ساختار فرهنگ بهار عجم در سه بخش

مقدمه

پس از رسمیت یافتنِ زبان فارسی دری در قرن چهارم هجری و انتقال آن از نواحیِ شمال شرقی به ویژه خراسان به دیگر مناطق که زبانشان دری نبود، نوشتنِ فرهنگ برای آموختن این زبان ضروری می‌نمود که فرهنگِ قطران تبریزی نمونۀ بارز این ضرورت است (تویسرکانی، 1362: 15) و تا زمان حملۀ مغول، ایران کانون فرهنگ‌نویسی فارسی بود و پس از آن این کانون به شبه‌قاره انتقال یافت (نقوی، 1341: 13). فرهنگ‌نویسی در شبه‌قاره را می‌توان به سه دورۀ تاریخی دسته‌بندی کرد: دورۀ نخست را که با تأسیس نخستین دولت فارسی‌زبان در دهلی از سال 603 هجری آغاز شد و تا سال 933 هجری ادامه داشت، دورۀ پیش از بابریان نامیده‌اند. از همین دوره است که فنون ادبی و هنری در کنار امور سیاسی و مذهبی پیشرفت می‌کند و زبان و ادبیات فارسی مورد توجه مردم این سرزمین پهناور قرار می‌گیرد و با توجه به نیاز یادگیری زبان فارسی، تألیف کتاب‌های لغت و فرهنگ آغاز می‌شود و افزونی می‌گیرد (نصر اصفهانی، 1394: 122)؛ دورۀ دوم که از آغاز بابریان تا اواخر قرن سیزدهم طول می‌کشد به نام همین حکومت خوانده شده است. در دورۀ سوم که تمام قرن چهاردهم را دربر دارد و از آن به دورۀ جدید یاد می‌شود، زبان اُردو جایگزین زبان فارسی در هند و پاکستان می‌شود و با نفوذ انگلیس، زبان فارسی رو به انحطاط می‌رود (نوش‌آبادی، 1380: 1973ـ 1965). فرهنگ‌نویسان شبه‌قاره یا ایرانیان مهاجر به آن سرزمین بودند یا هندیانی که با زبان فارسی آشنایی و به آموختن آن نیاز روزافزون داشتند. همین نیاز موجب کوشش و دقت فراوان در تدوین فرهنگ‌ها می‌شد؛ به‌طوری که کار فرهنگ‌نویسی از جمع‌آوری صرف لغات شعری به نقد فرهنگ‌های پیشین انجامید که از این دوره، به دورۀ انتقادی یاد می‌کنند (نقوی، 1341: 22).

یکی از فرهنگ‌های دورۀ دوم، بهار عجم (تألیف 1152هـ .ق) نوشتۀ لاله ‌تیک‌چند، متخلص به بهار است که بلاخمان[1] این فرهنگ را یکی از بزرگ‌ترین فرهنگ‌هایی می‌داند که همت یک نفر و نه به‌صورت گروهی نوشته شده است (Habibullah,1966: 200)؛ فرهنگی که به‌دلیل جامع‌بودن از نظر لغات، ترکیبات، کنایات، امثال فارسی و همچنین به دلیل هندی‌بودن مؤلفش، ظرفیت بسیاری برای نقد و بررسی و اعتبارسنجی دارد. استفاده از منابع فراوان و آرای دیگران برای نوشتن و شرح، از ویژگی‌های برجستۀ این فرهنگ است. مؤلف در بیشتر مواقع برای یک مدخل شاهدهای شعری فراوانی به کار می‌برد که از این نظر فرهنگش نسبت به فرهنگ‌های پیش از خود بی‌نظیر است. مهم‌ترین کار او، انتخاب شواهد از شعرهای فارسی تا زمان تألیف است. او ازجمله فرهنگ‌نویسانی است که برای آسان‌یابی مدخل‌ها، حرف نخست را باب و حرف دوم را فصل قرار داده و این درحالی است که بیشتر فرهنگ‌نویسان پیش از او باب و فصل را بر اساس حرف اول و آخر و بالعکس قرار می‌داده‌اند. در اعتبار بهار عجم همین بس که در زمان چندبهار هفت بار چاپ شده است (داعی‌الاسلام، 1318: ج5: 43) و فرهنگ‌نویسان بعدی برای نوشتن فرهنگ خود از این کتاب استفاده‌های فراوانی کرده‌اند. این ویژگی‌ها موجب شد تا این پژوهش به ساختار فرهنگ بهار عجم بپردازد.

 

پیشینۀ پژوهش

- «فرهنگ‌نویسی در هند و پاکستان» نقوی(1339) در این مقاله که به دوره‌های گوناگون فرهنگ‌نویسی در هند و پاکستان پرداخته است، به معرفی کوتاه فرهنگ بهار عجم بسنده شده است.

- فرهنگ‌نویسی در هند و پاکستان نقوی(1341) این کتاب که به پیشینۀ فرهنگ‌نویسی فارسی به ویژه در هند و پاکستان می‌پردازد، ذیل «بهار عجم» ویژگی‌های کلی آن را ذکر کرده است.

- «بررسی شیوه‌های لغت‌نویسی در چند فرهنگ معتبر فارسی» سلطانی(1386) در این مقاله پس از توضیحی کوتاه دربارۀ فرهنگ‌های فارسی، به روش تنظیم و چگونگی ضبط لغات هفده فرهنگ فارسی به فارسی اشاره و دربارۀ فرهنگ بهار عجم ـ علاوه بر ذکر اشتباه تاریخ تألیف ـ تنها به ذکر این نکته که «به‌ترتیب حروف تهجی با رعایت حرف دوم مرتب شده» بسنده شده است.

- «شبه‌قاره پیشگام فرهنگ‌نویسی» عباسی (1394) این مقاله، به زبان فارسی در شبه‌قاره و فرهنگ‌نویسی در آن مکان می‌پردازد و نیز دربارۀ بهار عجم به این سخن اشتباه دبیرسیاقی که این فرهنگ «حدود 10000 مورد از مفردات و مرکبات و عبارات و امثلۀ فارسی را دربر دارد» بسنده می‌کند (همان: 127). بنابراین تاکنون پژوهشی دربارۀ ساختار فرهنگ بهار عجم انجام نشده است.

 

ساختار فرهنگ بهار عجم

 

چینش و ترتیب مدخل‌ها

طبق شمارشی دقیق، فرهنگ بهار عجم در 19729مدخل تنظیم شده است. جدول زیر نشان‌دهندۀ ترتیب، تعداد و درصد مدخل‌هاست:

باب	آغاز مدخل	پایان مدخل		تعداد مدخل		درصد مدخل
آ	آب و آبه		آیینۀ هوش		891	51/4
الف	اَب		ایوان کیف		1043	28/5
ب	با		بی‌یار		1515	67/7
پ	پا از حد بیرون بردن		پیه گوهر		903	57/4
ت	تا		تیمم		900	56/4
ث	ثالث ثلاثه		ثواب		14	0.07
ج	جاانداختن		جیقه‌جیقه کردن ابرو		511	59/2
چ	چابک		چینی‌نواز		659	34/3
ح	حاتم		حیوانی		368	86/1
خ	خاتم		خیوشان		1176	96/5
د	داخل جمع و خرج نیست		دیهیم‌دار		1625	23/8
ذ	ذات		ذیل بر میان زدن		22	0.11
ر	را		ریو خوردن		832	21/4
ز	زابغر، زابکر		زیور نهادن		622	15/3
ژ	ژاژ		ژیان		6	0.03
س	سابقه		سیه‌مغز		1497	58/7
ش	شا و شه		شیهه		740	75/3
ص	صابون		صیقلگر، صیقلی		195	0.98
ض	ضایع		ضیافت‌خانه		23	0.11
ط	طارم		طیوران		253	28/1
ظ	ظرافت		ظهور		17	0.08
ع	عاجزنالی		عینه		466	36/2
غ	غارت		غیرت		151	0.76
ف	فاجه		فین‌فین		276	39/1
ق	قاب		قیه و ستسته کشیدن		449	27/2
ک	کابوس		کیومرث		996	04/5
گ	گادن و گاییدن		گیوه‌کش		849	30/4
ل	لاب		لیوه		281	42/1
م	ما		میوه‌برگشتن و گذشتن		973	93/4
ن	نا		نیی		887	49/4
و	وااُفتادن		ویله		171	0.86
هـ	ها		هیهات		248	25/1
ی	یا		ییلاق		170	0.86
جمع کل مدخل‌ها	19729					100

 

جدول ترتیب و درصد مدخل‌ها

لاله‌ تیک‌چند، ابتدا واژه‌ای را می‌آورد و سپس مشتقات مربوط به آن را در صورت کاربرد، ذکر می‌کند و این درحالی است که همه را مدخل‌هایی جداگانه قرار می‌دهد. در ادامه تعدادی از مدخل‌های مربوط به واژۀ «آب» که از صفحۀ یک تا سی‌ودو را به خود اختصاص داده، آمده است:

آب و آبه، آب آتش‌رنگ، آب آتش‌زده، آب آتش شد، آب آتشین، آب آسیا، آب آمد تیمم برخاست، آب‌‌آوردن چشم، آب‌آوردن از چیزی، آب آهن....آباد، آبادان، آبادانی....آب از آیینه خوردن....آب از دریا می‌بخشد، آب از دستش نمی‌چکد....آب انگور، آب ایستاده، آب به آب رساندن، آب باران،....آب به دهان آمدن، آب به دهان آوردن،....آب‌پاشان، آب پاشیدن بر چیزی، آب پشت....آب تلخ، آب تنک....آب جاویدان، آب جگر،....آب چشم، آب چشم از کسی گرفتن،....آب حرام، آب حسام،....آبخانه، آب خجالت، آب خجلت،....آب دادن، آب دادن به چیزی،....آب را به ریسمان بستن، آب رخ،....آب زدن بر چیزی، آبزده،....آب ساکن، آب سبیل،....آبشار، آبش به گلو فرو نمی‌رود،....آب صبح، آب طلا، آب طینت، آب عرق، آب عصیر،....آب غربت، آب فسرده، آب فشاندن، آبکامه، آب کبود،....آب گردانیدن، آبگردش،....آب لار، آب لؤلؤ،....آب مرده، آب مرغان،....آب ناشتا، آب ناف،....آب و جاروب کشیدن و آب و جارو کشیدن، آب و دانه،....آبی کبود نیم‌رنگ، آبیار، آبی شدن آب».

بعد از این مدخل‌ها، مدخل «آتش» و زیرمجموعه‌های آن به همین ترتیب می‌آیند.

باتوجه به این امر که «ترکیب از اصلی‌ترین فرایندهای ساخت واژگان در زبان فارسی است و این فرایند را در انواع کلمات (اسم، فعل و حرف) به فراوانی می‌توان مشاهده کرد، توانایی «ترکیب» در هر سه قسم کلمه موجب شده است تا کلمات بسیار زیادی در حوزۀ واژگانی زبان فارسی ورود پیدا کنند» (زمانی بابگهری و بصیری، 1397: 83). بر این اساس بسیار طبیعی است که فرهنگ‌نویسانی چون تیک‌چند از این ویژگی برای مدخل‌گزینی استفادۀ فراوانی کنند؛  مدخل‌گزینی فرهنگ بهار عجم بر اساس چهار معیار زیر است. برای هر مورد، نمونه‌هایی همراه با توضیح ذکر شده است:

 

1.1ـ مدخل‌گزینی بر اساس یک واژه یا ترکیب

که شامل مدخل‌هایی است چون: «آتش؛ آجر؛ ساغر؛ خفه؛ طلا؛ رسیدن؛ رشتن؛ فرمودن؛ فرما؛ گرفتم؛ خای؛ درگردد؛ از؛ با؛ تا؛ را؛ قوی؛ رسوا؛ رسیده؛ مشک‌دوز؛ علی‌الله؛ پای حساب؛ پرواز چشم؛ پور سبکتکین؛ حق‌القدم؛ معرکۀ طاس‌باز؛ مصرع تند؛ رگ تلخ؛ گل بحری؛ سیب آفتابی؛ پا از حد بیرون بردن؛ پاچناری‌گری؛ پیراهن آبی کردن؛. راه بر آوردن به چیزی؛ سخن در زبان نهادن؛ گل شدن چراغ؛. کلاه شکستن؛ بسیار؛ پس‌‌آنگاه؛ پیشاپیش؛ خیلی و...».

ـ قوی: توانا؛ اقویا جمع (تیک‌چند: ذیل «قوی»).

ـ پرواز چشم: کنایه از تفأل و شگون بر اخبار ملاقات (همان: ذیل «پرواز چشم»).

2.1ـ مدخل‌گزینی بر اساس قرابت لفظی و معنایی دو واژه یا ترکیب

در این شیوه دو واژه یا ترکیب مشابه، با هم مدخل قرار می‌گیرند:

الماس‌فعل و الماس‌گون؛ آه در جگر نبودن و آه در جگر نداشتن؛ آیۀ حجاب و آیۀ حجابی؛ بادبیزن و بادویزن؛ بادسار و بادسر؛ تیغ سوزن‌بردار و تیغ سوزن‌ربوده؛ چاه زنخ، چاه زنخدان؛ حرف از لب گشادن؛ حرف از لب واکردن؛ خط بر قبر کشیدن؛، خط بر مزار کشیدن؛. راه فلان‌جا برداشتن؛ ، راه فلان‌جا گرفتن؛ رصدنشین؛ رصدوَر؛. سرکوب؛ سرکوبه؛ صبحدم و صبحدمان؛  عشق‌باره و عشق‌پرداز؛ گذربان و گذرگاه.

ـ رصدنشین، رصدور: به واو، منجم و ستاره‌شناس؛ زیراکه همیشه چشم بر کواکب دارد (همان: ذیل «رصدنشین، رصدور»).

ـ خط بر قبر کشیدن، خط بر مزار کشیدن: بعد تدفین میت، بر قبر سورۀ «انا انزلناه» خوانده، هفت خط می‌کشند و این را موجب مغفرت اعتقاد دارند (همان: ذیل «خط بر قبر کشیدن، خط بر مزار کشیدن»).

3.1ـ مدخل‌گزینی بر اساس قرابت لفظی و معنایی چند واژه یا ترکیب

باده‌آشام و بادیه‌پیمای و بادیه‌گرد؛ بط صهبا و بط شراب و بط می؛ باد به دست و باد در کف و باد در مشت و باد به مشت؛ دارالعیار؛ دارالقرار؛ دارالقمار؛ دارالکمال. باد در زیر دامن داشتن و باد در سر افکندن و بودن و داشتن و کردن و باد در کلاه افکندن و داشتن؛ خواب در چشم شکستن؛ خواب در چشم سوختن؛ خواب در دیده سوختن؛ خواب در دیده شکستن؛ دانش‌بهر؛ دانش‌پرست؛ دانش‌پژوه؛ دانش‌بسیچ؛ دانشگر؛ دانشمند؛ دانشور؛ دانشومند؛ دانشی؛ زره‌باف؛ زره بر دوش کشیدن؛ زره پاره کردن؛ زره‌پوش؛ زره پوشیدن؛ زره خود؛ زره در بر انداختن؛ زره در دوش کشیدن؛ زره در نوشتن؛ زره‌سا؛ زره‌سُم؛ لب بادیه و لب بام و لب دیوار و لب جوی و لب کشت و لب جام.

ـ دانش‌بهر، دانش‌پرست، دانش‌پژوه، دانش‌بسیچ، دانشگر، دانشمند، دانشور، دانشومند، دانشی: قریب به‌معنی هم (همان: ذیل «دانش‌بهر و دانش‌پرست»).

ـ خواب در چشم شکستن، خواب در چشم سوختن، خواب در دیده سوختن، خواب در دیده شکستن: کنایه از دورکردن خواب و دورشدن، و نخستین به‌معنی استوارکردن خواب و استوارشدن نیز آمده (همان: ذیل «خواب در چشم شکستن، خواب در چشم سوختن»). 

4.1 ـ مدخل‌گزینی امثال

طبق شمارشی دقیق، در فرهنگ بهار عجم، 341 مثل‌ آمده است که بیشتر آنها به صورت مجزا یا چندگانه مدخل قرار گرفته‌ است. این آمار نشان‌دهندۀ رواج چنین مثل‌هایی در شبه‌قارۀ قرن دوازدهم است. ناگفته نماند که معیار شمارش، امثالی بوده که لاله‌ تیک‌چند به مثل‌ بودن آنها اشاره کرده است.

آسمان از کجا و ریسمان از کجا؛ در ده کرا خوش است؟ رئیس و برادرش؛ باقی داستان به فرداشب؛ سرکۀ مفت شیرین‌تر از عسل است؛ عنقا را می‌خواهد که به دام گیرد؛ فریب صید باشد خواب صیاد؛ قاضی به رشوت راضی؛ کج نشین و راست گو؛ هر که باد در سر کرد سر به باد داد؛ هر که بر کژدم دستی فروآرد سزا بیند؛ هر که خانۀ مردمان بکاود خاک بر سرش افتد؛ هر که زر دارد و جان می‌کند مرده به؛ هر که مال نخورد پشیمانی خورد؛ هرگاه پشت خر کباب شود شغال سبلت به سیخ کند. 

ـ آسمان از کجا و ریسمان از کجا: این مثل در محلی زنند که شخصی سخن نادر برابر بگوید (همان: ذیل «آسمان از کجا و ریسمان از کجا»).

ـ باقی داستان به فرداشب: این مثل در جایی زنند که کاری کنند و تتمه‌ای از آن موقوف بر آینده گذارند (همان: ذیل «باقی داستان به فرداشب»). 

اگر داوری این پژوهش بر اساس شیوه‌های مدخل‌نویسی فرهنگ‌های امروزی باشد، بسیاری از مدخل‌بندی‌های بهار عجم؛ ازجمله مجزاآوردن واژه‌های فرعی، آوردن واژگان و ترکیبات فراوان و قراردادن فعل به عنوان مدخل اشتباه است. مورد اخیر باید به‌صورت مصدری مدخل قرار گیرد (قیّم، 1385: 57). باید در نظر گرفت که این موارد جزو روش‌های مدخل‌بندی فرهنگ‌نویسی کلاسیک بوده است و نباید آن را صرف مطابقت‌نداشتن با معیارهای فرهنگ‌نویسی امروزی عیب شمرد و «لغت‌سازی و ترکیب‌سازی‌های ناروای فرهنگ‌نویسان شبه‌قاره» نامید (منصوری، 1390: 113). نکتۀ مهم دیگر اینکه چنین روش‌های مدخل‌بندی‌ بر اساس نیاز آموزش فارسی‌آموزان شبه‌قاره و به‌ویژه شاعران بوده است؛ به همین دلیل، تمام یا بیشتر ظرفیت‌های شعری واژگان و ترکیبات در فرهنگ ذکر می‌شود تا کاربر همه را یک‌جا ببیند و از فرهنگ‌های دیگر بی‌نیاز باشد.

 

2ـ مواد مدخل در فرهنگ بهار عجم

در فرهنگ بهار عجم توضیحاتی ذیل مدخل آمده است که بسیاری از آنها را نمی‌توان «تعریف» مدخل در معنای امروزی دانست و بهتر است برای رعایت شیوۀ علمی، آن را «مواد» مدخل نامید؛ زیرا «تعریف» یکی از اصطلاحات فرهنگ‌نویسی به معنای توضیح در جهت شناساندن معنا و کاربرد واژه یا اصطلاح است (صفرزاده، 1394: 33)؛ ولی در این فرهنگ، بسیاری از توضیحات در جهت شناساندن مدخل‌ها نیست و بیشتر برای راهنمایی کاربرانی بوده است که گویی بهار عجم را از آغاز تا پایان می‌خوانده‌اند. فرهنگ‌نویس برای تعریف مدخل از روش‌های گوناگونی استفاده می‌کند که البته این روش‌ها «بسته به نوع واژه، نوع فرهنگ و مخاطبان آن» متفاوت است (هاشمی میناباد، 1386: ج2، 135). تعریف می‌تواند ترادفی (آوردن بی‌باک و دلیر در تعریف شجاع)، عبارتی (آوردن کسی که از چیزی نترسد در تعریف شجاع) یا بافتی (آوردن واژۀ شجاع در بافت جمله: وقتی به کسی شجاع می‌گویند که...) باشد (باطنی، 1388: 172). می‌توان به این موارد، تعریف‌های تحلیلی یا منطقی (آوردن اسب ماده در تعریف مادیان)، ترکیبی (هر چیزی که به رنگ زغال باشد در تعریف سیاه)، و نقشی (دعایی خطابی به هنگام عطسه‌کردن در تعریف عافیت) را افزود (هاشمی میناباد، 1386: ج2، 135ـ140). بی‌شک انواع تعریف به این موارد محدود نمی‌شود، با مطالعۀ کامل و دقیق فرهنگ‌ها می‌توان به روش‌های تعریفی دیگر هم رسید (ر.ک: سلسله‌سبزی، 1388: 146ـ 156) هرچند که ممکن است این روش‌ها تکراری باشند. در ادامه انواع روش‌های آوردن مواد مدخل در فرهنگ بهار عجم با ذکر نمونه آمده است:

1.2ـ ارجاع به مدخل‌های دیگر

1.1.2ـ قریب به‌معنیِ هم/ فلان واژه

این نوع اگر مربوط به مدخل‌های ترکیبی باشد نزدیکی معنای آنها را می‌رساند و اگر برای مدخلی مجزا بیاید، باید آن را از نوع ارجاعی دانست؛ زیرا در این صورت به واژه‌ای دیگر ارجاع داده می‌شود.

• بوسه‌چین و بوسه‌خوار: قریب به‌معنیِ هم (‌تیک‌چند، 1380: ذیل «بوسه‌چین وبوسه‌خوار»).
• بوسه‌گستاخ: قریب به‌معنی بوسه‌چین (همان: ذیل «بوسه‌گستاخ»).
• خواب‌رفته: قریب به‌معنی خواب‌گزین (همان: ذیل «خواب‌رفته»).

2.1.2ـ چنانکه گذشت

این نوع هنگامی به کار می‌رود که بین مدخل با مدخلی پیشین مشابهتی باشد و فرهنگ‌نویس نیازی به توضیح آن نبیند.

• چهار: همان چار که گذشت (همان: ذیل «چهار»).
• چهارپهلو: همان چارپهلو که گذشت (همان: ذیل «چهارپهلو»).
• کژمزاج: به‌معنی کژدل که گذشت (همان: ذیل «کژمزاج»).

3.1.2ـ در ... بیاید/ می‌آید/ نوشته‌ آید

این نوع، ارجاع به مدخلی پسین در فرهنگ است.

• حرف طوطکی: در حروف قالبی بیاید (همان: ذیل «حرف طوطکی»).
• خط باطل: به‌معنی خط بطلان که بیاید (همان: ذیل «خط باطل»).

ایراد این نوع، ارجاع دوری می‌باشد؛ برای نمونه در توضیح خط بطلان، «مرادف خط باطل» آمده است (همان: ذیل «خط بطلان»).

4.1.2 ـ مثله/ مِثل فلان مدخل

• آب از آتش برآوردن: مثلِه (همان: ذیل «آب از آتش برآوردن»).
• آب از آهن جدا کردن و آب از آهن کشیدن: مثلِه. (همان: ذیل «آب از آهن جدا کردن و... »). منظور از مثله، مثل همین مدخل «آب از آتش برون‌آوردن» است، می‌باشد. خود این دو مدخل به مدخل «آب از آتش برآوردن: کنایه از امر غریب و غیرممکن» (همان: ذیل «آب از آتش برآوردن») ارجاع داده شده‌اند.
• ادب‌کار: مثل ادب‌سنج (همان: ذیل «ادب‌کار»).

5.1.2 ـ به معنی... .

• رخت‌برداشتن: به‌معنی (همان: ذیل «رخت‌برداشتن»). این مدخل، به‌معنی مدخل «رخت بربستن» که «کنایه از مردن» (همان: ذیل «رخت بربستن») است می‌باشد و مابین‌شان مدخل «رخت بر جیحون کشیدن» (همان: ذیل «رخت بر جیحون کشیدن») فاصله انداخته است. این یکی از ایرادهای روشی لاله ‌تیک‌چند است؛ زیرا کاربر ممکن است در کدامیِ ارجاع اشتباه کند و مورد ارجاع را مدخل‌های مابین بداند.

یکی دیگر از روش‌های این نوع، آوردن عین مدخل هم‌معنی به شیوه ارجاعی است:

• آیینۀ طبع: به‌معنی آیینۀ خاطر (همان: ذیل «آیینۀ طبع»).
• آیینۀ قدم‌نما: به‌معنی آیینۀ بدن‌نما (همان: ذیل «آیینۀ قدم‌نما»).

ارجاع این دو مدخل، به ترتیب به مدخل‌های «آیینۀ خاطر» (همان: ذیل «آیینۀ خاطر») و «آیینۀ بدن‌نما» (همان: ذیل «آیینۀ بدن نما») است.

6.1.2ـ همان... .

این نوع، ارجاع به مدخلی دیگر است.

• خانۀ معمور: همان بیت‌المعمور (همان: ذیل «خانۀ معمور»).
• کاغذ مشقی: همان مشقی که بیاید (همان: ذیل «کاغذ مشقی»).

7.1.2ـ بر قیاس... .

• رسیده: بر قیاس رسیدن که گذشت... (همان: ذیل «رسیده»).

عاشق‌سخن: بر قیاس عاشق‌آفت که گذشت (همان: ذیل «عاشق‌سخن»).

2.2ـ بر اساس میزان کاربرد

1.2.2 ـ معروف

واژۀ «معروف» نخستین‌بار در مقدمۀ لغت فرس اسدی آمده است (اسدی طوسی، 1319: 1). اما اینکه دقیقا منظور اسدی از آن چه بوده است، دانسته نیست. داعی‌الاسلام باتوجه به این موضوع که اسدی واژه‌های فرهنگ قطران تبریزی را «معروف» می‌نامد، این واژه‌ها را لغات متروک دری و نه لغات ادبی دری می‌داند (دبیرسیاقی، 1368: 20)؛ به عبارتی می‌توان لغات غیرمعروف را «لغات دری» نامید (همان)؛ اما آیا واژگان و ترکیبات «معروف» بهار عجم را باید از این نوع دانست؟ باتوجه به گردش شیوۀ فرهنگ‌نویسی از آوردن «مدخل غیرترکیبی» به «مدخل ترکیبی» و همچنین بیشتر آوردن مدخل‌های شعری، پاسخ منفی است. به نظر می‌رسد مدخل‌های معروف بهار عجم شامل واژه‌ها و اصطلاحات پرکاربرد شعری در شبه‌قاره است و دری و غیر دری بودن آن، به گونه‌ای که مد نظر اسدی بوده مورد توجه نیست.

• آب باریدن: معروف (تیک‌چند، 1380: ذیل «آب باریدن»).
• زنجیرفرسا، زنجیر کردن، زنجیرکش: هر کدام معروف (همان: ذیل «زنجیرفرسا، زنجیر کردن،...»).

2.2.2ـ مشهور:

تفاوت «مشهور» و «معروف» در توضیح مدخل‌های فرهنگ بهار عجم بر ما روشن نیست؛ زیرا هیچ نشانه‌ای در متن به این مهم رهنمون نمی‌شود؛ به هر حال لاله تیک‌چند در ذهن خود قائل به تفاوتی بین این مدخل‌ها بوده است؛ در غیر این صورت بایست همۀ آنها را یا «معروف» یا «مشهور» می‌آورد.

• بیضه زیر پر گرفتن و در زیر پر گرفتن: اول مشهور است و... (همان: ذیل «بیضه زیر پر گرفتن و...»).
• ته‌کردن رخت و قماش: مشهور است (همان: «ذیل ته‌کردن رخت و قماش»).

3.2.2ـ محاوره

در این مورد، لاله ‌تیک‌چند به محاوره‌بودن مدخل ـ که ممکن است در شعر شاعران هم آمده باشد ـ اشاره می‌کند. بیان این ویژگی یکی از تفاوت‌های اصلی فرهنگ‌نویسان شبه‌قاره‌ای با ایرانی است که البته این موضوع در دورۀ دوم فرهنگ‌نویسی در شبه‌قاره مشهودتر است.

• آب به دهان فروبردن، آب به دهان فروخوردن: محاورۀ ضعیف[3] است (همان: ذیل «آب به دهان فرو بردن، ...»).
• به صحرا برون‌رفتن: محاورۀ مقرری[4] است.

ما را به رنگ غنچه دل از گلستان گرفت

چون لاله سینه‌چاک به صحرا برون رویم                (همان: ذیل «به صحرا برون‌رفتن»)

4.2.2ـ مَثَل

• از دل برود هر آنچه از دیده برفت: مثل است (همان: ذیل «از دل برود هر...»).
• قدر زر زرگر بداند، قدر جوهر جوهری: مثل است (همان: ذیل «قدر زر زرگر...»).

3.2ـ بر اساس مقولۀ دستوری

1.3.2ـ مزیدٌعلیه

در این مورد به «مزیدٌعلیه» بودن؛ یعنی اشتقاقِ مدخل از واژه‌ای دیگر اشاره می‌شود.

• آسیاب: ... مزیدٌعلیه آسیا (همان: ذیل «آسیاب»).
• آشناه: مزیدٌعلیه آشنا (همان: ذیل «آشناه»).

2.3.2ـ لازم یا متعدی

• آب‌ دادن: متعدی از آب ‌داشتن (همان: ذیل «آب ‌دادن»).
• آسیب‌ یافتن: لازم از آسیب ‌زدن (همان: ذیل «آسیب ‌یافتن»).
• آدمستان: از عالم گلستان (همان: ذیل «آدمستان»).
• خاکباز: از عالم نردباز و شطرنج‌باز (همان: ذیل «خاکباز»).

4.2 ـ براساس ویژگی‌های ادبی

1.4.2ـ کنایه

ـ اکسیررنگ: کنایه از شراب (همان: ذیل «اکسیررنگ»).

• لعل از سنگ ‌زادن: کنایه از حاصل‌کردن چیزی به مشقت بسیار (همان: ذیل «لعل از سنگ‌ زادن»).
• ناخن ‌بدندان: کنایه از متعجب یا متأسف (همان: ذیل «ناخن بدندان»).

2.4.2ـ استعاره

• خواب رنگ: استعاره است (همان: ذیل «خواب رنگ»).
• خورشید ‌مردن: استعاره است (همان: ذیل «خورشید‌ مردن»).

3.4.2ـ حقیقت

در این شیوه که بسیار کم‌کاربرد است، به گفتن «حقیقت» ‌بودن مدخل اکتفا می‌شود.

• خانۀ چشم: حقیقت است (همان: ذیل «خانۀ چشم»).
• خانۀ عنکبوت: حقیقت است (همان: ذیل «خانۀ عنکبوت»).

 

4.4.2ـ اسما یا صفت برای... .

در این شیوه، به این نکته که مدخل از اسماء کسی یا در صفات چیزی مستعمل است، اشاره می‌شود.

• آفتاب‌رخ: از اسماء محبوب است (همان: ذیل «آفتاب‌رخ»).
• خوش‌لگام: در صفات اسب مستعمل (همان: ذیل «خوش‌لگام»).

5.4.2ـ ذکر نوع اضافات

این شیوه، بیان نوعِ اضافه است.

• بیت فرد: به اضافت عام الی الخاص (همان: ذیل «بیت فرد»).
• خانۀ حباب: به اضافت عام الی الخاص یا به اضافۀ مشبهٌ‌به الی مشبه (همان: ذیل «خانۀ حباب»).

6.4.2ـ بیان ساختگی‌ بودن واژه با عباراتی مانند...:

این نوع، بسیار نادر است و در مواقعی به کار می‌رود که ترکیب تازه و تنها در یک منبع دیده شده باشد.

• زخم ‌راندن: فارسی تازه، مختار شیخ‌العارفین است و مشهور تیغ‌ راندن (همان: ذیل «زخم ‌‌راندن»).
• کافر‌مژه: این لفظ تراشیدۀ میان ‌ناصرعلی است:

چه ستم کرد علی‌نرگس کافرمژه‌ای

که به‌جز نالۀ بت در دل ناقوس نبود (همان: ذیل «کافرمژه»)

5.2ـ تعریف یا معنای کلمه

1.5.2ـ ذکر واژه یا مدخل مترادف

• حسن عاریتی: مرادف حسن ساخته (همان: ذیل «حسن عاریتی»).
• گلشن‌سرا: مرادف بستان‌سرا (همان: ذیل «گلشن‌سرا»).

2.5.2ـ ترجمه

• آزادی: ترجمۀ حریت و... (همان: ذیل «آزادی»).
• رنگرز: ترجمۀ صباغ (همان: ذیل «رنگرز»).

3.5.2ـ تقابل

• آخور خشک و آخور سنگین: مقابل آخور چرب (همان: ذیل «آخور خشک و...»).
• آستر: ایضاً بالقصر، مقابل اَبره (همان: ذیل «آستر»).

4.5.2ـ مخفف‌

• آستن: مخفف آستین (همان: ذیل «آستن»).
• دگر: مخفف دیگر... (همان: ذیل «دگر»).

5.5.2ـ تعریف واژه، ترکیب یا جمله:

ـ پرچین: به جیم فارسی به‌وزن پروین، خاری است محوطه که از خار و خلاشه گرد باغ و غیره سازند و چوب‌های سرتیز که بر سر دیوار نصب کنند و... (همان: ذیل «پرچین»).

ـ بلند شدن موج و نشئه: به‌معنی مرتفع‌ شدن و به کمال ‌رسیدن اینها (همان: ذیل «بلند شدن موج و نشئه»).

ـ حرف ‌آوردن: به‌معنی سخن ‌گفتن (همان: ذیل «حرف ‌آوردن»).

ـ آب آمد تیمم برخاست: یعنی هر گاه صاحب مدارا و صاحب معامله متوجه کاری شد، پس به گماشته و نائب او احتیاج نماند (همان: ذیل «آب آمد تیمم برخاست»).

3. شیوه‌های ضبط تلفظ (آوانگاری)

برای نشان ‌دادن روش‌های تلفظی فرهنگ بهار عجم باید سیر تطور این روش را تا زمان تألیف آن پی‌گرفت. لغت فرس اسدی به‌دلیل قافیه‌یاب بودنش فاقد روش تلفظی است؛ به نمونۀ زیر توجه کنید:

پخچ: هرچه پهن شده از زیر چیزی، چون میوۀ پخته که پای برنهی؛ چنانکه عنصری گفت:

اگر بر سر مرد زد در نبرد

سر و قامتش با زمین پخج کرد                   (اسدی طوسی: ذیل «پخچ»).

دانسته نیست عنصری و اسدی واژۀ «پخچ» را چگونه تلفظ می‌کرده‌اند.

محمد بن هندوشاه نخجوانی تلفظ تعداد کمی از لغات فرهنگش را مشخص کرده است؛ مانند واژۀ «شکر به کسر شین و فتح کاف» که «در معنی شکار باشد» (نخجوانی: ذیل «شکر»).

قواس غزنوی نیز مانند اسدی طوسی تلفظ واژه‌ها را ضبط نکرده است؛ برای نمونه، معلوم نیست او واژۀ «سترگ» را در بیت زیر به ضم، فتح یا کسر سین می‌خوانده است:

ستوده بود نزد خرد و بزرگ

گه رادمردی نبودن سترگ                 (قواس غزنوی: ذیل «سترگ»).

تنها می‌توان حدس زد که با توجه به تلفظ مشهور «بُزُرگ»، «سُتُرگ» صحیح‌تر است.

دستورالأفاضل نیز فاقد هرگونه روش تلفظی است. حاجب‌خیرات، برای نمونه فقط به‌معنی واژه‌ای مانند «ورقان» به معنای «شفیع» (حاجب‌خیرات: ذیل «ورقان») بسنده کرده است و معلوم نیست که این واژه چگونه تلفظ می‌شده است.

واژه‌نامۀ معیار جمالی نیز به خاطر قافیه‌یاب بودنش، فاقد روش تلفظی است و تنها با حدس و گمان می‌توان بر اساس قافیه‌ها تلفظ برخی از واژه‌ها را فهمید. اما این حدس و گمان تنها برای حرکات پایانی واژه است؛ برای نمونه، مشخص نیست شمس فخری «کیار» به‌معنی «کاهلی» را با ضم، فتح یا کسر کاف می‌خوانده است (فخری اصفهانی: ذیل «کیار»).

مجموعة‌الفرس نیز روش تلفظی ندارد و به احتمال فراوان ضبط تلفظ واژه‌هایی چون سِرِشک (جاروتی: ذیل «سرشک» و فَغِستان (همان: ذیل «فغستان») که در کتاب به صورت مشکول آمده، از جانب خود مؤلف نبوده و بعدها توسط کاتبان صورت گرفته است.

صاحب بحرالفضائل فی منافع‌الأفاضل تنها تلفظ برخی از واژه‌ها را ضبط کرده است؛ برای نمونه تلفظ واژۀ «طب» را «به فتح» آورده است (محمد بن قوام: ذیل «طب»).

صاحب زفان گویا و جهان پویا علاوه بر ضبط تلفظ ناقص تعداد اندکی از واژه‌ها مانند «کنجده به ضم و فتح جیم» به‌معنی «پازهر» (بدرالدین ابراهیم: ذیل «کنجده») فارسی یا عربی بودن برخی از حروف واژه را نیز مشخص می‌کند؛ برای نمونه خوانش واژۀ «هژیر» را «با زاء پارسی» به معنای مورد نظر خود که «نیکو و فرخ» است توصیه می‌کند (همان: ذیل «هژیر»). می‌توان به این روش که بعدها شکل کامل‌تری به خود می‌گیرد «واج‌شناسی واژه» گفت.

تا قرن نهم، شرفنامۀ منیری پُربسامدترین فرهنگ از نظر ضبط تلفظ واژه‌هاست؛ این خود نشان از ضرورت ضبط تلفظ واژه‌ها در شبه‌قاره بوده است؛ هرچند که تا این قرن و حتی پس از آن، بسیاری از فرهنگ‌های فاقد روش تلفظی نیز در شبه‌قاره نوشته شده‌اند؛ اما باید در نظر گرفت که این فرهنگ‌ها رونویسی از اُلگوهای ایرانی خود بوده‌اند. چند نمونه از شرفنامه ذکر می‌شود:

• آردن: با راء موقوف، آلتی است مانند کفلیز حلوائیان را که شکر بدان صاف کنند و آن را پالاون و پالوانه و پالونه نیز گویند (قوام فاروقی: ذیل «آردن»).
• بلسان: با سه مفتوح، نام درختی که به مصر است، روغن از او می‌چکد و در تمام عالم همان یک درخت است، روغنش به غایت نافع است (همان: ذیل «بلسان»).

مؤیدالفضلا نیز دارای شیوۀ تلفظ نسبتاً خوبی است؛ برای نمونه:

• بخست: یعنی بشکست و مجروح گردانید و به فتح اول صدا و آواز و هر چیز و به ضم اول صدا و آواز دماغ (لاد: ذیل «بخست»).

از قرن دهم به بعد است که ضبط تلفظ‌های گوناگون یک واژه نیز جزو روش‌های تلفظی فرهنگ‌نویسان می‌شود.

پس از فرهنگ‌های تحفة‌الأحباب و حسین وفایی که روش تلفظی ندارند، در اوایل قرن یازدهم ضبط تلفظ واژه‌ها هرچند با بسامد پایین، در فرهنگ مدارالأفاضل از سر گرفته می‌شود؛ در این کتاب علاوه بر واج‌شناسی واژگان، دو روش ضبط تلفظ ساده و بر اساس واژۀ هم‌وزن دیده می‌شود.

• انگشت: به کسر کاف پارسی، پارۀ آتش که سیاه شده باشد... (فیضی سرهندی: ذیل «انگشت»).
• پنجره: به بای پارسی به‌وزن فرفره، معروف، و سوراخی و دری که از خانها و کاخها سوی کوی و بازار بود و قیل ببای تازی (همان: ذیل «پنجره»).
• پنجهر: ببای پارسی، نام ولایتی از توران (همان: ذیل «پنجهر»).

سرمۀ سلیمانی دارای واژه‌های مشکول است؛ ولی ذیل مدخل‌ها روش تلفظی‌ای نیامده است؛ مصحح کتاب نیز این واژه‌ها را حرکت‌گذاری نکرده است (اوحدی بلیانی، 1364: بیست)، اگر این واژه‌ها به دست مؤلف و نه نسخه‌نویس مشکول شده باشد، با توجه به چند واژۀ مشکول در فرهنگ مجموعة‌الفرس، می‌توان آن را روشی تلفظی به شمار آورد؛ برای نمونه:

• دَهاژ و دَهاز: بانگ و نعره و فریاد است (همان: ذیل «دهاژ و دهاز»).
• سَکُرَک: بادریسۀ دوک بود و او را «سَنکور» و «سَنکرک» گویند و «شولک» نیز نامند (همان: ذیل «سکرک»).

طبیعی است که صاحب فرهنگ جهانگیری به دلیل مراجعه به زباندانانِ مناطق گوناگون برای شناخت درست واژگان، به شکل صحیح تلفظ نیز اهمیت فراوانی داده باشد (انجو شیرازی، 1351: ج1، 10). او تلفظ درصد بسیاری از واژه‌ها را ضبط کرده است؛ که برخی از این تلفظ‌ها از منابع چهل‌وچهارگانۀ او در نوشتن فرهنگ أخذ شده باشد. او روش تلفظی فرهنگ‌ها را با تغییراتی در جهت کمال، به مراحل بعد انتقال داد. چند نمونه از روش تلفظی این فرهنگ ذکر می‌شود:

• کالنجه: با لام مکسور بنون زده و جیم مفتوح و اخفای ها، فاخته بود، هر چند قاف در زبان فارسی نیامده، عوام شیراز آن را قالنجه خوانند و به تازی صلصل گویند (همان: ذیل «کالنجه»).

در این نمونه، تلفظِ تمام حروفی که لازم بوده، ضبط شده است. این روش تازه‌ای است که صاحب جهانگیری به کار برده است و فرهنگ‌نویسان دیگر از او تقلید کرده‌اند.

• درلک و درلیک: با اول مکسور، به ثانی زده، جامۀ پیشواز کوتاه‌آستین کوتاه‌بالا را گویند و آن را ترلک و ترلیک نیز خوانند (همان: ذیل «درلک و درلیک»).

بسیاری از واژه‌های فرهنگ مجمع‌الفرس ضبط تلفظ نشده است؛ بیشتر ضبط تلفظ‌ها نیز در میان قلاب آمده که نشان از نبودن آنها در نسخۀ اساس بوده است؛ شاید سروری این ضبط تلفظ‌های ساده را در ویرایش تألیف نخست فرهنگ خود افزوده باشد (سروری کاشانی، 1338: ج1، 7)؛ بنابراین می‌توان سروری را وامدار مستقیم از فرهنگ‌نویسان شبه‌قاره در زمینۀ ضبط تلفظ واژه‌ها و در عین حال انتقال‌دهندۀ آن به فرهنگ‌نویسان ایران و حتی شبه‌قاره دانست، هرچند که شیوۀ ضبط تلفظ او بیشتر بر اساس واژۀ هم‌وزن است. در ادامه چند نمونه از شیوۀ ضبط تلفظ در این فرهنگ آمده است:

• کده [به ضمّ کاف] چوبکی باشد که بکلیدان اُفتد تا بی‌‌کلید در وا نشود... و دیگر به‌معنی کام و ملازه باشد (همان: ذیل «کده»).
• هروم [به رای مهمله به وزن سموم] نام شهری است که حالا بردع گویند... (همان: ذیل «هروم»).
• وکانا [به وزن همانا] به‌معنی پاره از خوشۀ خرما باشد، کذا فی‌المؤید (همان: ذیل «وکانا»).

روش ضبط تلفظ بر اساس واژۀ هم‌وزن، در فرهنگ جعفری به اوج می‌رسد که این امر می‌تواند ناشی از تأثیرپذیری مستقیم از سروری کاشانی باشد. چند مورد از این فرهنگ ذکر می‌شود:

• اهرون: به‌وزن شمعون، نام حکیمی است یهودی که در تمام علوم خصوصاً در طب مهارت داشت (محمدمقیم تویسرکانی: ذیل «اهرون»).
• انگشتو: به‌وزن مردم‌جو، چنگال بود و نانی که به شیر بمالند (همان: ذیل «انگشتو»).

فرهنگی که با وجود تصحیفات فراوان، به‌خاطر تنظیم الفبایی و روش تلفظی آن مورد توجه زیادی بوده برهان قاطع است (ر.ک: داعی‌الاسلام، 1346: ج1، 23). همین روش تنظیم و تلفظ، ضعف شاهد نداشتن این کتاب را تا حدودی جبران کرده است. البته در این فرهنگ به‌دلیل بدخوانی اشعار قدما ترکیب‌های ساختگی فراوانی نیز وجود دارد (منصوری،1390: 114). در این کتاب بیشتر واژه‌ها بر اساس واژه‌ای هم‌وزن ضبط تلفظ شده‌اند که این خود نشان از تأثیرپذیری مستقیم از مجمع‌الفرس و فرهنگ جعفری است. تلفظ بسیاری از واژه‌ها نیز بر اساس روش‌های معمول مشخص شده است. نمونه‌های زیر نقل می‌شود:

• شادبهر: بر وزن فادزهر، به‌معنی خوشی و خوشحالی باشد و نام کنیزی هم بوده است (تبریزی: ذیل «شادبهر»).
• فرمگن: به کسر کاف فارسی بر وزن شرمگن، به‌معنی تنگدل و فرومانده و غمگین و اندوهناک باشد؛ چه فرم به‌معنی غم و اندوه و گن به‌معنی صاحب و خداوند است که خلاصۀ معنی آن صاحب غم و خداوند اندوه باشد (همان: ذیل «فرمگن»).

صاحب فرهنگ رشیدی با این که یکی از ایرادهایش بر صاحب جهانگیری و سروری، عدم «توضیح اعراب» واژگان است؛ اما خودش نیز چنان‌که باید اِعراب آنها را مشخص نکرده و در موارد مشخص‌کرده نیز روشش بسیار ساده است. گویی با این کار می‌خواسته از تقلید صاحب جهانگیری که دارای بهترین روش تلفظی است به دور باشد. چند نمونه از این فرهنگ ذکر می‌شود:

• افشون: به فتح الف و ضم شین ، آلتی پنجه‌مانند که از چوب سازند و خرمن به آن بباد دهند. (رشیدی: ذیل «افشون»).
• بوم: به‌ ضمّ، طایریست شوم و بدین معنی عربی است و زمین غیرآبادان و ناکاشته، ضد مرز... (همان: ذیل «بوم»).
• چکره و چکله: بالفتح، قطره‌ریزه که از آب بجهد و بتازی رشحه گویند... (همان: ذیل «چکره و چکله»).

فرهنگ چراغ هدایت با این‌که بیشتر، اصطلاحات و ترکیبات را دربردارد، اما مؤلفش در بیشتر مواقع، تلفظ دقیق مدخل‌های غیرترکیبی را ضبط می‌کند، که در این روش وامدار انجو شیرازی است؛ نمونه‌های زیر از این دسته‌اند:

• پیزری: به یای معروف و ضم زای معجمه [و راء مهمله] بیاء رسیده، رستنی‌ای است بسیار باریک و سست که مروحه از آن سازند و به مجاز هر چیز سست را گویند (آرزو: ذیل «پیزری»).
• جعبه: به ضمّ اول و به سکون عین مهمله و فتح بای موحّده، لفظ عربی است به‌معنی ترکش و سرپوش تیر... (همان: ذیل «جعبه»).
• چلش: به ضمتین و شین معجمه، گیاهی است ترش که در آش‌ها کنند (همان: ذیل «چلش»).

مسلّم است که در فرهنگ اصطلاحات توقع ضبط تلفظ، بخردانه نیست؛ زیرا مدخل در این فرهنگ‌ها بیشتر ترکیبی است. همچنین فرض بر این است که کاربر، پس از دانستن تلفظ واژه‌ها به سراغ چنین فرهنگ‌هایی می‌آید؛ برای نمونه نمی‌توان از فرهنگ مصطلحات‌الشعرا توقع داشت که تلفظ مدخل «آب آتشناک و آب آتش‌رنگ و آب گلزار رنگ» را مشخص کند. بااین‌همه در این فرهنگ، تلفظ برخی از واژه‌ها مشخص شده است؛ برای نمونه:

• تله: به فتح و تخفیف لام، چیزی است که بدان جانوران را شکار کنند... به تشدید لام هم آمده (وارستۀ سیالکوتی: ذیل «تله»).
• خرسک: به کسر اول بازیی است که طفلان بازند و آن چنان است که طفلی را خرس قرار دهند، او به چهار دست و پا ایستد و اطفال دیگر بر گرد او چرخ زنند، به هر که لگد زند باز او را خرس سازند... (همان: ذیل «خرسک»).

1.3ـ شیوه‌های ضبط تلفظ (آوانگاری) در فرهنگ بهار عجم

1.1.3ـ بر اساس واژه‌ای هم‌وزن

ایراد این روش، احتمال بی‌اطلاعی کاربر از واژۀ هم‌وزن است؛ به‌ویژه اگر واژۀ هم‌وزن پس از مدخلی که ضبط تلفظ شده است، بیاید. نمونه‌های دوم و سومِ ذیل از این دسته‌اند.

• اخگر: به کاف فارسی به وزن اختر... (تیک‌چند: ذیل «اخگر»).
• پرچین: به جیم فارسی به وزن پروین.... (همان: ذیل «پرچین»).
• خلجان: به‌وزن رمضان... (همان: ذیل «خلجان»).
• درنگ: به‌وزن و معنی ترنگ (همان: ذیل «درنگ»).

 2.1.3ـ بر اساس واکه‌های کوتاه

• اشتلم: به ضمّ اول و سوم و چهارم ... (همان: ذیل «اشتلم»).
• عقاب: بالضّم، ... (همان: ذیل «عقاب»).
• غزل: بالتّحریک، ... (همان: ذیل «غزل»).
• حجاب: بالکسر، پرده. حجب به ضمّتین جمع، ... (همان: ذیل «حجاب»).

3.1.3ـ براساس واج‌های واژه

در این روش برای بیان تلفظ درست، برخی از واج‌های واژه ـ همراه یا بدون ذکر واکه‌ها ـ بیان می‌شود:

• بازیگوش: به کاف فارسی، طفلی که ..... و آنچه فارسی‌زبانان هندوستان به کاف تازی خوانند خطاست... (همان: ذیل «بازیگوش»).
• باسک: به ضمّ سین مهمله و کاف تازی .... (همان: ذیل «باسک»).
• فشست: بالکسر و تقدیم المعجمه علی المهمله و الفوقانی.... (همان: ذیل «فشست»).
• مخمل گرگ و مخمل گورگ: به کاف فارسی و واو مجهول و فتح رای مهمله و بدان واو... (همان: ذیل «مخمل گرگ و...»).

 

نتیجه‌

از این پژوهش که به توصیف ساختار فرهنگ بهار عجم در سه بخش اختصاص داشت، نتایج زیر حاصل شد:

لاله ‌تیک‌چند در مدخل‌گزینی واژگان‌ و چینش آنها، از بیشتر ظرفیت‌های واژگانی بر اساس مقوله‌های لفظی و معنایی استفاده کرده و این امر دلیل اصلی مدخل‌های فراوان فرهنگ اوست. در روش‌های آوردن مواد مدخل‌، او از بیست و پنج روش استفاده کرده و از این نظر نسبت به فرهنگ‌نویسان پیشین ممتاز است؛ نتیجۀ مهم این‌که در این زمینه بیشترین درصد به «معروف» و « ـ » اختصاص یافته که به ترتیب نشانۀ پرکاربرد بودن واژه در زبان عموم و آگاهی فرهنگ‌نویس از ثابت نبودن معنی واژه با توجه به بافت‌های گوناگون است؛ بنابراین نیاوردن توضیح بر آوردن آن ترجیح داده شده است. در این فرهنگ کمترین درصد مواد مدخل به‌ «مشهور» اختصاص یافته است که بی‌نیازی فرهنگ‌نویس و کاربر را از توضیح مدخل می‌رساند. 

در بخش سوم این نتیجه حاصل شد که لاله‌ تیک‌چند بیشتر به دلیل جنبۀ آموزشی فرهنگش، بیش از دیگر فرهنگ‌نویسان فارسی به مقولۀ تلفظ واژگان اهمیت داده است؛ تلفظ بسیاری از مدخل‌های فرهنگ بهار عجم ضبط شده است و از این نظر می‌توان آن را جامع‌ترین فرهنگ تا زمان تألیف دانست. هرچند او نیز از روش‌های تلفظی صاحب جهانگیری استفاده کرده است؛ اما امتیاز کارش در این زمینه، علاوه بر توجه بیشتر به واج‌شناسی واژگان، تفاوت کمی است.

 

[1]. blochmann

[2]. Hartmann

. [3] به احتمال فراوان یعنی در شعر کاربرد چندانی ندارد.

. [4] به احتمال فراوان یعنی در شعر کاربرد بسیاری دارد.

تعداد مشاهده مقاله: 620

تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 333