مقایسة وضعیت امنیت غذایی خانوارهای روستایی شهرستان‌های هریس و بستان‌آباد با استفاده از روش FGIS

مقدمه

ثروت و فقر مفاهیم اقتصادی بازتاب‌دهندة بینش‌های اجرایی و توانایی مردم در جمع‌آوری ثروت مادی است؛ بنابراین، سطح فقر و گرسنگی میلیون‌ها انسان فقیر به معنی دسترسی نابرابر آنها به منابع مالی و ناتوانی آنها در یافتن راه‌حلی برای موقعیت فعلی خود است (قدیری معصوم و همکاران، 1395: 661). برای حل این مشکل، در سال 1974، سازمان غذایی فائو[1] یک کنفرانس غذایی ترتیب داد و در آن، اعلامیة جهانیِ ریشه‌کنی گرسنگی و سوءتغذیه در جهان را مطرح کرد Yushi et al., 2013, p. 109‑110). به این ترتیب منشأ فکری امنیت غذایی در جهان با حل بحران غذا شکل گرفت و پس از آن، در سال 1984، برمبنای اعلامیة حقوق بشر، سازمان ملل متحد به این مسئله توجه نشان داد. اما امنیت غذایی خانوارها برای نخستین بار در کنفرانس بین‌المللی تغذیه، در دسامبر 1992، به‌صورت یک مفهوم روشن و مدون و به‌عنوان یکی از راهبردهای مهم در برخورد با سوءتغذیه و گرسنگی در جهان تصویب شد (باقری و همکاران، 1398: 158). براساس نظر کنفرانس جهانی غذا، امنیت غذایی زمانی در جامعه وجود دارد که همة مردم در هر زمان به غذای کافی، سالم و مغذی دسترسی، و توان مالی برای خرید آن داشته باشند (پاکروان چروده و همکاران، 1399: 114).

با وجود این تلاش‌ها، امنیت غذایی یکی از اصلی‌ترین چالش‌های قرن بیست‌ویکم به‌شمار می‌رود (Cauchi et al., 2021, p. 1)، به‌طوری‌که با افزایش پیوستة جمعیت دنیا به‌ویژه در نقاط روستایی کشورهای در حال توسعه، نیاز به مواد غذایی روزبه‌روز با سرعت زیادی در حال افزایش است و بهبود و ارتقای امنیت غذایی هدفی بسیار مهم در این کشورها محسوب می‌شود (Sinyolo et al., 2014, p. 486). در این زمینه، می‌توان گفت که یکی از وجوه امنیت انسانی امنیت غذایی است و فقدان امنیت غذایی به معنای نبود امنیت برای انسان است. با در نظر گرفتن ارتباط امنیت غذایی با امنیت انسانی می‌توان به اهمیت بخش کشاورزی در تأمین غذای کافی برای جامعه پی برد (خالدی و همکاران، 1396: 1).

بخش کشاورزی مهم‌ترین منبع تأمین غذا و معیشت خانوارهای ساکن در مناطق روستایی و شهری به‌شمار می‌رود و خواسته یا ناخواسته تمامی توجهات بشری را در زمینة امنیت غذایی به خود معطوف کرده‌است (Iese et al., 2018, p. 54). در زمینة کشاورزی، انقلاب سبز دهه‌های 1960 و 1970 نقطة عطفی در افزایش تولیدات کشاورزی و تولید غذای کافی در کشورهای در حال توسعه بود (مهدوی دامغانی و معین‌الدینی، 1390: 3). انقلاب سبز برای تغذیة جمعیت جهان با رشد روزافزون از طریق توسعة ارقام پرمحصول، زیرساخت‌های آبیاری، نوآوری در روش‌های مدیریت و توزیع دانه‌های هیبریدی، کودهای مصنوعی و آفت‌کش‌ها به کشاورزان کمک کرده‌است (Islam et al., 2012, p. 5-6). به‌نظر می‌رسد که پیشرفت انقلاب سبز در کمک به کشورهای در حال توسعه به‌منظور پاسخگویی به تقاضا برای مواد غذایی به‌طور کامل و گسترده مفید واقع نشده (Chakraborty & Newton, 2011, p. 6) و دسترسی مردم کشورهای مختلف دنیا به مواد غذایی تولیدشده کاهش یافته، و این امر موجب ایجاد گرسنگی پنهان و ناامنی غذایی در ابعاد وسیعی در سطح جهان شده‌است (Khush et al., 2012, p. 198).

توجه به امنیت غذایی در ایران نیز، همواره یکی از اهداف عمدة برنامه‌های توسعة روستایی و کشاورزی بوده‌است، به‌ویژه پس از انقلاب در چهارچوب توسعة کشاورزی و به‌عنوان هدف اصلی آن به‌مراتب بیشتر از گذشته مورد تأکید قرار گرفت. زیرا سیاست‌های کشاورزی رژیم گذشته به ایجاد شکاف درآمدی میان شهرها و روستاها، مهاجرت شدید روستاییان به شهرها و وابستگی شدید به واردات مواد غذایی و کشاورزی از خارج منجر شده بود. دولت پس از انقلاب اسلامی اقدامات نسبتاً وسیعی را برای تغییر سازمانی و اداری کشاورزی و روستایی به همراه اجرای برنامه‌های توسعة روستایی انجام داده‌است (ندیمی، 1390: 4). در نقشة جهانی امنیت غذایی منتشرشده در سال 2008، کشور ایران جزو مناطق پرخطر در زمینة امنیت غذایی به‌شمار می‌رود (سیدحمزه و دماری، 1396: 229). بنابراین امنیت غذا و تغذیه فراتر از تأمین غذا و تأمین آن تضمین‌کنندة سلامت جامعه و شکاف فقر است. از سوی دیگر، در اسناد بالادستی کشور با اشاره به ابعاد امنیت غذایی، امنیت غذایی یکی از اولویت‌ها در نظر گرفته شده‌است. ازجملة این اسناد می‌توان به اصل سه بند 12 قانون اساسی در برطرف کردن هر نوع محرومیت در زمینة تغذیه و نیز سند چشم‌انداز 1404 در برخورداری از امنیت غذایی اشاره کرد (سیدحمزه و دماری، 1396: 229). به‌طورکلی می‌توان گفت که بهبود امنیت غذایی یک هدف مشترک در سیستم‌های کشاورزی است، اما اینکه چگونه امنیت غذایی در سیستم‌های کشاورزی مفهوم‌سازی و ارزیابی شده، به‌طور روشمند ارزیابی نشده (Nicholson et al., 2021, p. 1) و نیازمند تجزیه و تحلیل بیشتر است.

استان آذربایجان شرقی در مقایسه با دیگر استان‌های کشور در سطح بالاتری از امنیت غذایی قرار دارد (باقرزاده آذر و همکاران، 1395: 70)، اما با شاخص‌های جهانی فاصلة زیادی دارد. از سویی به‌نظر می‌رسد که شهرستان‌های هریس و بستان‌آباد در این استان به‌دلیل موقعیت جغرافیایی و تغییرات آب‌وهوایی و خشکسالی‌های اخیر، به‌ویژه با توجه به روابط اقتصادی ضعیف در مقایسه با شهرستان‌های مرکزی استان در سطوح پایین‌تری ازلحاظ امنیت غذایی قرار دارند. هرچند با توجه به ظرفیت‌های موجود برای توسعة کشاورزی در این منطقه، می‌توان به آیندة امنیت غذایی در این دو شهرستان امیدوار بود. بنابراین هدف از تدوین پژوهش حاضر، بررسی وضعیت امنیت غذایی در مناطق روستایی شهرستان‌های هریس و بستان‌آباد با تأکید بر شاخص‌های کشاورزی است. در این پژوهش، تلاش شده‌است با استفاده از سیستم اطلاعات جغرافیایی (GIS) و تاپسیس فازی برای پهنه‌بندی این وضعیت اقدام شود.

مبانی نظری و پیشینة پژوهش

برای نخستین بار، در سال 1930، تعریفی علمی از امنیت غذایی ارائه شد. پس از آن در سال 1948 میلادی، پس از اعلام چهارچوب حقوق بشر در منشور ملل متحد، این نوع امنیت در دنیا شناخته شد (Simon, 2012, p. 1). روند تکاملی امنیت غذایی از سال 1935، و توجه به تأثیرات قیمت محصولات کشاورزی بر تأمین مواد غذایی از سال 1944 و از کانادا آغاز شد، ولی فرانسه نخستین کشوری بود که بر امنیت غذایی تمرکز کرد و برای آن بودجه در نظر گرفت و این روند در سال 1945 تا زمان تأسیس سازمان غذا و دارو و کشاورزی ملل متحد (FAO) ادامه یافت (آقامیری و رحمانی، 1397: 59). به‌طورکلی اعتقاد بر این است که منشأ فکری بحث امنیت غذایی، به‌عنوان یکی از مهم‌ترین مؤلفه‌های امنیت ملی، به بحران غذا در اوایل دهة 1970 بازمی‌گردد (رضوانی و سنایی مقدم، 1398: 42).

تاکنون تعاریف گوناگونی از امنیت غذایی ارائه شده‌است که می‌توان جدیدترین تعریف را به شرح زیر ارائه کرد:

 امنیت غذایی به این معناست که همة مردم در تمامی اوقات، دسترسی فیزیکی و اقتصادی به مقدار کافی از مواد غذایی مغذی، سالم و مناسب داشته باشند و این مواد فقط در یک روش سازگار با محیط‌زیست و اجتماع پایدار تولید شده، و مردم قادر به تصمیم‌گیری آگاهانه دربارة انتخاب آنها باشند (Smith, 2013, p. 18).

این تعریف بر سه رکن موجود بودن غذا، دسترسی به غذا و زندگی سالم و فعال یا پایداری در دریافت غذا استوار است (FAO, 2001 به نقل از شیبانی و همکاران، 1399: 191). در شرایط مخالف، «دسترسی محدود یا غیرمستقیم به غذای کافی و ایمن» در تعریف «ناامنی غذایی» مطرح شده‌است (Lemba, 2009, p. 18).

علاوه بر اینها، سازمان غذا و کشاورزی (FAO) (1996) امنیت غذایی را چنین تعریف کرده‌است: «هنگامی که همة افراد در هر زمان، از دسترسی فیزیکی و اقتصادی به غذای کافی و مطمئن برای مقابله با نیازهای غذایی و ترجیحات غذایی خود به‌منظور داشتن یک سبک زندگی سالم و فعال برخوردار باشند.» علاوه بر این، امنیت غذایی فقط خوردن کالری کافی نیست، بلکه خوردن ریزمغذی‌هایی برای حفظ سلامتی و تغذیة سالم نیز هست. تقریباً دو میلیارد نفر در جهان کمبود عناصر ریزمغذی (ازجمله ویتامین‌ها و مواد معدنی) دارند. امنیت غذایی را می‌توان در بسیاری از مقیاس‌ها متصور شد، اما در سطح خانوار، می‌توان آن را توانایی دستیابی همة اعضای خانواده به مواد غذایی موردنیاز در نظر گرفت (Quandt, 2021, p. 1).

به‌دلیل تغییر میزان عرضه و تقاضا و تحت فشار قرار گرفتن محیط دراثر افزایش جمعیت و تغییر شرایط محیطی، مبحث امنیت غذایی به مرور زمان چالش‌برانگیزتر می‌شود (Pozza and Field, 2020, p. 5). برای اینکه یک ملت، جامعه یا فرد امنیت غذایی داشته باشد، باید همیشه به غذای کافی و مطمئن برای داشتن زندگی‌ای فعال و سالم دسترسی داشته باشد (FAO, 2009). این اصطلاح که در اصل با عنوان «امنیت غذایی» شناخته می‌شود، شامل کیفیت و کمیت تغذیه نیز می‌شود (Pozza and Field, 2020, p. 5). باید توجه داشت که اندازه‌گیری کمیت و کیفیت امنیت غذایی موضوعی پیچیده است و از تمرکز بر تأمین مواد غذایی موجود در سطح ملی، منطقه‌ای و جهانی تا تقاضای غذا و دسترسی در مقیاس خانوارها و فرد می‌توان به این اصل پی برد (Nebie et al., 2021, p. 1).

جالب توجه اینکه در حالی که بشر از انتشار گازهای گلخانه‌ای اضافی در سطح کرة زمین جلوگیری می‌کند تا محیط‌زیست و سلامتی انسان‌ها به خطر نیفتد، با چالش عمدة تغذیة پایدار در سطح جهان روبه‌رو شده‌است و با وجود افزایش تولید مواد غذایی جهانی طی دو دهة گذشته، نزدیک به 690 میلیون نفر (حدود 9 درصد از جمعیت جهان) در سطح جهان از کمبود غذا رنج می‌برند و از این تعداد، 250 میلیون نفر (36 درصد جمعیت جهان) در قارة آفریقا زندگی می‌کنند (FAO IFAD UNICEF WFP & WHO, 2020). به همین دلیل تلاش‌های مختلفی در سطح جهانی برای حل بحران غذا انجام شده‌است. برای نمونه، هدف توسعة هزارة سوم (MDG) برای به نصف رساندن تعداد بیکاران تا سال 2015، در 72 کشور در حال توسعة جهان محقق شده‌است (FAO IFAD & WFP, 2015)، ولی باید توجه داشت که اگر انسان‌ها برای جمعیت فعلی موجود در سطح جهان غذای کافی تولید کنند، مسائل سیاسی و اقتصاد جهانی از توزیع برابر آن میان مردم جهان جلوگیری می‌کنند. چنانچه امروزه 53 کشور، عمدتاً در قاره‌های آسیا و آفریقا، هنوز به دلیل بی‌ثباتی موجود در اعلام قیمت مواد غذایی، دسترسی نداشتن به غذای کافی در فقیرترین مناطق و بحران‌های سیاسی که مانع توسعة اقتصادی می‌شوند، برای تأمین غذای جمعیت خود به کمک‌های سازمان بین‌المللی غذا نیاز دارند (Mechiche-Alami et al, 2021, p. 1). با وجود این می‌توان گفت که امنیت غذایی مفهومی پیچیده و چندبعدی است که به‌واسطة برهم‌کنش دامنه‌ای از عوامل بیولوژیکی، اقتصادی، اجتماعی، کشاورزی و فیزیکی تعیین می‌شود (کشاورز، 1399: 86). این پیچیدگی را می‌توان با تمرکز بر چهار بُعد موجودی غذا، دسترسی به غذا، استفادة مطلوب از غذای سالم و بهداشتی و پایداری عرضه و دسترسی (FAO, 2019) ساده‌تر کرد. بدیهی است که ترکیب و اثر متقابل این عناصر می‌تواند در امنیت غذایی خانوار نمود یابد. با وجود این، برآورد امنیت غذایی خانوار دشوار است (کشاورز، 1399: 86).

امنیت غذایی ابعاد گوناگونی دارد. اول، موجودیت مواد غذایی که براساس تولید داخلی، ظرفیت واردات، وجود ذخایر و کمک‌های غذایی سنجیده می‌شود. دوم، دسترسی به غذا که به سطح فقر، قدرت خرید خانواده‌ها، قیمت‌ها، وجود زیرساخت‌های بازار، حمل‌ونقل و سیستم توزیع غذا وابسته است (موسوی‌نسب، 1392: 4). در سال 1948، سازمان ملل متحد برای نخستین بار، دسترسی به غذا را به‌عنوان یک حق انسانی شناخت و در مادة 25 اعلامیة جهانی حقوق بشر، این موارد را بیان کرد: «هر انسانی سزاوار یک زندگی با استانداردهای پذیرفته برای تأمین سلامتی و رفاه خود و خانواده‌اش، ازجمله تأمین خوراک، پوشاک، مسکن، مراقبت‌های پزشکی و خدمات اجتماعی ضروری است و همچنین حق دارد که در زمان‌های بیکاری، بیماری، نقص عضو، سالمندی و فقدان منابع تأمین معاش، در هر شرایطی که از حدود اختیار وی خارج است، از تأمین اجتماعی بهره‌مند شود» (Arriola, 2015, p. 15). سوم، استفاده از مواد غذایی. توانایی استفاده از مواد غذایی از طریق رژیم غذایی مناسب، آب، بهداشت و مراقبت‌های بهداشتی به‌منظور ایجاد رفاه تغذیه‌ای براساس نیازهای فیزیولوژیکی. این، اشاره به نقش ورودی غیرغذایی در امنیت غذایی دارد (Mansour, 2014, p. 10). چهارم، ثبات غذایی که اشاره به این مسئله دارد که تا چه حد جمعیت، فرد یا خانوار می‌تواند در هر زمانی به غذای مناسب دسترسی یابد، بدون آنکه در معرض خطر دسترسی محدود به غذا در ارتباط با وقایع و بحران‌های غیرمنتظره یا رویدادهای چرخه‌ای باشد. بنابراین ثبات به پرسش‌هایی دربارة موجودیت و دسترسی به امنیت غذایی مربوط می‌شود (موسوی‌نسب، 1392: 4).

در زمینة امنیت غذایی، رویکردهای نظری گوناگونی ازجمله نیازهای اساسی، توسعة پایدار و توسعة انسانی مطرح، و در جدول 1 ویژگی‌های هریک بررسی شده‌است.

جدول 1- رویکردهای نظری گوناگون در زمینة امنیت غذایی

Table 1- Different theoretical approaches to food security

با عنایت به مبانی نظری مطرح‌شده، می‌توان گفت که طی سال‌های 1972‑1974، بحران غذایی یک مسئلة جهانی به‌شمار می‌آمد که در این زمان، به‌عنوان هدف اصلی، توجه گسترده‌ای به مشکلات غذایی شد. این بحران غذایی پژوهشگران را واداشت تا بحث‌هایی را دربارة امنیت غذایی مطرح کنند. در این زمینه، پژوهشگران زیادی وضعیت امنیت غذایی را با استفاده از ابزارهای گوناگون در سکونتگاههای شهری و روستایی مطالعه کرده‌اند، ولی پژوهشی که پهنه‌بندی وضعیت امنیت غذایی در محیط ArcGIS را مدنظر قرار دهد، به‌ویژه در محدودة مطالعه‌شده وجود ندارد و این امر ضرورت و اهمیت پژوهش حاضر را دوچندان می‌کند. در جدول 2، تعدادی از مطالعات داخلی و خارجی در زمینة موضوع موردبحث بررسی شده‌است.

جدول 2- تعدادی از مطالعات انجام‌شدة داخلی و خارجی در زمینة امنیت غذایی

Table 2- A number of domestic and foreign studies in the field of food security

منبع: مطالعات کتابخانه‌ای، 1400

Source: Library Studies, 2021

شکل 1- مدل مفهومی پژوهش (نگارندگان، 1400)

Figure 1- Conceptual model of research (Authors, 2021)

روش پژوهش

پژوهش حاضر که در بازة زمانی 1393‑1398 انجام شده‌است، به‌لحاظ هدف، کاربردی و به‌لحاظ ماهیت و گردآوری اطلاعات، توصیفی ـ تحلیلی است. قلمرو مکانی پژوهش نیز شهرستان‌های هریس و بستان‌آباد است. در این پژوهش، نخست شاخص‌های کشاورزی مؤثر بر وضعیت امنیت غذایی از طریق مطالعات کتابخانه‌ای شناسایی شد (جدول 3). پس از شناسایی، دسته‌بندی و ... ، داده‌ها و اطلاعات موردنیاز برای انجام فرایند پژوهش از نتایج سرشماری عمومی کشاورزی مرکز آمار ایران در سال 1393 جمع‌آوری شدند. سپس با استفاده از روش آنتروپی شانون، وزن هریک از شاخص‌ها مشخص شد. این روش براساس پراکندگی مقادیر شاخص‌ها، اوزان مربوط به هر شاخص را حساب می‌کند. آنتروپی قابلیت این را دارد تا در صورتی که تصمیم‌گیرندگان ارزیابی اولیه‌ای از اهمیت شاخص‌ها داشتند، آن را دریافت، و اوزان به‌دست آمده براساس مدل را تعدیل کند. بنابراین وقتی که داده‌های یک ماتریس تصمیم‌گیری به‌طور کامل مشخص شده باشد، روش آنتروپی می‌تواند برای ارزیابی وزن‌ها به‌کار رود (پورطاهری، 1393: 88). پس از فازی‌سازی شاخص‌ها با استفاده از توابع عضویت فازی در محیط نرم‌افزار ArcGIS10.3.1، وزن هریک از شاخص‌ها در نقشة فازی‌شدة آن ضرب شد. درنهایت در مدل‌سازی فضایی و پهنه‌بندی، از عملگرهای فازی به‌منظور همپوشانی لایه‌ها و شاخص‌ها استفاده شد. زیرمجموعه‌های منطق فازی در رشته‌های متنوع علمی به‌کار برده می‌شود (Kordi and Moussavi, 2006, P. 305). با ارائة دو یا چندین نقشه با کارکردهای عضویت فازی، عملکردهای متنوعی می‌تواند برای ادغام ارزش‌های عضویت به‌کار رود (Ghayoumian et al., 2007, P. 366). در مطالعة بسیاری از پدیده‌های جغرافیایی که با عدم قطعیت همراه‌اند، استفاده از روش‌های منطبق بر منطق فازی کاربردهای زیادی داشته‌است (پورطاهری، 1393: 185).

جدول 3- شاخص‌های کشاورزی مؤثر بر وضعیت امنیت غذایی

Table 3- Agricultural indicators affecting the food security situation

منبع: مطالعات کتابخانه‌ای، 1400

Source: Library Studies, 2021

در شکل 2 نیز، مراحل انجام پژوهش و پهنه‌بندی وضعیت امنیت غذایی با استفاده از روش آنتروپی شانون و منطق فازی در نرم‌افزار GIS در شهرستان‌های بستان‌آباد و و هریس آورده شده‌است.

شکل 2- مراحل انجام پژوهش (نگارندگان، 1400)

Figure 2- Steps to conduct research (Authors, 2021)

معرفی منطقة مطالعه‌شده

منطقة مطالعه‌شده در پژوهش حاضر شهرستان‌های هریس و بستان‌آباد است (شکل 3). شهرستان هریس واقع در شمال‌غربی ایران در بین عرض‌های 38 درجه و 4 دقیقه و 38 درجه و 24 دقیقة شمالی و طول‌های 46 درجه و 22 دقیقه و 47 درجه و 22 دقیقة شرقی قرار دارد. ارتفاع این شهرستان از سطح دریا بین 1800 تا 1900 متر است (صادقی‌خو و عباس‌پور، 1397: 19‑20). این شهرستان با وسعت 2345 کیلومترمربع (1/5 درصد مساحت استان)، دو بخش (مرکزی و خواجه) و شش دهستان دارد. حدود 70 درصد از وسعت این شهرستان را اراضی جلگه‌ای و 30 درصد آن را مناطق کوهستانی تشکیل می‌دهد و از مناطق مستعد کشاورزی است. منبع تأمین آب‌های منطقه عمدتاً باران‌های بهاره و پاییزه و ذوب برف‌های زمستانی و قسمتی نیز از جاری شدن آب چشمه‌های طبیعی است و اقتصاد منطقه بیشتر به کشاورزی و دامداری متکی است (مرکز آمار ایران، 1395).

شهرستان بستان‌آباد با مساحتی بیش از 2795 کیلومترمربع، معادل 1/6 درصد از مساحت کل استان آذربایجان شرقی را شامل می‌شود که در 47کیلومتری شرق تبریز در مسیر ترانزیتی تبریز ـ تهران و تبریز ـ سراب و اردبیل قرار دارد. ازنظر جغرافیایی این شهرستان بین 46 درجه و 29 دقیقه تا 47 درجه و 15 دقیقة طول شرقی و 37 درجه و 34 دقیقه تا 38 درجه و 5 دقیقة عرض شمالی قرار گرفته‌است و دو بخش (مرکزی و تیکمه‌داش) و نه دهستان دارد. بستان‌آباد ازنظر آب‌وهوا به‌سبب قرارگیری در دامنة سهند، زمستان‌های پربرف و دورة یخبندان طولانی و تابستان‌های معتدل و مطبوع دارد و هوای آن شش ماه از سال خشک و شش ماه مرطوب است. متوسط بارندگی سـالانة آن 300 میلی‌متر و تبخیر آن ۲79 میلی‌متر (93 درصد) است. منشأ بارندگی‌های عمده به جریان‌های هوایی مرطوبی بستگی دارد که همراه مراکز کم‌فشار از طرف غرب به منطقه وارد می‌شود. بررسی آمار مربوط به این حوضه نشان می‌دهد که در محدودة ارتفاعات ایستگاه، بارندگی با ارتفاع افزایش می‌یابد و نقش ارتفاع به‌ویژه در مناطق جنوبی حوضه در بارندگی انکارناپذیر است. کاهش دما در ارتفاعات موجب انباشت برف و به‌دنبال آن ایجاد آشیانه‌های تغذیه‌کنندة آبراهه‌ها در موقع گرم شدن هوا و ذوب ذخیرة برفی خواهد بود (ناصری صومعه و نیکنامی، 1395: 534‑535). اقتصاد این شهرستان به کشاورزی و دامداری وابسته و نشئت‌گرفته از وجود آب و زمین مرغوب است.

شکل 3- موقعیت سیاسی و جغرافیایی منطقة مطالعه‌شده

Figure 3- Political and geographical location of the study area

یافته‌های پژوهش

در این قسمت، برای پهنه‌بندی شاخص‌های امنیت غذایی با استفاده از منطق فازی اقدام شد. برای این منظور نخست با استفاده از روش آنتروپی شانون، 22 شاخص کشاورزی استفاده‌شده در پژوهش وزن‌دهی شد. وزن هر شاخص با بهره‌گیری از آنتروپی شانون و با توجه به مقادیر عدم اطمینان محاسبه و در جدول 4 نشان داده شده‌است.

جدول 4- مقادیر به‌دست‌آمده از محاسبة آنتروپی شانون

Table 4- Values obtained from Shannon entropy calculation

منبع: سرشماری عمومی کشاورزی، 1393، یافته‌های پژوهش، 1400

Source: General Agricultural Census, 2014, Research Findings, 2021

در این پژوهش موارد زیر مدنظر است:

-­ سبزی، شامل هویج، ترب، شلغم، هندوانه، گوجه‌فرنگی، سیر، سیب‌زمینی، خیار، خربزه، طالبی، گرمک و دستنبو (پیوست، 1388: 70-109).

-­ درختان دائمی، شامل سیب، هلو، شلیل، شفتالو، نارنگی، موز، لیموشیرین، لیموترش، گیلاس، گلابی، گریپ‌فروت، گردو، کیوی، فندق، زیتون، زرشک، زردآلو و قیسی، خرما، توت نوغان، پسته، پرتقال، به، بادام، انواع توت و شاه‌توت، انواع تبریزی و اکالیپتوس، آلو و گوجه‌سبز، انگور، انجیر، انار، آلبالو و همچنین گیاهان دائمی زینتی و گل محمدی.

-­ حبوبات، شامل ماش، عدس، باقلا، انواع نخود و لوبیا به‌صورت دانه‌خشک (پارسا و باقری، 1387: 32).

- غلات، شامل گندم، جو، ذرت دانه‌ای و ارزن.

-­ محصولات علوفه‌ای، شامل یونجه، ذرت علوفه‌ای، اسپرس، شبدر، خلّر و ماشک.

-­ محصولات قندی، شامل چغندرقند.

-­ محصولات روغنی، شامل گلرنگ، کنجد، کلزا، سویا، بادام‌زمینی، آفتابگردان روغنی.

- محصولات ادویه‌ای، شامل زیره و زعفران.

-­ محصولات لیفی، شامل پنبه (کریمی، 1370: 52).

براساس قانون اصلاح قانون حفاظت و بهره‌برداری از جنگل‌ها و مراتع مصوب 20/01/1348، واحد دامی عبارت از یک رأس گوسفند است و دیگر دام‌ها هر کدام معادل چهار واحد دامی محسوب می‌شود.

نمودار 1- مقادیر اوزان به‌دست‌آمده از محاسبة آنتروپی شانون (یافته‌های پژوهش، 1400)

Figure 1- Weights obtained from Shannon entropy calculation (Research Findings, 2021)

منطق فازی

در یک مجموعة کلاسیک، یک عامل یا عنصر به مجموعه تعلق دارد یا تعلق ندارد. اگر A یک مجموعة کلاسیک باشد، آنگاه فرمول  یا درست مطلق است یا نادرست مطلق. دربارة مجموعة فازی، x می‌تواند بیش از دو درجة عضویت داشته باشد. بنابراین فرمول  تا یک اندازه می‌تواند قانع‌کننده باشد (ASCE, 2001). در تضاد با تفکر ارسطویی، تفکر بودایی بر این معتقد است که یک چیز هم ممکن است درست باشد و هم نادرست و هر چیز با درجه‌ای درست است و با درجه‌ای نادرست. بنابراین درست و نادرست بودن امری نسبی است. این تفکر بستر اولیة تفکر فازی است (پورطاهری، 1393: 186). بر این اساس برای اینکه بتوان از لایه‌ها در مدل منطق فازی استفاده کرد، لازم است ابتدا با در نظر گرفتن وزن‌های به‌دست‌آمده از آنتروپی (جدول 4)، تک‌تک لایه‌ها با توجه به هدف مدنظر براساس توابع عضویت فازی‌سازی شوند (شکل‌های 4، 5 و 6).

شکل 4- لایه‌های فازی‌شده از شاخص‌های مطالعه‌شده (یافته‌های پژوهش، 1400)

Figure 4- Fuzzy layers of the studied indicators (Research Findings, 2021)

شکل 5- لایه‌های فازی‌شده از شاخص‌های مطالعه‌شده (یافته‌های پژوهش، 1400)

Figure 5- Fuzzy layers of the studied indices (Research Findings, 2021)

شکل 6- لایه‌های فازی‌شده از شاخص‌های مطالعه‌شده (یافته‌های پژوهش، 1400)

Figure 6- Fuzzy layers of the studied indices (Source: Research Findings, 2021)

از تجمع و هم‌پوشانی لایه‌های فازی‌شده از 22 شاخص کشاورزی، نقشة نهایی پهنه‌بندی وضعیت امنیت غذایی شهرستان‌های هریس و بستان‌آباد حاصل شده‌است (شکل 7). در این پهنه‌بندی، از 22 شاخص کشاورزی برگرفته از سرشماری عمومی کشاورزی سال 1393 استفاده شده‌است که در نقشة نهایی خروجی، وضعیت امنیت غذایی 293 نقطة روستایی مطالعه‌شده در پنج طبقة خیلی خوب، خوب، متوسط، ضعیف و خیلی ضعیف قرار داده شد. نتایج نشان می‌دهد که در منطقة مدنظر، هشت روستا با 5574 خانوار و 18595 نفر جمعیت در وضعیت خیلی خوب، 22 روستا با 4020 خانوار و 13985 نفر جمعیت در وضعیت خوب، 50 روستا با 11454 خانوار و 39064 نفر جمعیت در وضعیت متوسط، 110 روستا با 7604 خانوار و 25825 نفر جمعیت در وضعیت ضعیف و 103 روستا با 2255 خانوار و 7191 نفر جمعیت در وضعیت خیلی ضعیف قرار دارند.

شکل 7- پهنه‌بندی نهایی وضعیت امنیت غذایی در شهرستان‌های هریس و بستان‌آباد

Figure 7- Final zoning of food security situation in Harris and Bostanabad counties

سپس برای محاسبة سهم هر شاخص در تعیین امنیت غذایی منطقه‌، تحلیل رگرسیون (رگرسیون خطی) به‌کار برده شد. نتایج تحلیل نشان داد که هر 22 زیرمقیاس به‌صورت معناداری (در سطح آلفای 05/0) امنیت غذایی را پیش‌بینی می‌کنند. در این میان، مساحت گلخانه با بتای 407/0، بیشترین و تعداد واحد دامی با بتای 025/0، کمترین سهم را در این زمینه داشته‌اند. در تفسیر این مقادیر، این‌گونه مطرح می‌شود که با افزایش یک انحراف استاندارد در میزان مساحت گلخانه، میزان امنیت غذایی 407/0 انحراف استاندارد، و با افزایش یک انحراف استاندارد در میزان واحد دامی، میزان امنیت غذایی فقط 025/0 انحراف استاندارد افزایش خواهد یافت (جدول 5).

نتایج به‌دست‌آمده با توجه به دانش کشاورزی، منطقی به‌نظر می‌رسد. زیرا با توجه به شرایط اقلیمی منطقه ازنظر محدودیت منابع آب شیرین، تنوع آب‌وهوایی، کوتاهی فصل کشاورزی و ... ، بهره‌گیری بهینه از این منابع از اولویت‌های برنامه‌ریزی کشور است. کشت گیاهان در گلخانه به آب و زمین کمتری احتیاج دارد، اما کار بیشتری را می‌طلبد. با آموزش دادن نیروی کار می‌توان در فضای کم گلخانه، چندین برابر فضای آزاد محصول برداشت کرد. زیرا در محیط گلخانه، کاشت و برداشت در تمام طول سال امکان‌پذیر است و در فصولی از سال که محصولات در فضای آزاد غیرقابل کشت هستند، این امکان را فضای گلخانه به‌وجود می‌آورد که گیاهان در غیر فصل خود پرورش یابند و محصولات گلخانه با کیفیت بهتری نسبت‌به کشت در زمین بازتولید و به بازار عرضه شوند.

جدول 5- محاسبة سهم هر شاخص در تعیین امنیت غذایی منطقة مطالعه‌شده

Table 5- Calculation of the share of each indicator in determining food security in the study area

منبع: یافته‌های پژوهش، 1400

در نمودار 2 نیز، مقدار بتای هریک از شاخص‌های مطالعه‌شده و قدرت پیش‌بینی آنها در تعیین میزان امنیت غذایی در شهرستان‌های بستان‌آباد و هریس آورده شده‌است.

نمودار 2- سهم هر شاخص در تعیین امنیت غذایی منطقة مطالعه‌شده (یافته‌های پژوهش، 1400)

Figure 2 - The contribution of each indicator in determining food security in the study area (Research Findings, 2021)

در مقایسة دو شهرستان هریس و بستان‌آباد، ازنظر تعداد روستاهای واقع در طبقه‌های امنیت غذایی، مشاهده می‌شود که روستاهای شهرستان بستان‌آباد نسبت‌به روستاهای شهرستان هریس در وضعیت مطلوب‌تری قرار دارند. همة روستاهای شهرستان هریس، جز یک روستا (روستای قراجه) که وضعیت خوب دارد، در وضعیت امنیت غذایی متوسط و پایین‌تر قرار دارند (جدول 6).

جدول 6- تعداد روستاهای واقع در طبقه‌های امنیت غذایی

Table 6- Number of villages located in food security categories

منبع: یافته‌های پژوهش، 1400

ازنظر مساحت اشغال‌شده توسط طبقات وضعیت امنیت غذایی، مشاهده می‌شود که بیشترین مساحت منطقه‌ (4/36 درصد) امنیت غذایی ضعیف دارد و وضعیت امنیت غذایی خیلی خوب کمترین مساحت (3/5 درصد) را به خود اختصاص داده‌است (جدول 7).

جدول 7- مساحت اشغال‌شده توسط طبقات وضعیت امنیت غذایی

Table 7- Area occupied by food security status classes

منبع: یافته‌های پژوهش، 1400

درنهایت برای مقایسة شاخص‌های امنیت غذایی از بعد کشاورزی در روستاهای شهرستان هریس و بستان‌آباد از آزمون یومن‌ویتنی استفاده شده‌است. نتایج نشان می‌دهد که شاخص‌های تعداد بهره‌برداران کاشت محصولات روغنی، تعداد بهره‌برداران کاشت محصولات ادویه‌ای، تعداد بهره‌برداران کاشت محصولات لیفی، تعداد بهره‌برداران کاشت گلخانه‌ای، تعداد بهره‌برداران پرورش کرم ابریشم، تعداد بهره‌برداران کاشت حبوبات، تعداد باغ و قلمستان، تعداد اراضی زراعی و مساحت گلخانه در روستاهای دو شهرستان تفاوت معناداری با هم ندارند. به بیان دیگر، میزان این شاخص­ها در دو شهرستان هریس و بستان‌آباد در سطح آلفای 05/0 معنادار نیست (جدول 8).

جدول 8- مقایسة شاخص‌های امنیت غذایی از بعد کشاورزی در روستاهای شهرستان هریس و بستان‌آباد

Table 8- Comparison of food security indicators in terms of agriculture in Harris and Bostanabad villages

منبع: یافته‌های پژوهش، 1400

نتیجه‌گیری

امنیت غذایی در فهرست اولویت‌های توسعة جهانی، جایگاه بالایی را به خود اختصاص داده‌است. درنتیجة رشد جمعیت جهانی، تقاضای غذا و رقابت در استفاده از زمین زراعی، آب، انرژی و دیگر منابع کشاورزی افزایش یافته‌است. در حال حاضر، تغییرات آب‌وهوایی به‌ویژه در کشورهای در حال توسعه که با ناامنی غذایی روبه‌رو هستند، چالش دیگری برای بخش کشاورزی است. با توجه به توسعة جهانی، مناطق متأثر از بحران غذایی باید با این مشکل کنار بیایند. به بیان دیگر، مشکل یک منطقه به‌سرعت مسائل اقتصادی و سیاسی جهان را تحت‌الشعاع قرار می‌دهد. به‌نظر می‌رسد یکی از راه‌حل‌هایی که در این زمینه می‌تواند مؤثر باشد، مفهوم توجه ویژه به بخش کشاورزی و نوع کشت و زرع است. بنابراین این پژوهش با هدف بررسی وضعیت امنیت غذایی در مناطق روستایی شهرستان‌های هریس و بستان‌آباد با تأکید بر شاخص‌های کشاورزی تدوین شد.

نتایج به‌دست‌آمده با استفاده از 22 شاخص بخش کشاورزی در زمینة وضعیت جغرافیایی امنیت غذایی در شهرستان‌های هریس و بستان‌آباد نشان داد که ازنظر امنیت غذایی از بین 293 روستای موجود شهرستان‌های مطالعه‌شده، 73/2 درصد روستا (هشت روستا) با 18595 نفر جمعیت در پهنة خیلی خوب، 51/7 درصد (22 روستا) با 13985 نفر جمعیت در پهنة خوب، 06/17 درصد (پنجاه روستا) با 39064 نفر جمعیت در پهنة متوسط، 54/37 درصد (110 روستا) با 25825 نفر جمعیت در پهنة ضعیف و 15/35 درصد (103 روستا) با 7191 نفر جمعیت در پهنة خیلی ضعیف قرار دارند. به‌طورکلی حدود 76/89 درصد از روستاهای مطالعه‌شده در شهرستان‌های بستان‌آباد و هریس ازنظر امنیت غذایی در وضعیت متوسط رو به پایین قرار دارند و نیازمند توجه ویژة دولت و بخش خصوصی در زمینة توسعة پایدار بخش کشاورزی، صنعت و ... هستند. همین‌طور نتایج به‌دست‌آمده در زمینة سهم هر شاخص در تعیین امنیت غذایی بیان‌کنندة آن است که شاخص مساحت گلخانه، بیشترین سهم و تعداد واحد دامی، کمترین سهم را در تعیین امنیت غذایی از بعد بخش کشاورزی در این محدوده دارند. به­طوری­که با توجه به شرایط اقلیمی منطقه ازنظر محدودیت منابع آب شیرین، تنوع آب‌وهوایی، کوتاهی فصل کشاورزی و ... ، بهره‌گیری بهینه از این منابع از اولویت‌های برنامه‌ریزی کشور است و کشت گیاهان در گلخانه به آب و زمین کمتری احتیاج دارد، اما کار بیشتری را می‌طلبد.

با آموزش دادن نیروی کار می‌توان در فضای کم گلخانه، چندین برابر فضای آزاد محصول برداشت کرد. زیرا در محیط گلخانه، کاشت و برداشت در تمام طول سال امکان‌پذیر است و در فصولی از سال که محصولات در فضای آزاد غیرقابل کشت هستند، این امکان را فضای گلخانه به‌وجود می‌آورد که گیاهان در غیر فصل خود پرورش یابند و محصولات با کیفیت بهتری نسبت‌به کشت در زمین بازتولید و به بازار عرضه شوند و درنتیجه امنیت غذایی افزایش یابد.

در قلمرو جغرافیای پژوهش، روستاهای شهرستان بستان‌آباد به‌دلیل قرار گرفتن در مجاروت جادة ارتباطی تبریز ـ تهران، وجود مراتع مستعد، قابلیت‌های گردشگری، وجود دام سبک و سنگین، اراضی مستعد کشاورزی، فاصلة اندک تا مرکز استان و ... نسبت‌به روستاهای شهرستان هریس در وضعیت مطلوب‌تری ازنظر امنیت غذایی از بعد کشاورزی در مناطق روستایی قرار دارند. همین‌طور در این شهرستان‌ها، شاخص‌های تعداد بهره‌برداران کاشت محصولات روغنی، تعداد بهره‌برداران کاشت محصولات ادویه‌ای، تعداد بهره‌برداران کاشت محصولات لیفی، تعداد بهره‌برداران کاشت گلخانه‌ای، تعداد بهره‌برداران پرورش کرم ابریشم، تعداد بهره‌برداران کاشت حبوبات، تعداد باغ و قلمستان، تعداد اراضی زراعی و مساحت گلخانه در روستاهای دو شهرستان تفاوت معناداری با هم ندارند و در بقیة شاخص‌ها، تفاوت معناداری میان آنها وجود دارد. به‌طورکلی می‌توان گفت که وضعیت امنیت غذایی در این شهرستان‌ها متأثر از سیاست‌های کلان کشوری، وضعیت اقتصادی، تورم، خشکسالی، کم‌آبی موجود و ... است و در وضعیت مناسبی قرار ندارند و به این دلیل غالب روستاییان در این شهرستان‌ها در تلاشند که در شهرها سرمایه‌گذاری، و از روستاها به شهرها مهاجرت کنند. این فرایند در یک دهة اخیر شدت بیشتری گرفته‌است.

نتایج حاصل از این پژوهش با نتایج پژوهش‌های تنهایی و همکاران (1394)، رحیمی مقدم و همکاران (1394)، پاکروان و همکاران (1399)، شیبانی و همکاران (1399)، Nicholson et al., 2021، Cauchi et al., 2021، Amolegbe, 2021 و ... ازنظر گسترده بودن خطر گرسنگی و ناامنی غذایی در نواحی روستایی هماهنگ است.

با توجه به نتایج پژوهش، پیشنهادهای زیر ارائه می­شود:

• تسهیل در نظام مالی و بهبود دسترسی خانوارهای روستایی به اعتبارات مالی با حل بوروکراسی اداری و ضمانت‌های بانکی در دریافت تسهیلات؛
• اعطای بسته‌های حمایتی و سبد کالایی غذا به خانوارهای زیر پوشش نهادهای حمایتی؛
• حمایت از ظرفیت‌های کشاورزی این شهرستان‌ها برای کاهش نیازهای خانوارهای روستایی؛
• بهبود زیرساخت‌های بخش کشاورزی و تسریع فرایند توسعة کشاورزی پایدار و ایجاد درآمدهای مناسب و پایدار.

[1]. FAO