عوامل در مدل ساختاری پژوهش

Table 7- The final impact of factors in the structural model of research

5- بحث

براساس نتایج به‌دست‌آمده، این مدل با ترکیب شاخص‌های ارزیابی عملکرد تولید پایدار (مفاهیم مدیریتی، اقتصادی، اجتماعی، زیست‌محیطی- سبز، تکنولوژیکی)، ارزیابی عملکرد کلاس جهانی (هزینه، کیفیت، انعطاف‌پذیری، زمان انتظار، نوآوری، خدمات فروش و خدمات پس از فروش) و همچنین توجه به شاخص تحریم به‌صورت مستقل، طراحی شد. آنچه کاملاً مشخص است، تحریم بیشترین تأثیر را در این مدل داشته است و برای ارزیابی عملکرد تولید پایدار کلاس جهانی در شرکت‌های خودروسازی کشور، باید به اهمیت این موضوع توجه ویژه‌ای شود.

در این مدل که براساس واقعیات صنعت خودرو طراحی شده است، 13معیار به‌همراه 46زیرمعیار در 6سطح طبقه‌بندی شدند و حرکت مدل از اثرگذارترین شاخص‌ها به‌سمت اثرپذیرترین شاخص‌هاست. توجه به مسائل زیست‌محیطی به‌دلیل پیوستگی و ارتباط این عامل با شاخص‌های خدمات فروش و خدمات پس از فروش و همچنین با مفاهیم اجتماعی، نشان از توجه خبرگان به این شاخص در ارزیابی عملکرد تولید پایدار کلاس جهانی در بخش خودروسازی دارد. با نگاهی از بالا به پایین به این مدل می‌بینیم که اثرپذیرترین شاخص، مفاهیم اجتماعی (سطح یک) است که خود متأثر از شاخص‌های خدمات فروش، خدمات پس از فروش و مسائل زیست‌محیطی و مدیریت سبز (سطح دو) است و شاخص‌های سطح 2 خود متأثر از انعطاف‌پذیری، زمان انتظار و هزینه است (سطح 3) و این شاخص‌ها نیز تحت تأثیر مفاهیم اقتصادی و تکنولوژیکی (سطح 4) قرار دارند. شاخص‌های نوآوری و کیفیت (سطح5) تأثیر مستقیم بر شاخص‌های سطح 4 دارند و خود از شاخص‌های مفاهیم مدیریتی و تحریم تأثیر می‌پذیرند. همان‌طور که مشخص است باید به این نکته توجه کرد که هر بخش از صنعت خودروسازی بر کل صنعت اثرگذار است و اگر بخشی از صنعت نادیده گرفته شود، بر کل صنعت تأثیر می‌گذارد و اهداف استراتژیک محقق نخواهد شد.

با توجه به اینکه صنعت خودروسازی یکی از مهم‌ترین و بزرگ‌ترین صنایع فعال کشور و به‌نوعی پیشران دیگر صنایع کشور است، باید با سرمایه‌گذاری‌های مناسب در نقاط حساس و اثرگذار این صنعت، به افزایش هم‌زمان تولید و کیفیت و همچنین کاهش هزینه‌های تولید و قیمت محصولات شرکت‌های خودروساز، توان رقابتی را برای حرکت به‌سمت تولید پایدار در کلاس جهانی آغاز کرد.

صنعت خودروسازی ایران در زمان رفع تحریم‌ها توانسته بود 3 الی 4درصد تولید ناخالص داخلی کشور را به خود اختصاص دهد. اتفاقی که با نگاه کوتاه‌مدت و شاید فقط با نگاه مالی به این صنعت، فرصت‌های بالقوۀ موجود را در زمان رفت‌وآمد شرکت‌های خودروساز تراز اول جهانی در کشور از دست داده است و پس از اعمال مجدد تحریم‌های ظالمانه، بیش از پیش توجه به شاخص‌های مختلف صنعت خود را نشان داد. از طرفی مدیریت دولتی و قیمت‌گذاری‌های دستوری و طرح‌های حمایتی غیر بازده در این صنعت، که خود می‌تواند دلایل مختلفی داشته باشد، اجازۀ ورود صنعت خودروسازی کشور را به بازار جهانی نمی‌دهد.

توجه به شرکت‌های دانش‌بنیان برای گذار از تکنولوژی‌های قدیمی به‌سوی تکنولوژی‌های روز صنعت خودرو در تمامی چرخۀ طراحی تا فروش محصول می‌تواند کیفیت محصولات را بالا ببرد، قیمت را پایین بیاورد و درنهایت باعث افزایش رضایت مشتری شود که این از اهداف هر سازمانی به حساب می‌آید. همچنین با توجه به ساختار و ویژگی‌های مدل طراحی‌شده، پیشنهاد می‌شود تا از توان بخش خصوصی برای اجرایی‌شدن این مدل استفاده شود. انگیزۀ بخش خصوصی، توان مالی و انعطاف‌پذیری بخش خصوصی، نوع ارتباطات و تعاملات این بخش دارایی، جذابیت‌هایی است که می‌تواند هم تحریم‌ها را دور بزند و هم درنهایت مردم و جامعه رضایت بیشتری داشته باشند. در صورت رفع تحریم، استفاده از فرصت‌های به وجود آمده و استفاده از تجارب شرکت‌های خودروساز تراز اول جهانی در همه زمینه‌ها، تمرکز بر تولید و فروش بیشتر (مسائل مالی) امری مهم به شمار می‌آید تا در شرایط مشابه آینده میزان تأثیر تحریم به پایین‌ترین حد خود برسد.

با بررسی‌های انجام‌شده مشخص شد نتایج حاصل از این پژوهش در قسمت پایداری با مدل تولید پایدار جانگ و همکاران (2012) همخوانی دارد. همچنین با بررسی مدل‌های ارائه‌شده در کلاس جهانی و پایداری در صنعت خودرو به‌دلیل وجود عامل تحریم در ایران، این شاخص در تمامی تحقیقات صورت‌گرفته بررسی نشده است (جدول 1). پترولیو و همکاران (2019) مفاهیم جدید تولید و مصرف پایدار را بررسی کردند و بر مباحث اقتصادی متمرکز شدند. ساری (2019) بر شاخص‌های عملکردی تولید پایدار و WCM متمرکز شد. آوان و علی (2019) بر تولید محصولات پایدار براساس مهندسی مجدد و بررسی تأثیر آن بر ابعاد زیست‌محیطی، اقتصادی و اجتماعی متمرکز شدند. وارگاس-هرناندز (2017) در پژوهش خود بر مؤلفه‌های مدل استراتژیک سازمانی برای دستیابی به WCM ازطریق بررسی مؤلفه‌های اقتصادی و ساختاری انسان متمرکز شد. آذر (2018) بر مؤلفه‌های سه‌گانۀ اقتصادی، اجتماعی و زیست‌محیطی متمرکز شد. فادلدی و همکاران (2015) در پژوهش خود بر بررسی عوامل موفقیت‌آمیز شیوه‌های تولید پایدار SMP در صنعت خودروی مالزی متمرکز شدند. میرحبیبی (2018) در پژوهش خود تنها مؤلفه‌های WCM را بدون مؤلفه‌های پایدار بررسی کرده است؛ اما مدل ارائه‌شده در این پژوهش بر تمامی ابعاد پایداری و کلاس جهانی تمرکز داشته است که تفاوت عمدۀ آن با مدل‌های بررسی‌شده است.

6- نتیجه‌گیری

در این پژوهش، ارائۀ مدلی برای ارزیابی عملکرد با رویکرد تولید پایدار در کلاس جهانی بررسی شد. این پژوهش به‌دنبال مدلی با توانایی بررسی عملکرد سازمان به‌صورت کل‌نگر بود تا بتواند در زمان مناسب اطلاعات صحیح و کافی را در اختیار مدیران و تصمیم‌گیران برای انجام کارها و رساندن سازمان به اهداف خود قرار بدهد. به این منظور با کمک مطالعات کتابخانه‌ای، استفاده از روش فراترکیب و سپس انجام مصاحبه با خبرگان این صنعت، شاخص‌های اصلی این مدل استخراج شد و با روش مدل‌سازی ساختاری-تفسیری مدل طراحی و سپس با استفاده از روش مدل‌سازی معادلات ساختاری، مدل اعتبارسنجی شد. این مدل با سطح‌بندی شاخص‌ها و بررسی کل‌نگر، تمامی شاخص‌های مهم را در صنعت خودروسازی بررسی و از رفتارهای غیرکارکردی جلوگیری می‌کند. مفاهیم اقتصادی و زیست‌محیطی و سبز بیشترین تأثیر را بر ارزیابی عملکرد تولید پایدار، انعطاف‌پذیری بیشترین تأثیر را بر ارزیابی عملکرد کلاس جهانی و تأثیر تحریم بر مفاهیم مدیریتی و نوآوری بیشترین تأثیر را بر مدل ارزیابی عملکرد با رویکرد تولید پایدار در کلاس جهانی داشتند.

 این پژوهش با ترکیب شاخص‌های تولید پایدار و تولید در کلاس جهانی، مسیر حرکت را برای رسیدن به تولید پایدار در کلاس جهانی، برای صنعت خودروسازی کشور هموار می‌کند؛ موضوعی که کمتر به آن توجه شده است و مدل‌های بررسی‌شده با توجه به محدودیت‌های اقتصاد ایران، کارایی مناسبی را در داخل نداشته‌اند و نیاز صنعت خودرو به مدل بومی‌سازی‌شده احساس می‌شد. از طرفی بررسی جامع شاخص‌های تولید پایدار و افزودن 2 شاخص مدیریتی و تکنولوژیکی به مدل، همچنین بررسی تأثیر تحریم‌ها بر صنعت خودروسازی، مدلی جامع را در اختیار مدیران صنعت قرار خواهد داد.

6-1- محدودیت‌های پژوهش

یافته‌های این پژوهش حاصل دانش و دیدگاه‌های تجربی خبرگان صنعت است که می‌تواند همانند اغلب پژوهش‌های کیفی بر تعمیم‌پذیری یافته‌ها اثر بگذارد. البته در این پژوهش با استفاده از مدل‌سازی معادلات ساختاری-تفسیری و شاخص نیکویی برازش، اعتبار مدل تأیید شد. همچنین با توجه به نمونۀ مطالعه‌شده، نتایج حاصل را نمی‌توان به دیگر صنایع تعمیم داد.

6-2- پیشنهادها برای تحقیقات آتی

مدل ارائه‌شده مدلی عام محسوب می‌شود، ولی با توجه به شاخص‌های مختلف هر صنعت، پیاده‌سازی این مدل در صنایع مختلف پیشنهاد می‌شود؛ همچنین بررسی موانع حرکت به‌سوی تولید پایدار در کلاس جهانی در صنعت خودروی ایران و همچنین ارائۀ مدل ریاضی با امکان استفادۀ دو منظوره در زمان تحریم و رفع تحریم می‌تواند موضوع مکملی برای این پژوهش باشد.

^[i] Dina Van Dijk and Michal M Schodl

^[ii] Butali and Njoroge

^[iii] Iryna Alves & Sofia M. Lourenço

^[iv] DeNisi and Pritchard

^[v] Murphy and Cleveland

^[vi] Rynes

^[vii] Locke and Latham

^[viii] Hashim

^[ix] Álvarez

^[x] Gharaei

^[xi] Shah

^[xii] Hillary

^[xiii] Small and medium-sized enterprises

^[xiv] Giri & Masanta

^[xv] Hoque and Clarke

^[xvi] Palamutcu

^[xvii] Gupta

^[xviii] SEM

^[xix] path analysis

^[xx] multiple regression analysis

^[xxi] confirmation of validation factors

^[xxii] Lepoutre & Heene

^[xxiii] Lee

^[xxiv] Joung

^[xxv] World Class Manufacturing

^[xxvi] D’Orazio

^[xxvii] Keegan

^[xxviii] Staš

^[xxix] Tigist and Nicolescu

^[xxx] Lee and Seo

^[xxxi] Chelcea

^[xxxii] Adèr

^[xxxiii] Chardine-Baumann and Botta-Genoulaz

^[xxxiv] Nenadál

^[xxxv] Mitchell and Jolley

^[xxxvi] EFQM

^[xxxvii] Nazam

^[xxxviii] Marques

^[xxxix] Kazemi

^[xl] Schaltegger and Wagner

^[xli] Isaksson

^[xlii] Siva

^[xliii] Duan

^[xliv] Rabbani

^[xlv] Giri & Bardhan

^[xlvi] Yin

^[xlvii] ISO/TR

^[xlviii] Hong and Kim

^[xlix] Khoshkangini

^[l] Seuring and Müller

^[li] Alkaya & Demirer

^[lii] Hoseini Shekarabi

^[liii] O= عدم وجود رابطه، X=رابطه دوسویه، A=متغیر j بر iتاثیر دارد، V=متغیر i بر j تاثیر دارد.

^[liv] Interpretive Structural Modeling

^[lv] Bolin Rule

^[lvi] Power

^[lvii] Dependence

^[lviii] Structural Equation Model

^[lix] Partial least squares

^[lx] goodness of fit

^[lxi] Average Variance Extracted