واکاوی تجارب زیستۀ معلمان دورۀ ابتدایی از نقاط قوت و ضعف شبکۀ آموزشی شاد در دوران پاندمیک کووید 19

کووید-19^[1] یک بیماری عفونی ناشی از سندرم تنفسی حاد کرونا ویروس[2] (SARS-Cov-2) است (میشرا[3] و همکاران، 2020) که از اواخر آذر 1398 از شهر ووهان[4] چین آغاز و به‌تدریج در تمام کشورهای جهان گسترش یافت (رموزی و رموزی[5]، 2020؛ عباسی و همکاران، 1399). تاکنون بیش از 150 میلیون نفر  درگیر شدند و باعث مرگ میلیون‌ها نفرشده است (سازمان سلامت جهانی[6]، 2021). این بیماری در بیشتر مواقع، از طریق تماس نزدیک منتقل می‌شود (میشرا و همکاران، 2020) که آن را به بزرگ‌ترین بحران جهانی بهداشتی قرن تبدیل کرده و همه‌چیز از اقتصاد جهانی تا روابط اجتماعی انسان‌ها را تحت‌تأثیر قرار داده است (اسچولتن[7]، 2020؛ ایبراهیم[8]، 2020).

با وجود اینکه تمام اقشار جامعه در معرض خطر ابتلا به این بیماری هستند؛ اما با توجه به جمعیت بالای دانش‌آموزان، استفاده از امکانات و فضاهای مشترک، افزایش احتمال ابتلا به این بیماری و انتقال آن به دیگران نخستین اقدام، کنترل و محافظت فضاهای آموزشی کشورها در مقابل این بیماری بوده است (عباسی و همکاران، 1399). بدین منظور بیش از 190 کشور در سراسر جهان طرح تعطیلی ملی مدارس را تنظیم کردند که موجب تحت‌تأثیر قرارگرفتن بیش از 290 میلیون دانشجو و دانش‌آموز در سراسر جهان شد (ابراهیم، 2021؛ سوکندرو[9] و همکاران، 2020؛ یونسکو[10]، 2021). برای تداوم آموزش در شرایط تعطیلی مدارس و قرنطینۀ خانگی، آموزش‌وپرورش و وزارت علوم و فناوری در همۀ کشورها به‌دنبال راهکاری در زمینۀ تدوین برنامه‌های آموزشی بوده است. یکی از این برنامه‌ها که سیستم‌های آموزشی در تمامی کشورها با آن موافق بودند، آموزش الکترونیک است (بابر[11]، 2021). در موقعیت نرمال، آموزش الکترونیکی، برای حمایت و پشتیبانی از آموزش چهره به چهره به‌منظور منعطف‌کردن، کارایی و اثربخشی آن استفاده می‌شود (سکندرو و همکاران، 2020)؛ اما در دوران پاندمیک کووید-19 تنها راه‌حل باقی‌مانده برای دانش‌آموزان و دانشجویان حرکت به‌سمت آموزش آنلاین است (مارتینز[12]، 2020؛ سکندور و همکاران، 2020). برخی از محبوب‌ترین سیستم‌های ارتباط آنلاین که در دوران پاندمیک کووید 19 و پس از آن در فرایند آموزش استفاده شد، عبارت است از: Start.me, Classtime, Classwize, Google Classroom, Bak-pax, Pronto, Goguardian, Elucidat, Otus, Articulate 360, Future Learn, Lectora Inspire, Kialo Edu, LanSchool (میشرا و همکاران، 2020).

در ایران نیز از 29 بهمن‌ماه 1398، شیوع این بیماری تأیید شد (آژانس خبری فارس، 1399) و پس از آن وزارت علوم و آموزش‌وپرورش برای کاهش اثرهای شیوع کرونا، دستور به تعطیلی مدارس و دانشگاه‌ها داد تا پس از تعطیلات نوروزی کار خود را از سر گیرند (سلیمی و فردین، 1399). از این رو، برای تداوم آموزش در دوران تعطیلی و قرنطینه، روش‌های مختلفی مانند آموزش تلویزیونی از طریق شبکۀ آموزش، تولید محتوا از سوی معلمان و ارائۀ آن در شبکه‌های اجتماعی استفاده شد؛ اما برای سامان‌دهی آموزش مجازی وزارت آموزش‌وپرورش، برنامۀ کاربردی شبکۀ آموزشی دانش‌آموزان (شاد) را طراحی و پیاده‌سازی کرد، که در آن همانند ساختار واقعی مدرسه، دانش‌آموز وارد کلاس می‌شود و فرایند آموزش را دنبال می‌کند. در این سامانه نظارت بر کلاس‌های مجازی و حضور و غیاب دانش‌آموزان بر عهدۀ مدیر و کادر اداری مدرسه خواهد بود. معلم در کنار تدریس مواد درسی، امکان استفاده از محتوای آنلاین موجود را در این سامانه دارد که از سوی گروه‌های آموزشی،  دبیرخانه‌های دروس و ... ایجاد می‌شود. همچنین پیش‌بینی شد تا اکان پخش زندة کلاس در این سیستم برای سال تحصیلی آینده امکان‌پذیر شود (عباسی و همکاران، 1399). با وجود چشم‌انداز خوب برای آموزش از راه دور، یکی از مهم‌ترین نقدها بر شبکۀ شاد، ضعف زیرساخت‌های فنی موجود و کمبود دسترسی برخی از دانش‌آموزان و معلمان به‌ویژه در مناطق محروم به گوشی‌های هوشمند و اینترنت پرسرعت، جریان آموزش الکترونیک را با مشکل مواجه کرده است. همچنین افراد در استفاده از این سامانه با کمبود امکانات تدریس مانند ارتباط تصویری برای نظارت بر یادگیری و طراحی آزمون مواجه هستند. گفتنی است که بیشتر دانش‌آموزان از فراهم‌نشدن زمینۀ ایجاد ارتباط نزدیک و صمیمی بین معلمان و دانش‌آموزان شکایت دارند (زین یوندنژاد و نویدی، 1400). دغدغۀ دیگر معلمان در شبکۀ شاد، تقلب دانش‌آموزان در آزمون‌های برخط است (سیمسک[13] و همکاران، 2019). به‌علاوه، تاکنون این برنامه دارای نسخه‌های وب و اندروید بوده و نسخۀ آی او اس آن در دسترس قرار نگرفته است (زینی وندنژاد و نویدی، 1400). با توجه به شرایط کنونی بیماری کرونا در ایران و جهان که باعث تعطیلی مراکز آموزشی شده و اهمیت موضوع آموزش الکترونیک و کمبود توجه مناسب به این موضوع، در ادامۀ مطالعات شرح داده شده است.

رنجبر و امیری زاده (1397) در پژوهشی ضمن بررسی اهمیت و تأثیر آموزش الکترونیک بر آموزش‌وپرورش بیان می‌دارند که مهم‌ترین چالش‌های فراروی آموزش الکترونیکی در مدارس، ضعف تجهیزات و زیرساخت‌های مدیریتی، برنامه‌ریزی مالی مرتبط با آن و ضعف فرهنگی و انگیزشی معلمان و دانش‌آموزان است و برای رفع این چالش‌ها، مهم‌ترین گام‌ها را در توسعه و بهبود آموزش الکترونیک در ایران، مزایا و چالش‌های استفاده از آن بررسی کردند. یافته‌های این پژوهش نشان‌دهندۀ استفاده از تجهیزات هوشمند در مدارس و تربیت نیروی متخصص در این زمینه است. عباسی و همکاران (1399) در مطالعۀ دیگری ادراک معلمان دورۀ ابتدایی را در ارتباط با تدریس در شبکۀ آموزش دانش‌آموزان (شاد) تحلیل کردند. یافته‌های این تحقیق حاکی از آن بود که مهم‌ترین فرصت‌ها شامل: جبران عقب‌افتادگی تحصیلی در ایام پاندمیک کووید 19، افزایش درگیری اولیا در فرایند آموزش، افزایش سرعت ارائۀ اطلاعات، ایجاد انگیزه و آموزش معلمان، شناسایی معلمان توانمند و خلاق، فراهم‌شدن زمینۀ اشتراک اطلاعات و تجارب معلمان، انعطاف‌پذیری در ساعت شروع کلاس‌ها، ایجاد انگیزه و پرورش خلاقیت در دانش آموزان است. همچنین دسترسی کم دانش‌آموزان به تجهیزات آموزش آنلاین، فرصت نابرابر آموزش، هزینه‌های اینترنت، پهنای باند کم اینترنت، سلب قدرت نظارت از معلم، اعتیاد به اینترنت، وقت‌گذاری نامناسب برخی از معلمان به امر تدریس و ارزیابی و کاهش انگیزۀ دانش‌آموزان از مهم‌ترین چالش‌های شناسایی‌شده در این سامانه است. سلیمی و فردین (1399) نیز در پژوهش خود، با بررسی دیدگاه معلمان در ارتباط با آموزش الکترونیک در مدارس ابتدایی طی دوران گسترش کرونا دریافتند که نبود تفکر راهبردی مدیریت، سیاست‌های نامطلوب، ضعف فنی و مدیریتی، ضعف فناوری‌های معرفی‌شده، نبود استقلال و آزادی عمل و ضعف مدیریت مالی در سه سطح خرد، میانی و کلان از مهم‌ترین چالش‌های آموزش الکترونیک در مدارس ابتدایی بوده است. همچنین یافته‌ها نشان‌دهندۀ آن است که شیوع کرونا، فرصت‌‍‌هایی ایجاد کرد. ازجمله: ایجاد زمینۀ تغییر، توجه به برنامه‌ریزی راهبردی، توجه به آموزش‌های برخط، خلق فرصت‌های آموزش برابر و نوآوری آموزشی.

حاجی و همکاران (1400) نیز با بررسی مشکلات برنامۀ شاد در دوران پاندمی کرونا، چالش‌های مربوط به دانش‌آموزان و والدین، معلمان، محتوا، تجهیزات، مشکلات سازمانی و ارزشیابی را طبقه‌بندی کردند. برای رفع این چالش‌ها و بهبود کیفیت آموزش الکترونیک، برگزاری دوره‌های آموزشی برای والدین و دوره‌های دانش‌افزایی، ارائۀ برنامه‌های نظارت بر معلمان و رفع مشکلات فنی برنامۀ شاد پیشنهاد شد. محمدی و همکاران (1399) چالش‌های آموزش مجازی را در زمان شیوع کرونا از دیدگاه والدین بررسی کردند و دریافتند که محاسن آموزش مجازی در شبکه‌های مجازی شامل: تداوم تحصیل و ایجاد فرصت خلاقیت، آزادی عمل و نظارت بیشتر والدین، ایجاد زمینه‌های جدید تحصیلی با ورود آموزش الکترونیک، ارتقای سواد رسانه‌ای و کاهش هزینه‌هاست. به‌علاوه، از دیدگاه والدین، کاهش پایبندی به مقررات و انضباط کلاسی، حذف فعالیت‌های گروهی دانش‌آموزان، حذف کاریزمای حضور معلم، خستگی برخی از والدین، کمبود جذابیت‌های بصری ویدئوها و تسلط کم به فناوری اطلاعات، از مهم‌ترین معایب آموزش مجازی با استفاده از شبکه‌های اجتماعی است.

فاوزی و همکاران[14] (2020) نیز با بررسی دیدگاه معلمان مدارس ابتدایی دربارۀ یادگیری آنلاین در دوران همه‌گیری کووید 19 دریافتند که با وجود آموزش صحیح یادگیری آنلاین، مشکلاتی در اجرا همچون دسترسی به امکانات، استفاده از اینترنت، برنامه‌ریزی، اجرا و ارزیابی یادگیری و همکاری والدین باعث نارضایتی معلمان از این نوع آموزش شده است. به علاوه،‌کوینگ و همکاران[15](2020) با بررسی نظرها و دیدگاه‌های معلمان، اثرهای تحصیلات و شایستگی معلمان ابتدای اشتغالشان در آلمان در ارتباط با آموزش الکترونیک طی دورة همه‌گیری کووید 19 دریافتند که عوامل مرتبط با ابزارها و تجهیزات فناوری اطلاعات و ارتباطات، آموزش‌های فنی و فرصت‌های یادگیری و آموزش‌های دیجیتالی موجود برای معلمان، در پذیرش آموزش آنلاین نقش اساسی دارد.

راسمیتادیل و همکاران[16] (2020) نیز سنجش ادراکات معلمان را از تدریس آنلاین در دورۀ شیوع کرونا در کشور اندونزی ارزیابی کردند و دریافتند که در صورتی می‌توان چالش‌های آموزش مجازی را به فرصت تبدیل کرد که تمامی ذی‌نفعان یعنی دولت، مدارس، معلمان، والدین و جامعه با یکدیگر همکاری کنند تا اثربخشی روش‌‌های یادگیری جدید را افزایش دهند و از عقب‌ماندگی دانش‌آموزان جلوگیری کنند. همچنین اولیکه اوودرین و همکاران[17] (2020) در بررسی تأثیر آموزش الکترونیک طی دوران همه‌گیری کووید 19 در مؤسسات آموزشی خصوصی در نیجریه با توجه به عوامل و فاکتورهای اقتصادی، اجتماعی و محدودیت‌های موجود دریافتند که سن، تحصیلات و تجربۀ تدریس بر میزان پذیرش آموزش الکترونیک در مراکز آموزشی تأثیر دارد. همان ‌طور که ملاحظه می‌شود، پیشینه‌های پژوهش بیشتر در زمینۀ مزایا و معایب آموزش الکترونیک و آموزش مجازی انجام شده است؛ اما تمرکز پژوهش حاضر بر نقاط قوت و ضعف شبکۀ شاد است که مطالعات اندکی دربارۀ آن صورت گرفته است. اگرچه با وجود تمام مزایا و فرصت‌هایی که برنامۀ شاد برای آموزش ایجاد کرده است، با توجه به نوپا بودن آن، به‌یقین عاری از مشکل نبوده و مسائل مختلفی همچون مشکلات فنی، دسترسی‌نداشتن همۀ دانش‌آموزان به تجهیزات ارتباط هوشمند، پهنای باند کم، کندی برنامۀ شاد و ... بخشی از مشکلاتی است که دانش‌آموزان و معلمان با آن درگیر هستند. با توجه به ورود ناگهانی ویروس کرونا به کشور، کمبود تجربه و پشتیبانی لازم در زمینۀ آموزش مجازی در مدارس، انتقال ناگهانیِ صفر تا صد آموزش به فضای مجازی، کمبود پژوهش‌های کافی در ارتباط با مزایا و معایب برنامۀ شاد و نوپا بودن این سامانه در ایران و از آنجا که در دوران پسا کرونا نیز این آموزش به‌عنوان مکمل آموزشی کاربرد گسترده‌ای خواهد داشت، بدین منظور هدف اصلی مطالعۀ حاضر، واکاوی تجارب زیستۀ معلمان ابتدایی از نقاط قوت و ضعف شبکۀ شاد در دوران پاندمیک کووید 19 است؛ بنابراین پژوهش درصدد پاسخ به دو سؤال زیر است:

سؤال اول: تجربۀ زیستۀ معلمان دورۀ ابتدایی از نقاط قوت شبکۀ آموزشی شاد در دوران پاندمیک کووید 19 چیست؟

سؤال دوم: تجربۀ زیستۀ معلمان دورۀ ابتدایی از نقاط ضعف شبکۀ آموزشی شاد در دوران پاندمیک کووید 19 چیست؟

روش پژوهش

پژوهش حاضر از نظر هدف، کاربردی است و قابلیت بهره‌برداری وزارت آموزش‌و‌پرورش و مدارس ابتدایی را برای بررسی و بهبود شبکۀ آموزشی دانش‌آموزان دارد. به علت اینکه نمی‌توان با اتکا به داده‌های فقط کمی یا کیفی به نتایج دلخواه دست یافت، روش انجام این پژوهش، آمیخته از نوع اکتشافی متوالی ناهم‌زمان (کیفی- کمی) است. با توجه به اینکه مقوله‌های مدنظر، اثرگذار و مهم در این موضوع، شناخته‌شده نیستند؛ بنابراین بهره‌گیری از روش مصاحبۀ اکتشافی برای شناسایی برخی از مؤلفه‌های پنهان، ضروری است. به همین دلیل، ابتدا داده‌های کیفی از طریق مصاحبه جمع‌آوری و  تحلیل و سپس داده‌های کمی از طریق پرسشنامه جمع‌آوری و تحلیل شده است؛ همچنین این پژوهش، متوالی ناهم‌زمان است؛ چون ابتدا داده‌های بخش کیفی جمع‌آوری و سپس داده‌های بخش کمی جمع‌آوری شد. در بخش کیفی، از پدیدارشناسی هوسرل استفاده شده است؛ زیرا محقق به‌دنبال به دست آوردن تجربۀ مشارکت‌کنندگان بوده است. پدیدارشناسی هوسرل فقط بر شواهد تجربی متکی است و نه بر استدلال‌های منطقی. آن، بر ساختار تجربه توجه دارد و اصولی را سازمان‌دهی می‌کند که به جهان زندگی، شکل و معنی می‌دهد (کلین و وست کات[18]، 1994) و در بخش کمی، روش تحقیق، توصیفی – پیمایشی با استفاده از آماره‌های توصیفی است.

جامعۀ آماری و نمونه: جامعۀ آماری این پژوهش را معلمان رسمی دورۀ ابتدایی شهر زاهدان به تعداد 600 نفر تشکیل دادند که عضو شبکۀ آموزشی دانش‌آموزی (شاد) بودند. روش نمونه‌گیری در بخش کیفی، هدفمند با حداکثر تنوع یا ناهمگونی است. در این راهبرد، محقق مصاحبه را با شناسایی افرادی آغاز می‌کند که دارای اطلاعات مرتبط با موضوع تحقیق هستند. سپس طیف وسیعی از افراد مشابه به‌طور هدفمند انتخاب می‌شوند. فرایند نمونه‌گیری در بخش کیفی اغلب تا زمانی ادامه می‌یابد که مصاحبه‌های جدید، اطلاعات بیشتری به موارد قبلی اضافه نکند و محقق شاهد تکرار الگوی داده‌ای باشد. در پژوهش حاضر، معلمان دورۀ ابتدایی وارد پژوهش شدند و با آنها مصاحبه شد. فرایند نمونه‌گیری تا 50 (جدول 1) نمونه ادامه یافت و پس از آن محقق شاهد اشباع نظری داده‌ها بود. ملاک ورودی پژوهش شامل:

1. شاغل رسمی‌بودن در دورۀ ابتدایی
2. داشتن ابلاغ سیستمی تدریس تمام‌وقت در یکی از پایه‌های اول تا ششم ابتدایی
3. عضویت در شبکۀ آموزشی دانش‌آموزان (شاد) و داشتن برنامۀ تدریس آنلاین در گروه مخصوص به کلاس خود

از آنجایی که محقق قصد داشت اطلاعات حاصل‌شده از بخش کیفی، در جامعۀ وسیع‌تری از معلمان مورد آزمون قرار بگیرد، پرسشنامه‌ای محقق‌ساخته برگرفته از مصاحبه‌ها تدوین شد. پرسشنامه‌ها با توجه به وجود فاصله‌گذاری اجتماعی، به‌صورت الکترونیکی برای 250 نفر از معلمان ثبت‌نام‌شده در برنامۀ شاد به‌صورت تصادفی ارسال شد که حدود 250 (153 نفر زن و 52نفر مرد بودند؛ 105 نفر مدرک لیسانس، 80 نفر فوق لیسانس و 20 نفر فوق دیپلم داشتند) پرسشنامه تکمیل و بازگشت داده شد.

جدول 1. مشخصات معلمان شرکت‌کننده در مصاحبه

ابزار گردآوری داده‌ها: با توجه به گستردگی موضوع و ماهیت آن، علاوه بر تحلیل اسناد و تحقیقات گذشته، روش مصاحبۀ نیمه ساختاریافته به‌عنوان یکی از معمول‌ترین انواع مصاحبه در تحقیقات کیفیِ اجتماعی، برای گردآوری داده‌ها استفاده شده است. مسئولیت رمزگردانی پاسخ‌ها و طبقه‌بندی آنها با محقق است. با توجه به اینکه این پژوهش در دوران شیوع کرونا و ایام قرنطینۀ بیماری صورت گرفته است، تمام مصاحبه‌ها به‌صورت تلفنی انجام شد. بدین صورت که با انجام هماهنگی لازم با معلم مربوطه، با ایشان تماس تلفنی گرفته و با اجازۀ ایشان متن مصاحبه‌ها برای تجزیۀ دقیق‌تر ضبط شده است. زمان هر مصاحبه از 20 دقیقه تا 45 دقیقه متغیر بود. برای حصول اطمینان از روایی پژوهش در این پژوهش، محقق بعد از انجام مصاحبه‌ها با مراجعۀ مجدد به مصاحبه‌شوندگان، کدهای استخراج‌شده از متون مصاحبه را مجدد بررسی و بازبینی کرد و از آنها خواسته شد که نظرهای خود را دربارۀ این کدها و میزان تطابق آنها با مصاحبه‌های صورت‌گرفته بیان کنند. در این مرحله، بخشی از کدهای استخراج‌شده درخصوص مؤلفه‌های به‌دست‌آمده تجدیدنظر شد. با تصریح موارد ذکرشده از سوی مصاحبه‌شوندگان، نظر نهایی آنان مبنی بر تناسب یافته‌ها و همچنین منطقی‌بودن یافته‌ها حاصل شده که خود نشان‌دهندۀ روایی پذیرفتنی یافته‌های پژوهش حاضر است. برای محاسبۀ پایایی نیز از روش پایایی بین دو کدگذار استفاده شد. پایایی بین دو کدگذار، برای اطمینان از سازگاری درک یا تفسیر افراد مختلف از یک متن مصاحبۀ مشترک به کار می‌رود. در واقع، این روش به ما کمک می‌کند تا به این مسئله پی ببریم که آیا معنای مشترکی از متن استخراج شده یا خیر. به زبان ساده‌تر این روش تکرارپذیر بودن نتایج به‌دست‌آمده را از سوی محققان مختلف نشان می‌دهد. توافق بین کدگذاران عبارت از توافق دو یا چند کدگذار در زمینۀ کد‌های مورد استفاده درخصوص بخشی از متن مصاحبه است. (خواستار، 1388)؛ بنابراین در این پژوهش، از یکی از اساتید وارد به موضوع و آشنا به کدگذاری درخواست شد تا به‌عنوان کدگذار ثانویه در پژوهش همکاری کند. پایایی حاصل از دو کدگذار با توجه به محاسبات 78 درصد به دست آمد که نشان‌دهندۀ پایایی مناسب بود. در بخش کمی نیز پرسشنامۀ محقق‌ساخته با پنج مقولۀ نقاط قوت و سه مقولۀ نقاط ضعف براساس کدهای مستخرج از مصاحبه، طراحی و به شیوۀ طیف لیکرت نمره‌گذاری شد. روایی محتوایی پرسشنامه با بهره‌گیری از نظرهای صاحب‌نظران آموزش‌وپرورش استان و تطابق با اسناد تأیید شد و پایایی پرسشنامه و زیر مقیاس‌های آن نیز با ضریب آلفای کرانباخ، محاسبه شده است. جدول 2 نشان‌دهندۀ ضرایب پایایی پرسشنامه است.

جدول 2. مقوله‌ها و ضرایب پایایی عوامل تشکیل‌دهندۀ پرسشنامه

همان‌گونه که در جدول 2 ملاحظه می‌شود، ضریب آلفای کرونباخ برای مقوله‌ها و گویه‌های آن، بالاتر از7/0 به دست آمد که نشان‌دهندۀ ضریب پایایی پذیرفتنی است.

تجزیه ‌وتحلیل داده‌ها: برای تجزیه‌وتحلیل داده‌ها در بخش کیفی از روش کلایزی استفاده شد. انجام مراحل کلایزی بدین صورت بود که پژوهشگر کلیۀ توصیف‌های شرکت‌کنندگان را مکرر مطالعه کرده و برای درک این مفاهیم، با آنان هم‌احساس شده است. سپس جمله‌ها و واژگان مرتبط با پدیدۀ موردمطالعه را استخراج کرده و به هرکدام از جمله‌های استخراج‌شده معنی و مفهوم خاصی داده است. بعد از مرور توصیفات شرکت‌کنندگان، مفاهیم مشترک درون دسته‌های خاص موضوعی قرار داده و برای موثق‌کردن مطالب، به توضیحات اصلی مراجعه شد. در مرحلۀ بعد، عقاید استنتاج‌شده به توصیفی جامع و کامل تبدیل شد. درنهایت، یافته‌های نهایی حاصل، برای اطمینان از موثق‌بودن آنها به شرکت‌کنندگان ارائه شد. به این ترتیب، در این پژوهش براساس سه مرحلۀ اول روش کلایزی، مفاهیم استنباط‌شده از مصاحبه با شرکت‌کنندگان در 120 کد قرار گرفت. در مرحلۀ چهارم از مراحل هفت‌گانۀ کلایزی، کلیۀ مفاهیم استنباط‌شده در پنج مقولۀ محوری مربوط به نقاط قوت و سه مقولۀ محوری مربوط به نقاط ضعف جای گرفت. در بخش کمی با استفاده از برنامۀ آماری SPSS نتایج توصیفی (فراوانی و درصد) تجزیه و تحلیل شد.

یافته‌ها

سؤال اول: تجربۀ زیستۀ معلمان دورۀ ابتدایی از نقاط قوت شبکۀ آموزشی شاد در دوران پاندمیک کووید 19 چیست؟

درمجموع تحلیل عمیق دیدگاه‌های مصاحبه‌شوندگان، 120 کد اولیه، پنج مقولۀ محوری مربوط به مقولۀ نقاط قوت شامل: تسهیل فرایند یادگیری، تدریس، ارزیابی، قابلیت‌های زیرساختی و فنی برنامه و توسعۀ حرفه‌ای معلمان تحلیل شده است.

تسهیل فرایند یادگیری: مشارکت‌کنندگان بخش کیفی یکی از نقاط قوت این برنامه را تسهیل فرایند یادگیری بیان کرده بودند. معلمان اعتقاد داشتند که برنامۀ شاد دارای این قوت است که «.... دسترسی به آن آسان است...» (11[19]، 7)؛ «.... در طول تدریس متوجه شدیم که فایل‌های ارسالی در گروه‌های دانش‌آموزی حذف نمی‌شود و این خیلی خوب بود...» (2، 4، 6)؛ «... استرس یادگیری که دانش‌آموزانم در زمان حضوری داشته‌اند، با استفاده از شبکۀ شاد کاهش یافته...» (8، 23، 34)؛ «... در هنگام استفاده از شبکۀ شاد این امکان فراهم شده است که تدریس به‌صورت گام‌به‌گام صورت گیرد و این دارای مزیت است...» (2، 15، 19)؛ «... شبکۀ شاد باعث توانمندشدن دانش‌آموزان در ساخت کلیپ و پاورپوینت شده است...» (9، 6، 41)؛ «... شبکۀ شاد این امکان را دارد که در هر ساعت از شبانه‌روز از محتوای آموزشی استفاده شود و این خیلی خوب است...» ( 13، 28، 31، 50)؛ «... این شبکه باعث شد در دوران کرونا، دانش‌آموزان از ادامۀ تحصیل عقب نمانند..» (13، 20، 38)؛ «... زمینۀ آشنایی دانش‌آموزان را با فناوری آموزشی فراهم کرد و باعث ایجاد مهارت در آنان شد...» (15، 25 ،30)؛ «... شبکۀ شاد این امکان را فراهم کرده است که دانش‌آموزان در هر ساعت از شبانه‌روز بتوانند مطالب گفته‌شدۀ معلم‌ها را گوش دهند و زمینۀ تمرین و تکرار زیاد را فراهم کرده است...» (12، 15).

تسهیل فرایند تدریس: مشارکت‌کنندگان یکی دیگر از نقاط قوت این برنامه را تسهیل فرایند تدریس بیان کرده بودند. با وجود کرونا و تعطیلی مدارس، استفاده از این شبکۀ آموزشی، فرایند تدریس را سهل کرده است. این شبکه این نقطه قوت را دارد که «... بایگانی تدریس‌های انجام‌شده باعث استفاده و مرور مجدد دانش‌آموزان می‌شود...» (5، 18، 31)؛ «... در شبکۀ شاد قابلیت پخش فایل‌های مختلف با فرمت‌های مختلف وجود دارد...» (10، 28، 36، 41)؛ «..یکی از نقاط قوت شبکۀ شاد این است که اطلاعات و هویت دانش‌آموزان در دسترس است...» (10، 19، 25، 44)؛ «... در این شبکه، امکان ویرایش و تکمیل اطلاعات و مطالب جاافتاده هنگام تدریس در گروه‌های کلاسی هست...»، (9، 26)؛ «... در این شبکه امکان استفاده از جلوه‌های انیمیشنی و گرافیکی و جذاب‌کردن محتوای درسی وجود دارد که می‌شود از آنها استفاده کرد و برای دانش‌آموزان جالب و جذاب است...» (1، 9، 32)؛ «... در این شبکه امکان و قابلیت نظرسنجی دربارۀ تدریس و موارد دیگر هست که باعث می‌شود تدریس مدام از دیدگاه دانش‌آموزان ارزیابی شود...» (4، 15، 45)؛ «... این شبکه افزایش محدودۀ زمانی تدریس و بررسی تکالیف درسی دانش‌آموزان را در بازۀ زمانی طولانی‌تری برای ما فراهم کرده است...» (49 ،13).

تسهیل فرایند ارزیابی: یکی دیگر از نقاط قوت مطرح‌شده، تسهیل فرایند ارزیابی است. در دوران کرونا که آموزش حضوری نبوده است، معلمان نگران نحوۀ ارزشیابی از دانش‌آموزان بودند که این شبکه تا حدودی توانسته است این نگرانی را کاهش دهد. به‌گونه‌ای که مشارکت‌کنندگان بیان داشته‌اند: «... این شبکه دارای این امکان است که طرح انواع سؤال‌ها و تکالیف درسی را در برنامۀ شاد برای ما مقدور کرده است...» (3، 18، 29)؛ «... از نظر من، تصحیح خودکار آزمون‌ها که این شبکه دارد، خیلی به ما کمک کرده و باعث شده است که زمان تصحیح برگه‌های امتحانی کاهش پیدا کند...» (5، 19 ،41)؛ «... در این شبکه، امکان برگزاری آزمون‌های مدت‌دار با مشخص‌کردن تعداد دفعات آزمون وجود دارد و به نظرم این قابلیت خیلی مفید است...» ( 26، 37، 40).

قابلیت‌های زیرساختی برنامه: شبکۀ شاد به همت مهندسان ایرانی ساخته شد و در کنار ضعف‌هایی که ممکن است داشته باشد، قوت‌ها و مزیت‌هایی دارد که مشارکت‌کنندگان این پژوهش به آن اشاره کرده‌اند. مانند: «... وجود کانال‌های متنوع آموزشی و امکان راه‌اندازی کانال‌های مختلف آموزشی...» (12، 14، 50)؛ «... رایگان‌بودن دانلود برنامه...» (5، 27)؛ «... دارای فضای امن آموزشی...» (1، 20، 23)؛ «... وجود تیم‌های پشتیبان...» (1، 8، 33)؛ «... وجود گزینه‌های سرگرم‌کنندۀ آموزشی...» (9، 38، 43).

توسعۀ حرفه‌ای معلمان: تا قبل از آمدن کرونا و آموزش مجازی، سالیان سال بود که معلمان به شیوه‌های سنتی تدریس می‌کردند و شاید خیلی از آنان با یک فناوری یا تکنولوژی آموزشی آشنا نبوده و کار نکرده بودند. راه‌اندازی این شبکه و الزام به استفاده از آن برای تدریس، باعث تحولاتی در مسیر حرفه‌ای معلمان شده است و همان‌ طور که خودشان هم بیان داشته‌اند: «... این شبکه باعث شد ما از آموزش‌های سنتی دور شویم و مجبور بشیم از یک فناوری آموزشی برای تدریس استفاده کنیم...» (18، 29، 49)؛ «... باعث ایجاد انگیزه برای ارتقای سواد فناورانۀ ما معلمان شده است...»؛ «... برای استفاده از این شبکه، ما فایل‌ها و تجاربمون را با سایر معلمان مدارس به اشتراک می‌گذاشتیم که برایمان بسیار لذت‌بخش بود...» (19، 35، 42).

در ادامه، تجزیه‌وتحلیل یافته‌های بخش کمی مربوط به نقاط قوت آورده شده است. برای اینکه مطالب بیان‌شده از سوی مشارکت‌کنندگان بخش کیفی، در نمونۀ بیشتری از معلمان بررسی شود، از یافته‌های بخش کیفی، پرسشنامه‌ای طراحی و بین 25 نفر از معلمان توزیع شد تا میزان موافقت آنان نسبت‌به مطالب بیان‌شدۀ بخش کیفی مشخص شود؛ بنابراین در جدول 3 این مهم بررسی شده است.

جدول 3. تجزیه و تحلیل کمی نقاط قوت برنامه شاد

^*عدد اول درصد و عدد دوم فراوانی است.

همان گونه که در جدول 3 مشاهده می‌شود، مصاحبه‌شونده‌ها اعتقاد داشتند که برنامۀ شبکۀ آموزشی دانش‌آموزان نقاط قوتی مانند تسهیل فرایند یادگیری، تدریس، ارزیابی، قابلیت‌های زیرساختی خوب و توسعۀ حرفه‌ای معلمان را دارد. یافته‌های حاصل از بخش کمی نشان‌دهندۀ این است که در تمام گویه‌ها، درصد بالای توافق، به گزینه‌های کاملاً موافق و موافق اختصاص دارد و این نشان‌دهندۀ آن است که معلمان در بخش کمی با نگرش مشارکت‌کنندگان در بخش کیفی هم‌نظر هستند و آنان هم این موارد را به‌عنوان نقاط قوت برنامۀ شاد قبول دارند. 9/63 درصد موافق بودند که این برنامه باعث توانمندشدن دانش‌آموزان در ساخت کلیپ و محتویات آموزشی شده است. 1/59 درصد موافق بودند که برنامۀ شاد باعث به اشتراک‌گذاشتن تجارب بین معلمان شده است. 7/ 74 درصد موافق بودند که با آمدن آموزش مجازی همه متوجه زحمات ارزشمند معلمان و سختی کار آنان شده‌اند.

سؤال دوم: تجربۀ زیستۀ معلمان دورۀ ابتدایی از نقاط ضعف شبکۀ آموزشی شاد در دوران پاندمیک کووید 19 چیست؟

در مجموع تحلیل عمیق دیدگاه‌های مصاحبه‌شوندگان، 120 کد اولیه و سه مقولۀ محوری مربوط به نقاط ضعف شامل: محدودیت‌های ساختاری برنامه، اهمال‌کاری شغلی و ایجاد خطر برای دانش‌آموزان شد که در ادامه هر یک از نقاط قوت و ضعف تحلیل شده است.

 محدودیت‌های ساختاری برنامه: مشارکت‌کنندگان بخش کیفی، مهم‌ترین نقطۀ ضعف شبکۀ شاد را محدودیت‌هایی بیان کردند که مربوط به ساختار این شبکه است. آنها بیان کردند: «... این برنامه محدودیت در نصب برنامه دارد، ما با مشکلات فراوانی برای نصب آن در شروع کار مواجه شده‌ایم و یا اینکه بر روی هر نوع و مدل از گوشی قابلیت نصب را ندارد...» (2، 9، 21)؛ همچنین آنها گفتند: «راهنمای استفاده از برنامه دارای شعف است و دستورالعمل و راهنمای استفاده از برنامه مبهم است...» (27، 33، 45)؛ «... سرعت این برنامه در ابتدا بسیار پایین بود، هنگام بارگزاری فایل‌ها سرعت بسیار پایین بود و گفتگوها با تأخیر دریافت و ارسال می‌شد و این باعث ایجاد مشکل برای ما و دانش‌آموزان می‌شد...» (14، 29، 30)؛ بخش زیادی از مشارکت‌کنندگان متفق‌القول بودند و این موارد را به‌عنوان نقاط ضعف بیان کرده‌اند که مربوط به ساختار شبکه است و به آن اشاره می‌شود: امکان شرکت همۀ دانش‌آموزان در برنامۀ زنده وجود ندارد، ضبط صدا با کیفیت پایین انجام می‌شود، احراز هویت دانش‌آموزان در شروع کار با برنامه، به‌سختی انجام می‌شود و این مشکل باید برطرف شود (2، 9، 14،19،20، 29، 36، 39، 48).

 اهمال‌کاری شغلی معلمان: یکی از نقاط ضعف استفاده از شبکۀ شاد برای تدریس، ایجاد اهمال‌کاری شغلی برای معلمان در دورۀ کرونا ذکر شده است. مشارکت‌کنندگان چنین بیان داشتند: «... در هنگام استفاده از شبکۀ شاد، بعضی از همکاران ما به ارسال چند فیلم و کلیپ آموزشی بسنده می‌کنند و از قابلیت‌های شبکۀ شاد استفاده نمی‌کنند...» (5، 8، 44)؛ «... استفاده از شبکۀ شاد باعث این می‌شد که زمان مفید کلاس درس کاسته شود...» ( 9، 14، 47)؛ «.... در هنگامی که ما از طریق نرم‌افزار آموزشی شاد استفاده می‌کنیم، نمی‌توانیم ارزیابی درستی و عادلانه‌ای از میزان یادگیری دانش‌آموزان داشته باشیم...» (1، 15، 39)؛ «... وقتی ما از شبکۀ شاد مجبور هستیم برای تدریس استفاده کنیم، ارتباطات عاطفی و تعاملات گروهی که باعث بهتر آموزش‌دادن ما می‌شده را از دست داده‌ایم...» (6، 30، 47).

ایجاد خطر برای دانش‌آموزان: از دیدگاه مشارکت‌کنندگان، استفاده از شبکۀ شاد به‌ دلیل اینکه دانش‌آموزان متصل به اینترنت و فضای مجازی می‌شوند، مخاطراتی برای آنها دارد. «... شاید این ضعف شبکۀ شاد نباشد؛ اما چون دانش‌آموزان ما برای استفاده از شبکۀ شاد، به اینترنت وصل می‌شوند، ممکن است وارد فضاهای ناامن هم بشوند و این به ضرر دانش‌آموزان تمام می‌شود...» (6، 9، 40)؛ «... شبکۀ شاد باید این قابلیت را داشته باشد که امکان تقلب هنگام آموزش و امتحان را برای دانش‌آموزان کاهش دهد؛ اما این امکان در این شبکه وجود ندارد و دانش‌آموزان به‌راحتی می‌توانند تقلب کنند...» (30، 4، 21)؛ «... شبکۀ شاد به‌خاطر ضعف‌هایی که دارد، به اندازۀ تدریس حضوری کیفیت یادگیری و آموزش را برای دانش‌آموزان فراهم کند می‌کند. طراحان این شبکه باید زمان بیشتری برای طراحی آن اختصاص می‌دادند تا آموزش مجازی را مانند آموزش حضوری شبیه‌سازی کنند...» (49، 37، 22).

در ادامه، تجزیه‌و‌تحلیل یافته‌های بخش کمی مربوط به نقاط ضعف آورده شده است. برای اینکه مطالب بیان‌شده از سوی مشارکت‌کنندگان بخش کیفی، در نمونۀ بیشتری از معلمان بررسی شود، از یافته‌های بخش کیفی، پرسشنامه‌ای طراحی و بین 250 نفر از معلمان توزیع شد تا میزان موافقت آنان نسبت‌به مطالب بیان‌شدۀ بخش کیفی مشخص شود؛ بنابراین در جدول 4 این مهم بررسی شده است.

جدول 4. تجزیه‌وتحلیل کمی نقاط ضعف برنامۀ شاد

^*عدد اول درصد و عدد دوم فراوانی است.

همان گونه که در جدول 4 مشاهده می‌شود، مصاحبه‌شونده‌ها در بخش کیفی اعتقاد داشتند که برنامۀ شبکۀ آموزشی دانش‌آموزان، نقاط ضعفی را ایجاد کرده است. یافته‌های حاصل از بخش کمی نشان‌دهندۀ این است که در تمام گویه‌‌ها، درصد بالای توافق به گزینه‌های کاملاً موافق و موافق اختصاص دارد و این نشان‌دهندۀ آن است که معلمان در بخش کمی با نگرش مشارکت‌کنندگان در بخش کیفی هم‌‌نظر هستند. آنان هم این موارد را به‌عنوان تهدیدهای ایجادشده از سوی برنامۀ شاد قبول دارند. 3/67 درصد کاملاً موافق بودند که فضای مجازی و استفاده از اینترنت ممکن است خطرهای زیادی را برای دانش‌آموزان به‌دنبال داشته باشد. 7/68 درصد اعتقاد داشتند که قابلیت ضبط صدای این برنامه پایین است. 4/64 درصد توافق داشتند که سرعت دانلود و بارگزاری برنامه‌ها بسیار پایین است و 9/64 درصد موافق بودند که در این برنامه امکان ارسال پیام به فضای شخصی دانش آموزان وجود ندارد.

بحث و نتیجه‌گیری

با شیوع ویروس کرونا و به‌دنبال آن تعطیلی مراکز آموزشی، دست‌اندرکاران نظام آموزشی خود را موظف دیدند تا خطر حفظ سلامتی دانش‌آموزان، معلمان و در کل جامعۀ انسانی، برای کاهش شیوع ویروس کرونا با استفاده از نرم‌افزارها و ابزارهای مختلف، جریان آموزش را از طریق فضای مجازی دنبال کنند. شبکه‌های اجتماعی مجازی، نوعی آموزش از راه دور به‌حساب می‌آید؛ بنابراین این‌گونه آموزش در موقعیت‌هایی که امکان حضور معلم و فراگیر در یک کلاس درس وجود ندارد، بسیار مفید و کاربردی است. در کشورمان در پی شیوع بیماری کرونا و تعطیلات ناخواستۀ مدارس، تهیۀ نرم‌افزار شبکۀ شاد بستر مناسبی را برای آموزش از راه دور فراهم کرد؛ بنابراین پژوهش حاضر با هدف واکاوی تجارب زیستۀ معلمان ابتدایی شهر زاهدان از نقاط قوت و ضعف شبکۀ شاد انجام شده است. درخصوص یافتۀ حاصل از سؤال اول پژوهش، معلمان مشارکت‌کننده در بخش کیفی اعتقاد داشتند که برنامۀ شاد نقاط قوتی چون تسهیل فرایند تدریس، یادگیری، ارزشیابی، قابلیت‌های زیرساختی و فنی خوب و توسعۀ حرفه‌ای معلمان دارد. از آنجایی که در اسفندماه 1398 کرونا در ایران دیده شد و مدت‌زمان زیادی از ساختن و در دسترس قرارگرفتن شبکۀ شاد نمی‌گذرد، تحقیقات زیادی در این حوزه صورت نگرفته است و در مطالعات انجام‌شده، عباسی و همکاران (1399) بیان داشتند که شبکۀ شاد از انعطاف‌پذیری در ساعت شروع کلاس، شناخته‌شدن معلمان خلاق و وجود کانال‌های مختلف آموزشی برخوردار است. در این راستا، پالوف و پارت[20] (2005) معتقدند تدریس آنلاین نقاط قوت زیادی دارد. این پژوهشگران معتقدند فضای تدریس مجازی، محیط یادگیری پویایی فراهم می‌کند که اشتیاق دانش‌آموزان را افزایش می‌دهد. در پژوهش دیگری، محمدی و همکاران (1399) بیان داشتند که تداوم تحصیل و ایجاد فرصت خلاقیت، نظارت بیشتر والدین از مزایایی آموزش مجازی در زمان شیوع پاندمی کروناست. زیباسازی، احراز هویت کاربران، کانال‌های زیاد در شبکۀ شاد، ارتباط زنده در گروه‌ها، امکان برقراری تماس تصویری و آنلاین، امکان نظرسنجی و آزمون‌سازی را بیرقی و همکاران در سال 99 از مزایای شبکۀ شاد ذکر کرده‌اند؛ بنابراین یافتۀ حاصل از سؤال اول پژوهش، با یافتۀ پژوهش عباسی و همکاران (1399)، محمدی و همکاران (1399) و بیرقی و همکاران (1399) همسو است.

نقاط ضعف برنامۀ شاد از دیدگاه معلمان مدارس ابتدایی شهر زاهدان (سؤال دوم پژوهش)، محدودیت ساختاری برنامه، اهمال‌کاری شغلی و تهدید برای دانش‌آموزان بیان شده است. معلمان این بخش اعتقاد داشتند برنامۀ شاد با وجود مزیت‌ها و نقاط قوت دارای نقاط ضعفی نیز است. عباسی و همکاران (1399) بیان داشتند که بی‌انگیزگی دانش‌آموزان و وابستگی آنان به اینترنت از نقاط ضعف شاد است. محمدی و همکارانش (1399) سرعت کم اینترنت، تسلط کم معلمان و والدین به فناوری اطلاعات و ارتباطات را به‌عنوان چالش مطرح کرده‌اند. سلیمی و فردین (1399) در پژوهش خود بیان کردند که ضعف فناوری معرفی‌شده، به اتمام نرسیدن سرفصل‌های آموزشی، نبود رابطۀ دوطرفه بین معلم و دانش‌آموزان، مشکلات و چالش‌های آموزش الکترونیک و نرم‌افزاهای آموزشی است. طبق گفته‌های مسعود نیا (1398) وابستگی دانش‌آموزان به فضای مجازی و استفادۀ بیشتر از اینترنت مشکل فراگیر است. فروغی ابری (1387) حذف ارتباطات و تعاملات را از مشکلات آموزش مجازی در دوران کرونا بیان کرد. بهرنگی (1379) نبودن نظارت دقیق و بروز پدیدۀ تقلب و بازخورد نامناسب را بیان داشته است؛ بنابراین یافتۀ حاصل از این سؤال با یافته‌های پژوهش سلیمی و فردین (1399)، محمدی و همکاران (1399)، مسعودنیا (1399)، فروغی ابری (1387)، بهرنگی (1379)، محمدی و همکاران (1399) و آنجدهری[21](2020) هم‌راستاست. مشارکت‌کنندگان بخش کمی هم با مشارکت‌کنندگان بخش کیفی درخصوص نقاط ضعف برنامۀ شاد موافق و هم‌عقیده بودند. به‌طور کلی در تبیین یافته‌های این پژوهش می‌توان بیان داشت که شبکۀ شاد قابلیت‌ها و ظرفیت‌های چشمگیری نسبت‌به سایر پیام‌رسان‌های داخلی و خارجی دارد. به‌یقین این حرکت جهادی آنها، اهداف و انتظارات نهاد آموزش‌وپرورش را تأمین و دغدغه و نگرانی اولیا را کمتر می‌کند که تا پیش از این بحران، به فرزندانشان اجازۀ دسترسی به شبکه‌های مجازی را با این گستردگی نمی‌دادند. در عین حال، اولیای دانش‌آموزان به‌دلیل استفاده و جاری‌شدن شبکه‌های مجازی در زندگی روزمرۀ فرزندانشان با همۀ سودمندی و قابلیتی که از آن متصور هستند، احساس خوشایندی ندارند؛ زیرا به‌طور فراوان در زمان‌ها و شرایط مختلف شاهد آسیب‌های اجتماعی اینترنتی بر نسل جوان خود بوده‌اند. به هر حال، این شبکۀ آموزشی دانش‌آموزی با وجود نوبودنش، داعیۀ رفع این مشکلات و تسهیل فرایند یاددهی و یادگیری را میان سایر پیام‌رسان‌های داخلی و خارجی دارد. شبکۀ شاد، ملی و متناسب با ارزش‌ها و باورهای جامعۀ ماست. زیرساخت‌های فناوری اطلاعات و ارتباطات آن متناسب با ظرفیت‌های داخلی است. آنچه نباید فراموش شود، توجه ویژه به اعتلا و به‌روزرسانی این شبکه است که همت والای دولتمردان را می‌طلبد.

براساس یافته‌های پژوهش حاضر، پیشنهادهای زیر برای تقویت و بهبود کارکرد شبکۀ آموزشی دانش‌آموزشی به‌خصوص در زمان‌های بحرانی مانند شیوع ویروس کرونا ارائه می‌شود:

• به تصمیم‌گیرندگان نهاد آموزش‌وپرورش توصیه می‌شود:

دوره‌ها و کارگاه‌های آموزشی برای توانمندسازی و آشناسازی معلمان در استفاده از شبکۀ آموزشی دانش‌آموزی تدارک دیده شود.

دوره‌های آموزشی و توجیهی برای والدین برگزار شود.

نظارت دقیق و اصولی بر کار معلمان و افزایش حیطۀ عمل و اختیارات آنها وجود داشته باشد.

برای فراهم‌کردن تجهیزات و امکانات مناسب برای دانش‌آموزان کم برخوردار تلاش شود.

      دستورالعمل اجرایی و گام‌به‌گام برای معلمان و دانش‌آموزان تهیه شود.

افزایش سهمیه و سرعت اینترنت برای معلمان و خانواده‌های دانش‌آموزان صورت گیرد.

• به سازندگان این شبکۀ کاربردی برای بهبود عملکرد آن پیشنهاد می‌شود:

امکان وجود ربات در گروه برای کنترل و حذف پیام‌های نامناسب را قرار دهند.

سرعت پایین برنامه را در دانلود و بارگزاری فایل‌ها بررسی کنند و برای رفع این مشکل کوشا باشند.

کیفیت ضبط صدا را در این شبکه بالا ببرند.

دسترسی معلمان را به بخش‌های مفید شبکه بالا ببرند.

ظرفیت تشکیل گروه و کانال را در شبکه بالا ببرند.

• به معلمان هم توصیه می‌شود:

تمهیداتی برای افزایش انگیزۀ دانش‌آموزان و علاقه‌مندکردن آنها به کلاس‌های مجازی را در نظر بگیرند.

ارتباط مثبت و سازنده با والدین برقرار کنند.

برای سازگاری با فضای آموزشی جدید تلاش کنند.

ازجمله محدودیت‌های این پژوهش، توزیع پرسشنامۀ الکترونیکی است که تا حدودی امری دشوار بود. 

[1]. COVID-19

[2]. Pespiratory Syndrome Coronavirus 

[3]. Mishra

[4]. Wuhan

[5]. Remuzzi & Remuzzi

[6]. WHO (World Health Organization)

[7]. Schulten

[8]. Ibrahim

[9]. Sukendro

[10]. UNESCO

[11]. Baber

[12]. Martinez

[13]. Simsek

[14]. Fauzi & et al

[15]. Konig

[16]. Rasmitadil & et al

[17]. Oyeleke Oyedir & et al

[18]. Klein & Westcott

[19] منظور از مصاحبۀ شمارۀ 11

[20]. Palloff & Pratt

[21]. Angdhiri