۱- مقدمه

دستورنویسان سنتی ساختی را که متشکل از ستاک گذشته و پسوند «-ه» می‌دانسته‌اند، «صفت مفعولی» نامیده‌اند. علاوه بر تقطیع تکواژی، بر نام‌گذاری این ساخت نیز اشکالاتی وارد است. از آنجایی که امکان ساخت صفت‌ مفعولی از فعل‌های‌ لازم نیز وجود دارد، انتساب ویژگی «مفعولی» به همۀ مصادیق آن، نادرست است. از این رو، در پژوهش حاضر ترجیح داده شد که از اصطلاح عام «صفت فعلی» به جای صفت مفعولی استفاده شود.

دستورنویسان سنتی اختصاصاً به بررسی صفت‌های فعلی نپرداخته‌اند؛ بلکه به فراخور بحث دربارۀ زمان افعال، ساخت مجهول یا پسوندها ممکن است اشارات مختصری به آن کرده باشند. با بررسی کاربردهای صفت فعلی در فارسی امروز، می‌توان به طور کلی چهار دسته کاربرد را برای آن برشمرد: ۱- با مقولۀ دستوری صفت در نقش‌های وصفی، اسنادی و تمیزی؛ برای نمونه، «آراسته» در «خانۀ آراسته»، «خانه آراسته است» و «آراسته‌اش کردند». گفتنی است که در بعضی رویکردها مسند و تمیز، جزء نخست محمول‌های مرکب تلقی می‌شوند. ۲- جزء نخست در ساخت‌های کامل[1] مانند ماضی نقلی (حال کامل)، ماضی بعید (گذشتۀ کامل) و...؛ مانند «آراسته» در «خانه را آراسته‌اند» و «خانه را آراسته بودند» ۳- جزء نخست در ساخت‌های مجهول مانند «آراسته» در «خانه آراسته شد» (در تقابل با ساخت معلومِ «خدمتکاران خانه را آراستند»). ۴- به‌عنوان عبارت وصفی؛ مانند «آراسته» در «خدمتکاران خانه را آراسته، به پیشواز مهمانان می‌روند».

صفت فعلی غیر از محتوای معنایی فعلی که از آن ساخته می‌شود، واجد ویژگی‌های دستوری‌ خاصی است که به آن امکان حضور در این چهار دسته کاربرد متفاوت را می‌دهد. در پژوهش حاضر، از یک طرف به بررسی ویژگی‌های دستوری صفت فعلی و تضمنات معنایی آن و از طرف دیگر به بررسی محتوای معنایی فعل موردنظر (در قالب انواع نمود ذاتی) و همچنین برهم‌کنش‌ آن‌ها خواهیم پرداخت. در این راستا، در بخش ۲، مسئلۀ اصلی پژوهش را طرح می‌کنیم و پرسش‌‌هایی را برمی‌شماریم که در خلال این پژوهش به آن‌ها پاسخ خواهیم داد. در بخش ۳، به بررسی پیشینۀ تاریخی صفت مفعولی و روند تغییرات کاربردی آن می‌پردازیم. در بخش ۴، با بررسی دو دیدگاه عمده دربارۀ دلالت‌های زمانی و نمودی صفت فعلی، دیدگاهی را که کفایت بیشتری در تبیین کاربردهای صفت فعلی در فارسی دارد، مشخص می‌کنیم. در بخش ۵، ضمن احصای انواع نمود ذاتی، مصادیق هر کدام را در تمامی ساخت‌های حامل صفت فعلی جست‌وجو می‌کنیم. در بخش ۶، این فرضیه را مطرح می‌کنیم که ساخت صفت فعلی نوعی خوانش نمودی ثانویه دارد که نمود اشتقاقی نامیده می‌شود. در همین بخش، خاستگاه‌ خوانش مفعولی از صفت فعلی را نیز مشخص خواهیم کرد. بخش ۷ نیز دربردارندۀ نتیجه‌گیری و خلاصۀ مباحث است.

 

1      ۲- طرح مسأله

همان‌طور که اشارت رفت، صفت فعلی در زبان فارسی، چهار دسته کاربرد متفاوت دارد. آنچه به این ساخت، مجوز حضور در این چهار کاربرد متفاوت را داده، احتمالاً ویژگی‌های نمودی و زمانی خاصی است که در آن وجود دارد. در پیشینۀ مطالعات فارسی، اگرچه دربارۀ دلالت‌های نمودی و زمانی صفت فعلی به صورتی مستقل پژوهشی انجام نشده است، اما از روی بعضی قرائن می‌توان نظر پژوهشگران را در این باره، بازجست. برای مثال می‌توان استنباط کرد که برخی، صفت فعلی را حامل تصریف زمان گذشته می‏دانند و به همین اعتبار زنجیره‌هایی نظیر «رفته است» یا «رفته باشد» را علی‌رغم صرف مضارع فعل کمکی، ماضی قلمداد می‌کنند. اما برخی دیگر نیز به اعتبار صرف فعل کمکی از یک‏سو و تلقی تکواژ «ـته/ـده» در ساخت صفت فعلی به عنوان نشان صرفی نمود کامل از سوی دیگر، این صیغگان را به ترتیب حال کامل و حال کامل التزامی می‏نامند و به همین ترتیب، از ماضی بعید با عنوان گذشتۀ کامل یاد می‏کنند. این منظر در صیغگان مجهول نیز، که حال یا گذشته بودن صرف فعل کمکی، زمان را تعیین می‏کند، تقویت می‏شود. گرچه در ارزیابی اجمالی، هیچ‏یک از این دو دیدگاه رجحانی ندارد، ولی دست‏کم لزوم قائل شدن به نقش توأمانِ هر دو بخش صفت فعلی و محتوای معنایی/دستوری فعل کمکی را قوت می‏بخشد. صرف‌نظر از ساخت‌های کامل، پژوهشگران به دلالت‌های زمانی و نمودی صفت‌های فعلی در سایر کاربردها توجهی نشان نداده‌اند. علاوه بر آن، سهم نمود ذاتیِ صفت فعلی نیز همواره مغفول مانده است. به اعتقاد نگارندگان، رسیدن به یک دید جامع‏تر از رهگذر توجه به نقش مشترک صفت فعلی در تمام کارکردها و تأثیر نمود ذاتی آن مقدور می‏شود.

نکتۀ دیگر آن‌که صفت‌های فعلی‌ای که از فعل‌های متعدی ساخته می‌شوند، در بعضی مواضع مانند نقش‌های وصفی، اسنادی و تمیزی لزوماً واجد معنای مفعولی‌اند و نمی‌توانند معنای فاعلی داشته باشند. به عبارت دیگر، صفت «ریخته» هیچ‌گاه نمی‌تواند برای دلالت به کنشگر عمل ریختن استفاده شود. این در حالی است که در ظرفیت فعل‌های متعدی فاعل و مفعول همزمان حاضرند و باید تبیینی برای عدم امکان ارجاع به فاعل جست. چنین تبیینی به ما کمک می‌کند نشان دهیم که چرا صفت‌های فعلی از دیرباز در ساخت‌های مجهول به کار می‌رفته‌اند.

با این مقدمات نوشته حاضر قصد دارد به بررسی پرسش‏های زیر بپردازد:

1)	دلالت‌های زمانی یا نمودی صفت فعلی فارغ از نمود ذاتی آن در زبان فارسی چیست؟
2)	تأثیر نمود ذاتی صفت فعلی بر برآیند نمودی و زمانی آن چیست؟
۳)	دلیل خوانش مفعولی از صفت‌های فعلی ساخته‌شده از فعل‌های متعدی چیست؟

برای پاسخ‏گویی به این پرسش‏ها، به طرح مباحث مختلفی از پیشینۀ تاریخی و روند شکل‌گیری صفت فعلی در زبان فارسی گرفته تا وضعیت آن از نظر زمان دستوری،‌ نمود دستوری، نمود ذاتی و برهم‌کنش آن‌ها خواهیم پرداخت. به تناسب هر بحث، به مطالعات پیشین و دیدگاه‏های مطرح در این زمینه‏ها نیز اشاراتی خواهیم داشت.

 

2      ۳- روند شکل‏گیری و تحولات تاریخی صفت فعلی

آن‏چه امروزه به نام صفت مفعولی شناخته می‏شود، از حیث معنایی الزاماً مفعولی نیست، چرا که افعال لازم نیز چنین صفتی دارند، در حالی که در ظرفیت فعلی خود فاقد مفعول‏اند. اما در وجه تسمیه شاید این اشاره سودمند افتد که به بیان وگنر[2] (2019) در زبان‏های هندواروپایی ابتدا از افعال متعدی صفت فعلی ساخته شد و سپس به قیاس به ترتیب برای افعال غیرمفعولی[3] و غیرکنایی[4] نیز برساختند. اُل[5] (2009: 296) و لِکی[6] (2010: 149) نیز دیدگاه مشابهی دارند. نگارندگان در منابع دستور تاریخی زبان فارسی اشارتی مستقیم بر این تقدم و سپس گسترش کاربرد قیاسی نیافتند، اما تمایز میان ریشه متعدی و لازم در صفت فعلی مورد توجه بوده و در نام‏گذاری لحاظ شده است؛ یعنی «صفت مفعولی» در مقابل «صفت فاعلی» به کار رفته است (نک. ابوالقاسمی، 1385 [1375]: 7-146؛ مولایی 1387 [1384]: 3-72؛ چنگیزی 1397: 85؛ Schmitt, 1989: 79). مشخصاً تمایز در نام‏گذاری با اتکا بر ظرفیت افعال پایه و نه نقش معناییِ موضوع آن‏ها است. به هرحال با وجود آن‏که پیرامون تقدم احتمالی صفات فعلی متعدی در فارسی باستان سخنی به میان نیامده، پذیرش فرض وگنر در مورد زبان فارسی چندان ناموجه نیست. متعاقباً (بخش ۶) شاهدی دال بر تائید احتمالی این ادعا از نظر خواهد گذشت.

در فارسی باستان صفت مفعولی و فاعلیِ گذشته به ترتیب از ریشه متعدی و لازم، غالباً از صورت ضعیف[7] و پسوند «_–ta » ساخته شده است (ابوالقاسمی، 1385: 7-146؛ مولایی 1387: 3-72؛ Schmitt, 1989: 79)[8]. البته به بیان اشمیت (1989: 80) و مولایی (1387:73) گاهی صفت مفعولی از ریشه افزوده/بالانده[9] نیز حاصل می‏آمده است؛ مانند: pāta = پاییده. اما به دنبال از دست رفتن ساخت ماضی نامعین[10] در دورۀ میانه، صفات فعلی به تدریج در مقام صیغگان ماضی ساده به ایفای نقش جدیدی پرداختند و کارکرد وصفی خود را از دست دادند (نک. مولایی، 1387: 65 و چنگیزی، 1395: 113). به این ترتیب در پی رفع خلأ ایجادشده، در دورۀ میانه صفات فعلی جدیدی از اتصال پسوند «-ag » به ماده ماضی افعال اعم از لازم و متعدی حاصل شد که در فارسی دری تا به امروز با تغییرات واجی به صورت پسوند «ـَه»/«ـِه» (مانند: خفته و گفته) درآمد (ابوالقاسمی، 1385: 7-136) و همان نقش و کارکرد منسوب به صفات فعلی پیشین در فارسی را بر عهده گرفت.

به بیان وگنر (2019) صفتِ فعلی به واسطۀ فرایند اشتقاق و با وندافزایی از فعل و در کارکرد صفت بیانی حاصل آمده است؛ اما این ساخت در پی فرایند دستوری‏شدگی و در کارکرد نحوی جدید خود، توانسته در مقام محمول (البته با حفظ مختصات اشتقاقی) در صیغگان فعلی ایفای نقش کند^[11]. گفتنی است در بسیاری از زبان‏های هندواروپایی از جمله فارسی، هر دو کارکرد هم‏چنان فعال‏اند؛ کما این‏که صفت فعلی «رفته» در ضرب‏المثل «آبِ رفته به جو بازنمی‏گردد» در کارکرد اصلی و در قالب وصفی ظاهر شده، اما کارکرد محمولی آن در جمله «من به مدرسه رفته‏ام» ناشی از فرایند دستوری‏شدگی و امری ثانوی و متأخر است. ناگفته پیداست که برخی مشخصه‏های جدّ وصفی کماکان در کارکرد محمولی آن‏ها محفوظ مانده است، اما تأثیرات برخاسته از دستوری‏شدگی موجب شده تا به زعم برخی، مفهوم زمان گذشته و به باور گروهی دیگر مفهوم نمودی کامل یا تام[12] بر این ساخت مترتب باشد. پیچیدگی بحث دوچندان می‏شود، وقتی بدانیم که عده‏ای معتقدند کامل‌بودن اساساً مفهومی زمانی است نه نمودی. گروهی دیگر نیز بر این باورند که دلالت گذشته موجب برداشت نمود کامل از این ساخت‏ها می‏شود؛ به‏ویژه آن‏که این عناصر در صیغگان مشهور به حال کامل/ماضی نقلی در زبان‏های هندواروپایی به شدت رواج دارند. برای اطلاع از دیدگاه‏های مختلف در ادامه به اختصار این بحث را دنبال خواهیم کرد. 

 

3      ۴- بررسی صفت‌های فعلی از منظر زمان دستوری و نمود

چنان‏که اشارت رفت، صفات فعلی در نقش‌های متفاوتی در زبان فارسی به کار می‌روند. یکی از نقش‌های محمولی آن‌ها، در صیغگانی است که به ساخت‏های کامل مشهورند (حال کامل، گذشته کامل و غیره). برخی معتقدند تلقی مفهوم «کامل» به عنوان یک شقّ زمانی موجه‏تر می‏نماید، زیرا صرف آن در سه صیغگان حال/گذشته/آینده کامل[13] قابل تصور است (به طور خاص در مورد زبان فارسی نک. اسلامی، 1398 و Taleghani, 2008)؛ اما دیدگاه مقابل معتقدند همان‏گونه که از نام‏گذاری برمی‏آید بخش تکرارشوندۀ «کامل» در هر سه ساخت می‏تواند دال بر مفهوم ثانوی دیگری (یعنی نمود) و مستقل از زمانِ صیغگان باشد (به طور خاص در مورد زبان فارسی نک. انوشه، 1399). به هرحال مروری مختصر خواهیم داشت بر نظریات هر دو دیدگاه تا جمع‏بندی آراء حاصل شود.

 

۴- ۱ دیدگاه زمانی

ریتس[14] (2011) عمده‏ترین نظریاتی که صفت فعلی را حامل زمان می‏دانند، با تکیه بر صیغگان حال کامل و کارکردهای آن به شرح زیر معرفی و آن‏ها را نقد می‏کند: 

• نظریۀ «گذشته نامعین»[15] بر این واقعیت تأکید دارد که صفات فعلی با قیود گذشتۀ معین همراه نمی‏شود. ریتس (2011: 887) این دیدگاه را به چالش می‏کشد و به دو موضوع به عنوان مهم‏ترین نقاط ضعف بر این نگرش اشاره می‏کند: نخست آن‏که، گاهی گذشته ساده نیز به زمان نامعین ارجاع دارد؛ مانند «علی رفت»؛ و دوم این‏که صفات فعلی در مواردی که دورۀ زمانی مذکور تا لحظه گفتار تداوم می‏یابد نیز، می‏توانند با قیدهای معین همراه شوند؛ مانند «علی از ساعت 4 خوابیده است». جالب آن‏که در زبان فارسی، بدون تداوم دوره زمانی نیز، این امکان وجود دارد؛ مانند: «علی دیروز ساعت 5 به عیادت رضا رفته است». به عبارت دیگر، حال کامل در زبان فارسی لزوماً به گذشتۀ نامعین اشاره ندارد.
• نظریۀ «حال گسترش‏یافته»[16] در راستای رفع چالش دوم در مدل قبلی ارائه شد و اشاره می‏کند که صفت فعلی در اصلی‏ترین معنی خود به یک زمان درونی[17] اشاره می‏کند که فی‏المثل در حال کامل از گذشته تا لحظه گفتار گسترش می‏یابد، اما مشکل این الگو در رابطه با صفات مشتق از افعال ناایستا است که اساساً در بازۀ زمانی امتداد نمی‏یابند؛ مانند «مریم از/در سال 1399 از این محله رفته است».
• نظریۀ «گذشتۀ درونه‏ای»[18] با نگرش نحوی محض، صفت فعلی را گذشته‏ای در دامنۀ حال معرفی می‏کند. به نظر ریتس نقطه ضعف این تعریف آن است که نمی‏تواند تنوعات کاربردی ساخت انواع صیغگان کامل را توضیح دهد.
• نظریۀ «پیوستگی جاری»[19] نیز اهمیت ویژه‏ای به زمان حال داده و تأکید می‏کند صفت فعلی ارتباط پیوستۀ موقعیتی را بیان می‏کند که پیش از زمان گفتار رخ داده است. نقد وارد بر این دیدگاه آن است که سایر زمان‏ها نیز می‏توانند توصیف‏گر موقعیتی باشند که با زمان گفتار پیوستگی دارند و به این ترتیب کماکان وجه تمایز صفت فعلی و گذشتۀ ساده نامعلوم است (برای آشنایی با نام نظریه‏پردازان و بحث دقیق‏تر نک. Ritz, 2011). در یک جمع‏بندی پیروان این چهار منظر همگی معتقدند صفت فعلی بیانگر زمان در مفهوم «تقدم»[20] است (نک. Belitschenko, 1980؛ Ballweg, 1988؛ Zeller, 1994؛ Musan, 1998).

 

۴- ۲ دیدگاه نمودی

مسأله مطرح در این دیدگاه آن است که آیا اساساً مفهوم «کامل» را دال بر یک وضعیت ایستا بدانیم یا خیر. مدافعین منظر ایستایی عموماً اصطلاحات result, resultant, consequence, perfect state را به کار می‏برند، زیرا برداشت‏های متفاوتی از مفهوم ایستایی دارند (نک. Kamp and Reyle, 1993؛ Parsons, 1990؛ Moens, 1987؛ Moens and Steedman, 1988؛ de Swart, 1998؛ Smith, 1997؛ Giorgi and Pianesi, 1997؛ Nishiyama and Koenig, 2004, 2006؛ Katz, 2003). پس مسأله آن است که ماهیت و مفهوم ایستایی چیست و چگونه رخداد بیان‏شده در صفت فعلی به ایستایی مرتبط می‏شود؟ ریتس (2011: 900) پس از مرور دیدگاه‏های مختلف، به نتیجۀ جالبی می‏رسد. به بیان او ساخت کامل، در عین مشابهت با هر دو ساخت نتیجه‏ای و گذشتۀ ساده، از آن‏ها متمایز است. او به زبان‏هایی اشاره می‏کند که در آن‏ها ساخت نتیجه‏ای فاقد معنای کامل است و بالعکس در برخی زبان‏ها نیز ساخت کامل فاقد خوانش نتیجه‏ای است. هم‏چنین ساخت کامل و گذشتۀ ساده نیز مشترکاتی با هم دارند، اما در عین حال متمایزند و در برخی زبان‏ها همواره امکان جایگزینی این دو ساخت وجود ندارد. به هر حال ریتس در مقالۀ خود پاسخ قطعی به این چالش نمی‏دهد و کار را به ارزیابی و مقایسه دیدگاه‏های مختلف و نقاط قوت و ضعف آن‏ها محدود می‏سازد. اما نکتۀ مهمی که خاطرنشان می‏کند (2011: 887) آن است که برخی در پی تبیین چندمعنایی یا ابهام کاربردی ساخت مذکور، به محتوای معنایی فعل زیربنایی اشاراتی داشته و تلویحاً نمود ذاتی آن را در ایجاد معنی نهایی دخیل دانسته‏اند (نک. Sandström, 1993)؛ این یکی از وجوهی است که نگارندگان در نوشتۀ حاضر به آن خواهند پرداخت و سعی خواهند کرد تأثیر نمود ذاتی فعل را در برآیند نهایی نمود صفت فعلی ارزیابی کنند (بخش ۵). هم‏چنین ضمن دفاع از دلالت صفات فعلی بر مفهوم ایستایی، در بخش ۶ تعریف خود از این مفهوم را ارائه خواهند داد. البته با توجه به اینکه تا به اینجا وضعیت صفت فعلی در زبان فارسی از نظر بازنمایی زمان دستوری یا نمود دستوری هنوز نامشخص است، در ادامه بعد از مرور دیدگاه دستورنویسان ایرانی، به این مسئله پرداخته خواهد شد. به عبارت دیگر، با تقطیع دقیق تکواژی و بازتعریف مفهوم زمان دستوری و نمود، نشان داده می‌شود که پسوند حاضر در صفت فعلی، چه مفهومی را بازنمایی می‌کند. پاسخ این پرسش، راه را برای آنچه در بخش ۵ و ۶ خواهد آمد، یعنی انواع نمود ذاتی در صفت فعلی و همچنین تدقیق مفهوم ایستایی، هموار خواهد کرد.

 

۴- ۳ دیدگاه دستورنویسان ایرانی

در این قسمت، ابتدا دیدگاه نویسندگان دستورهای تاریخی زبان فارسی را دربارۀ دلالت‌های زمانی یا نمودی صفت فعلی بررسی می‌کنیم و سپس به طرح آرای دستورنویسان فارسی معاصر می‌پردازیم.

طبق تصریح ابوالقاسمی (1385: 7-136) صفات فاعلی و مفعولی از ماده ماضی فعل‏های لازم و متعدی ساخته می‏شوند و بنابراین، حامل «زمان گذشته» هستند؛ اما مولایی (۱۳۸۷: 72) عنوان بی‏نشان «صفت مفعولی» را برگزیده و به نظر می‏رسد با اطلاق «زمان گذشته» بر صفات فعلی موافق نیست؛ این دیدگاه وقتی برجسته می‏شود که ایشان (1387: 65) در تحلیل صیغگان اطنابی[21] مشهور به ماضی نقلی در فارسی و نحوه پیدایش آن‏ها تصریح می‏کند: فارسی باستان سه ماده به شرح مضارع (present)، ماضی (aorist)، نقلی (perfect) با ساخت‏های مختلف دارد و در ادامه (1387: 69) می‏افزاید فعل نقلی در ایرانی باستان مانند سانسکریت بیانگر زمان گذشته و در برخی موارد زمان حال است [تأکید از نگارندگان است]. اشمیت (1989:79) نیز اطلاق عام participle را به کار می‏برد، بدون آن‏که ساخت را به زمان گذشته مقید کند.

ابوالقاسمی توضیح دیگری نیز دارد که محل تأمل است. ایشان (1385: 7-136) به کارکرد جدید این عناصر اشاره و بیان می‏کند «صفت‏های فاعلی و مفعولی گذشته در فارسی دری صفات فاعلی و مفعولی نقلی هستند و ... چون در ایرانی باستان ساخت آن‏ها صفت فاعلی و مفعولی گذشته بوده، به اعتبار گذشته (توضیح نگارندگان: منظور به اعتبار نام‏گذاری قدیم/پیشین)[22]، صفت فاعلی گذشته و صفت مفعولی گذشته نامیده شده‏اند». او (همان‏جا) در معرفی «مادۀ نقلی» بیان می‏کند که ساخت آن چون ساخت صفت‏های فاعلی و مفعولیِ گذشته است. گرچه او در متن کتاب منظور از مادۀ نقلی را مشخص نمی‏کند، اما در نمایۀ اصطلاحات (1385: 192)، مشخص است که مادۀ نقلی را معادل «perfective stem» به کار برده و برداشت ضمنی آن است که ایشان اصطلاح ساخت مذکور را حامل مفهوم نمود کامل درنظر گرفته. به این ترتیب به زعم نگارندگان تلویحاً تلقی مفهوم زمانی گذشته در ساخت‏های ثانویۀ نقلی را که عیناً مشابه جدّ صفات فعلی آن‏هاست، منتفی می‏داند. حتی اگر برداشت مطروحه محل دفاع نباشد، قدر مسلم آن است که بر کارکرد نمودی صفات فعلی یا به تعبیر ایشان مادۀ نقلی صحه گذاشته و کارکرد اصلی صفات فعلی را در ایجاد صیغگان نقلی با کارکرد نمودی کامل دانسته است. مولایی (1387: 65) نیز توضیح مشابهی دارد و چنگیزی (1397: 78) نیز اشاره می‏کند «در فارسی باستان صفت فعلی برای بازنمایی نمود تام با خوانش نتیجه‏ای استفاده شده است» [تأکید از نگارندگان است]. [تأکید از نگارندگان است]. کنت[23] (1953: 275-6)، اشمیت (1989: 79; 2008: 94) و شِروُو[24] (2007: 144-5) نیز بیان می‏کنند صفت فعلی در فارسی باستان، بیانگر نمود کامل است.

دستورهای فارسی امروز، کارکرد صفت فعلی را به طور انحصاری ارزیابی نکرده‏اند، بلکه به کارکردهای بعضی از صیغگان حامل آن اشاره داشته‏اند. بیشتر این ارزیابی‌ها مربوط به انواع ساخت‌های کامل به‌ویژه ماضی نقلی، ماضی بعید و ماضی التزامی است. در بیان کاربردهای ماضی نقلی، دستورنویسان تقریباً بر سر یک کاربرد اتفاق‌نظر داشته‌اند و آن وقوع رویدادی در گذشته و بقای اثر آن تا زمان حال است (برای مثال نک. قریب، ۱۳۳۰ق: ۱۰۹-۱۱۰؛ خانلری، ۱۳۵۱: ۳۴؛ شریعت، ۱۳۶۴: ۱۵۰؛ انوری و احمدی گیوی، ۱۳۷۹: ۴۸). در بیان کاربردهای ماضی بعید نیز از دیرباز به تقدم عملی بر عمل دیگر در گذشته اشاره شده است (برای مثال نک. قریب، ۱۳۳۰ق: ۱۱۱؛ خیامپور، ۱۳۳۳: ۴۹؛ خانلری، ۱۳۵۱: ۳۴؛ شریعت، ۱۳۶۴: ۱۵۳-۱۵۴). علاوه بر آن، ماضی التزامی نیز به زعم دستورنویسان بیانگر عملی در گذشته همراه با شک و آرزو و سایر مفاهیم دال بر عدم‌قطعیت است (برای مثال نک. قریب، ۱۳۳۰ق: ۱۰۴و۱۱۱؛ خانلری، ۱۳۵۱: ۳۵؛ انوری و احمدی گیوی، ۱۳۷۹: ۵۴؛ وحیدیان‌کامیار و عمرانی، ۱۳۷۹: ۴۳-۴۴). اگرچه برخی (مانند صادقی و ارژنگ، ۱۳۵۸: ۱۶؛ شریعت، ۱۳۶۴: ۱۵۳؛ فرشیدورد، ۱۳۸۲: ۴۰۰-۴۰۱) متذکر شده‌اند که ماضی نقلی ممکن است در صورت وجود قرینه، برای اشاره به نتیجۀ رویدادی در آینده نیز به کار رود، اما در هر صورت در مورد دلالت این سه ساخت بر رویدادی در گذشته اتفاق نظر وجود دارد. اما سؤال اینجاست که آیا این گذشتگی برخاسته از صفت فعلی است یا فعل کمکی یا برآیندی از تعامل صفت فعلی و فعل کمکی. دستورنویسان به این مسئله نپرداخته‌اند هرچند که با توجه به صرف مضارع فعل کمکی در ماضی نقلی و التزامی و صرف ماضی آن در ماضی بعید، می‌توان نتیجه گرفت که به زعم آن‌ها این گذشتگی نمی‌تواند برخاسته از فعل کمکی باشد. 

در دستورهای فارسی، کمتر به نمود به‌عنوان مقوله‌ای مستقل اشاره شده است. از این میان، فرشیدورد نمود را چنین تعریف کرده است: «ویژگی‌های فعل را از لحاظ دلالتش بر آغاز و دوام و پایان و کمال و نقص وقوع آن و از نظر ارتباطش با زمانی معین، نمود یا حدّ آن می‌گویند و فعل را از این لحاظ می‌توان به پنج قسم تقسیم کرد: مبهم یا مطلق، استمراری یا ناتمام، کامل، نیمه‌کامل و آغازی» و در تعریف نمود کامل گفته است: «یعنی فعل در زمانی معین تمام شده است» (۱۳۸۲: ۳۷۹-۳۸۰). وحیدیان کامیار و عمرانی نیز نمود را اینچنین تعریف کرده‌اند: «نحوۀ انجام گرفتن فعل از نظر شروع و پایان یا استمرار را نمود می‌گویند. فعل در فارسی فقط نمود استمراری دارد» و نمود استمراری را هم فقط دارای سه ساخت در فارسی دانسته‌اند: «ماضی مستمر، ماضی مستمر نقلی، مضارع مستمر» (۱۳۷۹: ۵۵). آن‌ها هیچ اشاره‌ای به نمود کامل نمی‌کنند. در بخش دیگری از کتابشان، افعال فارسی را به سه نوع لحظه‌ای، تداومی و لحظه‌ای-تداومی تقسیم می‌کنند بدون اینکه به این اشاره کنند که افعال از چه منظری به این سه دسته تقسیم می‌شوند (1379: ۳۹؛ همچنین نک. انوری و احمدی گیوی، ۱۳۷۹: ۷۴-۷۶). علی‌رغم بعضی از اشاره‌های پراکنده به مقولۀ نمود، ظاهراً دستورنویسان تلقی روشنی از نمود نداشته‌اند و تمایز نمود دستوری و ذاتی را نیز در نظر نمی‌‌گرفته‌اند.

در دهه‌های اخیر زبان‌شناسان پژوهش‌هایی دربارۀ نمود دستوری و ذاتی انجام‌ داده‌اند. نمود ذاتی ویژگی‌های ذاتی فعل را از نظر شروع، پایان، امتداد، تکرار و امثالهم بیان می‌کند و در یک تقسیم‌بندی اولیه به چهار دستۀ ایستا^[25]، کنشی^[26]، آنی‌-حصولی^[27] و دیر-حصولی^[28] تقسیم می‌شود (Vendler, 1967 [1957]). بعضی پژوهشگران ایرانی تلاش کرده‌اند مصادیق این تقسیم‌بندی را در فارسی ردیابی کنند (برای نمونه، نک. چراغی و کریمی‌دوستان، ۱۳۹۲؛ برزگر و کریمی‌دوستان، ۱۳۹۶؛ ویسی‌حصار، ۱۳۹۷). نمود دستوری به این معناست که آیا فعل به صورت یک رویداد یکپارچه و کلی روایت می‌شود و دسترسی به ساختار درونی آن ناممکن است یا اینکه ساختار درونی‌اش در دسترس است (Comrie, 1976). در مورد نمود دستوری نیز پژوهش‌هایی دربارۀ زبان فارسی انجام شده است (برای نمونه، نک. Teleghani, 2008؛ رضایی، ۱۳۹۱؛ درزی و جعفری ۱۳۹۸). در بعضی از پژوهش‌ها، کامل بودن نوعی نمود تلقی شده است؛ از جمله انوشه (۱۳۹۴: ۶۶) وند «-ده/-ته» را بیانگر نمود کامل دانسته است. نکته قابل ذکر دیگر آن است که در اشاره به تنوعات کاربردی صیغگان حامل «صفت فعلی» گاه سخن از «انجام کار» به میان می‏آید، گاه سخن از «بیان حالت» است و گاه نیز این موضوع مسکوت و ناگفته مانده است.

به طور کلی، به نظر پژوهشگران تعیین مرز دلالت‌های نمودی و زمانی در ساخت‌های کامل که ویژگی مشترکشان حضور صفت فعلی است، امر دشواری است. رحیمی‌فر و همکاران در پایان پژوهششان متذکر شده‌اند که با این‌که ساخت‌های کامل «با زمان، نمود دستوری و نمود واژگانی پیوند دارند، اما به‌راستی شاید دشوار باشد که بتوان با کشیدن مرز روشنی، آن‌ها را زمان یا نمود نامید» (۱۳۹۸: ۱۳۷).  در زیربخش بعدی، نگارندگان تلاش می‌کنند که این مرز را در صفت‌های فعلی مشخص کنند. به عبارت دیگر، در ۴-۴، به این پرسش پاسخ می‌دهیم که صفت فعلی بیانگر زمان دستوری است یا نمود دستوری. پاسخ به این پرسش، لازمۀ تعیین دلالت‌های زمانی و نمودی تمام ساخت‌هایی است که دربردارندۀ صفت فعلی‌اند.

 

۴-۴ دلالت‌های زمانی و نمودی صفت فعلی

زمان دستوری در یک بررسی اولیه، براساس جایگاه موقعیت رویداد (E)^[29] نسبت به موقعیت گفتار (S^[30] که در حالت بی‌نشان برابر با زمان حال است) سنجیده می‌شود. تقدم موقعیت رویداد نسبت به موقعیت گفتار، همزمانی دو موقعیت، و تأخر موقعیت رویداد نسبت به موقعیت گفتار، به‌ترتیب زمان‌های دستوری گذشته، حال و آینده را می‌سازد. زمان دستوری برخلاف نمود، مفهومی اشاری^[31] است (Comrie, 1976: 1-3). نمود مفهومی ناظر به وضعیت درونی موقعیت رویداد است. اگر رویداد به مثابۀ یک کل یکپارچه در نظر گرفته شود، با نمود تام سروکار داریم؛ اما اگر وضعیت و روند درونی رویداد در زبان بازنمایی گردد، با نمود ناقص. به سخن دیگر، این نمود ناقص است که وضعیت درونی را به صورت دستوری بازتاب می‌دهد و نمود تام دربارۀ آن سکوت می‌کند. به همین دلیل، نمود ناقص به صورت نشاندار و نمود تام به صورت بی‌نشان صورت‌بندی می‌شود. در زبان فارسی نشانۀ نمود ناقص حضور تکواژ «می-» و نشانۀ نمود تمام، نبود این تکواژ است. نمود ناقص به دو دستۀ عادتی^[32] و استمراری^[33]  تقسیم می‌شود که بسته به زبان موردنظر، ممکن است با نشانه‌های ویژه‌ای دستوری شوند (Comrie, 1976: 3-4, 16, 19, 24-28). فعل‌ها قبل از تصریف و گرفتن نشانه‌های صرفی نمود دستوری، از منظر نمود ذاتی نیز قابل‌بررسی‌اند.

آنچه گفتیم، مسئله‌ای که با آن در ساخت‌های کامل مواجهیم را حل نمی‌کند؛ چراکه با این تعریف، ماضی نقلی به دلیل نداشتن تکواژ «می-» دارای نمود تام است و به دلیل قرار گرفتن موقعیتِ رویداد قبل از موقعیت گفتار، دارای زمان دستوری گذشته است. به عبارت دیگر، از نظر زمان و نمود دستوری، وضعیتی دقیقاً مشابه ماضی ساده دارد. برچسب کامل همان مشخصه‌ای است که پژوهشگران با استناد بدان تلاش کرده‌اند تمایز ساخت‌هایی نظیر ماضی ساده از ماضی نقلی را توضیح دهند. اما چنان‌که اشاره شد، ماهیت ویژگی کامل بودن خود محل مناقشه است. آیا کامل بودن یک ویژگی زمانی است یا نمودی؟ با عنایت به تقسیم‌بندی نمود دستوری به دو دستۀ تام و ناقص (با زیرمجموعه‌های استمراری و عادتی) هویداست که ساخت‌های کامل بسته به مورد ممکن است گاهی ناقص باشند و گاهی تام. به عبارت دیگر، این ساخت‌ها هم می‌توانند با تکواژ «می-» به‌عنوان نشانۀ نمود ناقص همراه شوند (مانند «می‌رفته است») و هم می‌توانند فاقد آن باشند (مانند «رفته است»). بنابراین، آنچه این دسته را از ساخت‌های غیرکامل (نظیر ماضی ساده) جدا می‌کند، نمود دستوری نیست.

نکتۀ دیگر آن‌که وجه اشتراک تمام ساخت‌های دارای برچسب کامل، از نظر ساختمان وجود صفت فعلی در آن‏ها است. صفت فعلی در فارسی امروز (فارغ از نگاه درزمانی)، از دو تکواژ تشکیل شده است: یکی ستاک حال و دیگری پسوند «-ته/ده». آنچه محل مناقشه است، دقیقاً نقش همین تکواژ اخیر است؛ چراکه سایر تکواژها در این ساخت‌ها متغیرند[34].

برای حل مناقشۀ مذکور ولی‌پور و بهرامی (زیر چاپ) به بازنگری در مفهوم زمان دستوری پرداخته‌اند. مطابق با نتایج آن پژوهش، به نظر می‌رسد که علاوه بر E و S، نقطۀ دیگری نیز روی محور زمان وجود دارد که در تعیین معنای زمانی ماضی نقلی و ماضی بعید دخالت مستقیم دارد. این نقطه همان نقطه یا موقعیت مرجع (R)[35] است که نخستین بار توسط رایشنباخ[36] (1947) در تبیین زمان‌های دستوری مطرح گردید. R موقعیتی است که از منظر آن به موقعیت رویداد (E) نگریسته می‌شود. در ماضی نقلی R و S برهم منطبق‌اند و به همین دلیل در کاربردهای این ساخت، معمولاً به ارتباط رویداد با زمان حال اشاره می‌شود. در ماضی بعید، R در نقطه‌ای قبل از موقعیت گفتار و بعد از موقعیت رویداد قرار دارد. به همین دلیل است که در کاربردهای این ساخت، معمولاً به وقوع رویدادی قبل از رویداد دیگر یا نقطۀ زمانی دیگری در گذشته اشاره می‌شود (همچنین نک. Hornstein, 1993). به طور کلی، وجه اشتراک ساخت‌های کامل، قرار گرفتن R در یک موقعیت پسینی نسبت به E است؛ به همین دلیل است که نگارندگان این ساخت‌ها را دربردارندۀ زمان دستوری تقدمی دانسته‌اند (زیر چاپ). در ساخت‌های غیرکامل، R و E برهم منطبق‌اند و به همین دلیل این ساخت‌ها برچسب غیرتقدمی می‌خورند.

 بدین ترتیب، زمان دستوری را از یک طرف جایگاه R و S در قالب تقسیم‌بندی سه‌شقی گذشته، حال و آینده مشخص می‌کند و از طرف دیگر، جایگاه R و E در قالب تقسیم‌بندی دوشقی تقدمی و غیرتقدمی. گذشته و حال را حضور و عدم حضور تکواژ گذشته‌ساز و آینده را تکواژ «خواه» نشان‌گذاری می‌کند. تقدمی و غیرتقدمی نیز با حضور و عدم حضور تکواژ «-ته/ده» بازنمایی می‌شود.

جدول 1- زمان‌های دستوری در فارسی
Table 1- Tenses in persian
زمان دستوری	تکواژ	روابط موقعیت‌ها روی محور زمان
گذشته	+ وند گذشته‌	R___S
حال	- وند گذشته‌	همزمانی  Rو S
آینده	- وند گذشته؛ + خواه	S___R
تقدمی	+ ته / ده	E___R
غیرتقدمی	- ته / ده	هم‏زمانی E و R

 

 

 

 

 

 

 

از آنجایی که زمان دستوری تقدمی با تکواژ «-ته/ده» مشخص می‌شود، در تمامی کاربردهای صفت فعلی (چه در مقام صفت با تمام نقش‌های آن، چه به‌عنوان جزئی از ساخت‌های کامل و مجهول، و چه به‌عنوان عبارت وصفی) ردپای آن را می‌توان بازجست.

در بخشی که گذشت، به بررسی نقش تکواژ «-ته/ده» که سازندۀ صفت فعلی است پرداختیم و نشان دادیم که این تکواژ اساساً ابزار دستوری‌سازی یک مفهوم زمانی، یعنی تقدم موقعیت مرجع بر موقعیت رویداد است. اما پژوهشگرانی که تلویحاً یا  تصریحاً به دنبال تحلیل نمودی از صفت‌های فعلی بوده‌اند نیز پر بی‌راه نرفته‌اند. چراکه نگریستن به یک موقعیت پیشینی از منظر موقعیتی پسینی یا آنچنان که کامری[37] (1976: 56) اشاره کرده است، موضوعیت‌داری یک رویداد پیشینی[38] (که نقطۀ مشترک تمامی کاربردهای زمان‌های تقدمی است) به صورت ضمنی بیانگر نوعی نمود ایستاست. همان‌طور که گفتیم نمود مفهومی ناظر به وضعیت درونی موقعیت رویداد است. نگریستن به رویداد از منظر یک موقعیت پسینی، به نحوی ثانویه گمانه‌هایی را دربارۀ وضعیت درونی رویداد ایجاد می‌کند.

در واقع آنچه تحت عناوین نتیجه‌ای[39]، تجربی[40] یا گذشتۀ اخیر[41] به‌عنوان کاربردهای حال کامل (ماضی نقلی) ذکر شده (Comrie, 1976: 56-60) را می‌توان زیر چتر یک مفهوم، یعنی نمود ایستا، گرد آورد که این مفهوم خود فرزند یک مفهوم زمانی یعنی زمان دستوری تقدمی و از تضمنات آن است. با این همه، این تعامل نشان می‌دهد که زمان دستوری و نمود چگونه می‌توانند از یکدیگر تأثیر بپذیرند. در بخش بعدی، به بررسی نمود ذاتی و نمود حاصل از زمان تقدمی (آن‏چه با عنوان «ایستای محقق» معرفی خواهد شد) و تعامل آن‌ها می‌پردازیم. ایستای محقق، نقش واحدی است که تمامی صفت‌های فعلی علی‏رغم تنوعات نمود ذاتی، ایفا می‌کنند. این تأملات امکان پاسخ‌گویی به این پرسش را نیز فراهم می‌کند که صفات فعلی اساساً بیانگر رخداد/کنش هستند یا وضعیت/حالت.

 

4      ۵- نمود ذاتی در صفت‌های فعلی

پیشینۀ دسته‏بندی افعال از حیث نمود ذاتی به آراء ارسطو در تقسیم آن‏ها به دو گروه کرانمند[42] و ناکرانمند[43] باز می‏گردد. اما اصطلاح «کنش‏گونه»[44] برای اشاره به این مفهوم، نخستین بار در سال 1908 توسط اگرل[45] به کار رفت و البته نخستین طبقه‏بندی مطرح و شناخته‏شده را وندلر (1967) ارائه داد. او بر پایۀ سه مختصات ایستایی/پویایی، تداومی/لحظه‏ای و (نا)کرانمندی چهار دسته افعال را به شرح زیر معرفی کرد:

 

جدول ۲- کنش‏گونه افعال (Vendler, 1967: 144)
Table 2- Aktionsart of the verbs (Vendler, 1967: 144)
	کنش‏گونه	مختصات	مصداق
الف:	ایستا	بیان وضعیت و نه رخداد [ایستا، تداومی، ناکرانمند]	دوست داشتن
ب:	کنشی	بیان رخداد یا فرایند [پویا، تداومی، ناکرانمند]	دویدن
ج:	آنی-حصولی	بیان رخداد یا فرایند آنی [پویا، لحظه‏ای، کرانمند]	رسیدن
د:	دیر-حصولی	بیان رخداد یا فرایند پایان‏پذیر [پویا، تداومی، کرانمند]	ساختن

 

کرافت[46] (2012: 57-69) الگوی چهارگانه وندلر (1967) را با معرفی زیرمجموعه‏های هر طبقه گسترش می‏دهد. در ادامه، به موازات مرور دسته‏بندی کرافت، تنوعات ساختاری محمول‏های هر طبقه مشخص خواهند شد، تا در وهله اول محمول‏های دارای صفات فعلی در هر بخش ممتاز شوند.

 

۵-1 نمود ایستا

افعال دارای این نمود، موقعیت مشارک، یا وضعیت و تجربه درونی او را بیان می‏کنند. پس موقعیت یا وضعیت تداوم دارد و در ذات معناییِ محمول، نقطه پایانی متصور نیست. کرافت (2012) انواع محمول ایستا را با عناوین «ایستای گذرا»[47]، «ایستای پایدار اکتسابی»[48]، «ایستای پایدار ذاتی»[49] و «ایستای آنی»[50] برمی‏شمرد که دستۀ آخر بنا به لحظه‏ای بودن، مختصات تداوم را وامی‏نهد.

 

4.1.1        ۵-1-1 گذرا

چنان‏که از نام برمی‏آید در افعال «ایستای گذرا» وضعیتِ موجود می‏تواند تغییر کند؛ محمول‏هایی چون «عصبانی/ خوشحال/ بسته /باز/ معتقد بودن» در این گروهند و ساختار درونی این محمول‏ها در فارسی چنین است: 

الف)	صفت بیانی[51] + بودن	معتقد/عصبانی/راضی بودن
ب)	صفت فعلی + بودن	بسته/درمانده/مانده بودن

 

4.1.2        ۵-1-2 پایدار اکتسابی

در این محمول‏ها طبق انتظار، وضعیت یا حالت کسب‏شده همواره برای مشارک محفوظ است؛ افعالی چون «دانستن، شناختن، دوست داشتن، فرسوده/شکسته/سوخته بودن» از این جمله‏اند و ساخت درونی آن‏ها به یکی از صورت‏های زیر است:

الف)	فعل بسیط	دانستن، شناختن، داشتن، دوست داشتن
ب)	صفت فعلی + بودن	فرسوده/شکسته/سوخته بودن

 

4.1.3        ۵-1-3 پایدار ذاتی

در این محمول‏ها حالتی ذاتی از ازل تا ابد در مشارک وجود دارد؛ مواردی مانند خشن/ ایرانی/ شکستنی بودن» در این زمره‏اند و ساخت درونی آن‏ها عبارت است از:

الف)	صفت بیانی + بودن	ایرانی/فلزی/عایق/وحشی بودن
ب)	صفت فعلی + بودن	شکستنی/جویدنی/خوردنی/درّنده/رسانا/شنوا/زیبا/بینا[52] بودن

4.1.4        ۵-1-4 آنی

در این محمول‏ها وضعیت حاصله دیری نمی‏پاید. چراغی و کریمی‏دوستان (1392) معتقدند چنین دسته‏ای در زبان فارسی نیست یا دست‏کم در پیکره ایشان یافت نشده؛ اما به زعم ما «ترسیدن» در یکی از خوانش‏های خود، ذیل این گروه است، زیرا می‏توان وضعیتی را برای آن متصور بود که حدوث حالت به یک آن وابسته بوده و سریعاً زایل شود؛ مانند ترسِ لحظه‏ای در مواجهه با صدای ناگهانی، که تقریباً در همان لحظه فرومی‏نشیند. بنابراین آغاز و پایان آن (تقریباً) بر هم منطبق‏اند. با این وصف برای سایر هیجانات نظیر خوشحالی و غم نیز می‏توان وضعیت آنی متصور بود؛ مانند خوشحالی واهی و لحظه‏ایِ کسی که تصور کرده به او ارتقای شغلی داده‏اند؛ کما این‏که به بیان کرافت (2012: 59) لحظه رسیدن خورشید به رأسِ افق چنین است و وضعیتی زودگذر تلقی می‏شود. در این‏جا ذکر این مهم ضرورت دارد که محمول‏های این گروه به نوبۀ خود، زیرمجموعه‏ای از دسته گذرا هستند که فاقد تداوم‏اند (Croft, 2012: 44). ساختار درونی این محمول‏ها به شرح زیر است.

الف)	گروه حرف اضافه‏ای + بودن	در رأس/طلوع/غروب بودن
ب)	صفت بیانی + شدن	(برای یک لحظه) خوشحال/ناراحت شدن
ج)	فعل بسیط	(برای یک لحظه) ترسیدن

 

۵-2 نمود کنشی

محمول‏های دارای این نمود، بر فرایندها و فعالیت‏هایی دلالت دارند که در طول زمان دچار تغییر می‏شوند و لزوماً نقطه پایانی ندارند و دوام می‏یابند. کرافت (2012) محمول کنشی را به دو زیرمجموعه «کنشی صریح»[53] و «کنشی غیرصریح»[54] تقسیم می‏کند.

 

4.1.5        ۵-2-1 صریح

تغییری مداوم و پیوسته یا دست‏کم فزاینده[55] به محض آغاز فرایند در جریان است. پیش از آغاز رخداد، وضعیت استراحت برای مشارکِ متأثر وجود دارد که با آغاز رخداد از آن خارج می‏شود و در یک مسیر خیزشی و صریح درگیر فرایند می‏شود، بدون آن‏که بتوان نقطه پایان یا نقطۀ حصول نتیجه برای آن متصور بود؛ خنک/گرم/سرد کردن از جمله این محمول‏ها هستند که فرایند خنک/ گرم/سرد کردن در یک روند خیزشی تداوم دارد. تنوعات ساختی این محمول‏ها در فارسی چنین‏ است:

الف)	فعل بسیط	فرسودن، آشفتن، درماندن
ب)	صفت فعلی + کردن	فرسوده/آشفته/خسته/کردن
ج)	صفت بیانی + کردن	خنک/گرم/سرد کردن

 

4.1.6        ۵-2-2 غیرصریح

محمول دارای تغییر صریح و پیوسته‏ای در وضعیت کیفی رخداد نیست، بلکه شامل چرخه‌های متوالی است که مجموعاً رخداد را حاصل می‏کنند؛ مثلاً «قدم زدن» مجموعۀ متوالی گام‏ها به طرز خاصی است که روی هم رخداد «قدم زدن» را رقم می‏زنند. به همین دلیل کرافت (2012: 61)، از این نوع کنش، با عنوان «کنش‏ دُوری»[56] یاد می‏کند. تنوعات ساختاری این محمول‏ها در فارسی به صورت زیر است:

الف)	فعل بسیط	وزیدن، جنگیدن، دویدن، رقصیدن، کشیدن، خندیدن، کوفتن، دوختن، انباشتن، اندوختن، آمیختن، آغشتن
ب)	اسم + کردن	آواز خواندن، هل دادن، گوش کردن/دادن، گفتگو/مشورت/رانندگی کردن
ج)	صفت فعلی + کردن	آغشته/آمیخته/اندوخته/انباشته کردن

 

۵-3 نمود آنی‏حصولی

رخداد در لحظه است و به محض شروع پایان می‏یابد و انواع آن عبارتند از: «صریح بازگشتی»[57]، «صریح غیربازگشتی»[58] و «دُوری»[59].

 

4.1.7        ۵-3-1 صریح بازگشتی

چنان‏که از نام برمی‏آید، چنین محمول‏هایی قابلیت برگشتی داشته و دوباره می‏توانند به حالت اولیه برگردند؛ رخداد «ترسیدن»[60] می‏تواند به وضع پیش از رخداد برگردد. تنوعات ساختی چنین محمول‏هایی به شرح زیرند:

 

الف)	فعل بسیط	ترسیدن
ب)	صفت بیانی + شدن	باز/خوشحال شدن
ج)	صفت فعلی + شدن	خسته/بسته شدن

 

4.1.8        ۵-3-2 صریح غیربازگشتی

حالت کسب‏شده یا فعل انجام‌شده به صورت پایدار باقی می‏ماند و برگشت‏پذیر نیست؛ مانند «رسیدن» و «دیدن»؛ و با ساختارهای زیر در فارسی ظاهر می‏شوند:

الف)	فعل بسیط	مُردن، رسیدن، دیدن، ترکیدن، رمیدن، رهیدن
ب)	اسم + کردن	تصادف کردن
ج)	صفت بیانی + شدن	خراب/پاره/منفجر/سوراخ شدن
د)	صفت فعلی + شدن	شکسته/پژمرده شدن

 

4.1.9        ۵-3-3 دُوری

محمول در لحظه و آن رخ می‏دهد اما تکرارشوندگی دارد و برای این تکرار نقطۀ پایانی مفروض نیست[61]. به هر حال حصول رخداد، در هر دور قطعی است و به همین دلیل حصولی تلقی شده. ساختار محمول‏های دوری در فارسی چنین‏ است:

الف)	فعل بسیط	جهیدن
ب)	اسم + کردن/زدن	جیغ/دست/پلک/چراغ/چشمک/عطسه زدن، سرفه/عطسه کردن

 

۵-4 نمود دیرحصولی

رخدادهایی پویا و زمان‏بر هستند که نقطه پایان طبیعی دارند؛ این دسته محمول‏ها از سه دستۀ پیش‏گفته متمایز می‏شوند، چون رخدادشان دارای سه مرحله[62] به صورت آغاز[63]، تکمیل[64] و تغییر صریح[65] است و به همین دلیل وقوع‏شان مستلزم صرف زمان است، اما در عین حال نقطۀ پایان دارند[66]؛ بنا به همین خصلت‏ها کرافت (2012: 63) از آن‏ها با عنوان «آنی‏حصولی تدریجی»[67] یا «آنی‏حصولی صعودی»[68] نیز نام می‏برد و البته معادل «دیر‏حصولی غیرفزاینده»[69] را از همه سر می‏داند، زیرا نام‏گذاری، متضمن جمع نقیضین نیست. او (Croft, 2012: 63) می‏افزاید که آن‏چه در سنت وندلر با عنوان دیرحصولی معرفی شده، به واقع دیرحصولی فزاینده است؛ اما در نهایت اذعان می‏دارد که (غیر)فزاینده بودن محمول‏ها امری به شدت وابسته به بافت کاربردی آن‏ها خواهد بود. به هر روی، از نظر او این دسته محمول‏ها در دو زیرمجموعه‏ صریح و غیرصریح واقع می‏شوند، که دستۀ صریح، همان دیرحصولی‏های فزاینده و بالعکس، غیرصریح‏ها، دیرحصولی‏های غیرفزاینده هستند.

 

4.1.10    ۵-4-1 صریح

روند رسیدن به نتیجه صریح است و مراحل آغاز و پایان از یکدیگر منفک نیستند. از شروع تا اتمام فرایند، پیشرفتی یکنواخت در نیل به نتیجه حاصل می‏شود. افعالی چون «ساختن» و «سوختن» از این جمله‏اند. تنوعات ساختی این دسته چنین است:

 

الف)	فعل بسیط	سوختن، پختن، ساختن، خریدن، گرفتن، دادن، فرستادن، پژمردن، آوردن
ب)	اسم + گرفتن/کردن	تماس گرفتن، ذوب کردن
ج)	صفت فعلی + کردن	پژمرده کردن
د)	صفت بیانی + شدن	ذوب شدن
هـ)	صفت فعلی + شدن	پژمرده شدن

 

4.1.11    ۵-4-2 غیرصریح

مرحلۀ آغازی و پایانی دارد اما روند رسیدن به نتیجه صریح و قابل اندازه‏گیری نیست و ویژگی فزایندگی ندارد؛ همانند «جُستن» و «نهفتن». البته کرافت (2012: 63) تصریح می‏کند که مختصۀ فزایندگی و صریح بودن این دسته رخدادها، بسیار وابسته به بافت است و می‏تواند در موقعیت‏های مختلف تفسیر متفاوتی بپذیرد.

الف)	فعل بسیط	جُستن، پرداختن، نهفتن، گذاشتن
ب)	اسم/صفت + کردن	جستجو/پنهان/تعمیر/خراب کردن
ج)	اسم/صفت + شدن	تعمیر/خراب شدن
د)	صفت فعلی + شدن	پرداخته/گذاشته شدن

 

۵-۵ خلاصۀ تنوعات ساختی و نمودی محمول‏های حامل صفات فعلی

در پی طبقه‏بندی فوق، تنوعات ساختی و نمودی محمول‏های حامل صفات فعلی در فارسی در جدول زیر خلاصه می‏شوند:

جدول ۳- تنوعات ساختی و نمودی محمول‏های حامل صفات فعلی
Table 3- Structural and aspectual variations of predicates containing past participles
ردیف	ساختار محمول	نمود ذاتی	مثال
1)	صفت فعلی + بودن	ایستای گذرا	بسته/درمانده/مانده بودن
2)	صفت فعلی + بودن	ایستای پایدار اکتسابی	فرسوده/شکسته/سوخته بودن
3)	صفت فعلی + کردن	کنشی صریح	فرسوده/آشفته/خسته/کردن
4)	صفت فعلی + کردن	کنشی غیرصریح	آغشته/آمیخته/اندوخته/انباشته کردن
5)	صفت فعلی + شدن	آنی‏حصولی صریح بازگشتی	خسته/بسته شدن
6)	صفت فعلی + شدن	آنی‏حصولی صریح غیربازگشتی	شکسته/پژمرده شدن
7)	صفت فعلی + کردن	دیرحصولی صریح	پژمرده کردن
8)	صفت فعلی + شدن	دیرحصولی صریح	پژمرده شدن
9)	صفت فعلی + شدن	دیرحصولی غیرصریح	پرداخته/گذاشته شدن

 

می‏توان دریافت که صفات فعلی جز برای محمول‏های ایستای «ذاتی» و «آنی»، برای تمام دیگر محمول‏ها ساخته می‏شوند. در بخش بعدی، به چرایی محدودیت مذکور خواهیم پرداخت. به هر حال همین مختصر کفایت می‏کند تا چنین مفروض داریم که محمول‏های مختلف اعم از هر نوع نمود ذاتی طی اشتقاق به صفت فعلی، دستخوش تغییر شده و نمود اشتقاقی واحدی را می‏پذیرند که مجال ظاهر شدن آن‏ها در کارکرد یکسان را فراهم می‏آورد و البته این به معنی حذف تمام مختصات نمود ذاتی محمول نیست، وگرنه محدودیتی بر دو زیرمجموعه فوق‏الذکر مترتب نبود. بنابراین آن‏چه در صیغگان حامل صفت فعلی مؤثر است، نمود اشتقاقی ثانویه است که هر نوع نمود ذاتی محمول پایه را به نوع ثابت و واحدی مبدل می‏سازد. این نمود اشتقاقی ثانویه برآمده از همان تکواژ «-ته/ده» است که مسئولیت اصلی آن بازنمایی زمان دستوری تقدمی است و مسئولیت ثانویه و تَبَعی آن، بازنمایی نوعی نمود است. پرسش این است که نمود اشتقاقی مورد بحث چیست و چه ماهیتی دارد که موجب ممانعت از ساخت صفت فعلی برای محمول‏های ایستای خاصی می‏شود. و البته کماکان این پرسش اساسی پابرجاست که محمول پایه، چگونه هویت و تأثیر نمود ذاتی خود را در صفت فعلیِ مشتق بازنمایی می‏کند. این دو موضوع را در ادامه به ترتیب پی خواهیم گرفت.

 

5                    ۶- نمود اشتقاقی صفات فعلی

فیلیپ[70] (2019: 9) معتقد است گاهی خوانش‏های نمودی نه برخاسته از ذات فعل که ناشی از سایر عوامل جمله هستند. او به عنوان مثال نقش فاعل را در ایجاد تفسیرهای نمودی مؤثر می‏داند. هم‏چنین یادآور می‏شود که در برآیند نمود ذاتی، معنی واژگانی خود افعال در تعامل با مشخصه‏هایی نظیر قیود زمان، وندهای فعلی، قیود کمّی، عملگرهای نمودی و زمان، مشخصه‏های ارجاعی و کمّی موضوع‏ها تعیین‏کننده است (Filip, 2019: 11). وندلر (1967: 149) نیز علی‏رغم تکیه بر معیار زمان درونی رویداد، نقش سایر عوامل غیرزمانی هم‏چون حضور یا غیاب مفعول، قصد و نیّت گوینده و میزان عاملیت[71] را در تعیین نمود نهایی گوشزد می‏کند. هم‏چنین به خاطر درهم‌تنیدگی زمان و نمود و وجه، زمان دستوری به‌شدت روی خوانش نمودی و وجهی تأثیرگذار است. در این بخش به بررسی نمود اشتقاقی می‌پردازیم که مفهومی ثانویه و مترتب بر زمان دستوری تقدمی است. در واقع، تکواژ «-ته/ده» که مسئول بازنمایی این زمان است، این مفهوم نمودی را به نحوی ثانویه خلق می‌کند. برای شرح این موضوع، نیازمند مقدماتی هستیم که ذیلاً بدان می‌پردازیم.

 همان‏طور که پیشتر اشاره شد (بخش ۳)، صفات فعلی بدواً تنها از فعل‏های متعدی ساخته می‏شدند و بعداً کاربرد آن‏ها به فعل‏های لازم نیز تعمیم یافت. در ظرفیت فعل‏های متعدی علی‏القاعده غیر از مفعول، فاعل نیز وجود دارد، اما تقریباً هیچ‏گاه صفات فعلی آن‏ها نمی‏توانند معنای فاعلی داشته باشند؛ به عبارت دیگر، هیچ‏گاه نمی‏توان «گفته، شنیده یا آموخته» را در معنای «گوینده، شنونده یا آموزنده» به کار برد^[72]. وگنر (2019: 1) یکی از تغییرات ناشی از ایجاد صفات فعلی را حذف فاعل از ساخت موضوعی محمول زیربنایی می‏داند. به استناد اشمیت (1989: 79) در پی کاربرد صفت فعلی در ساخت اطنابی مشهور به ماضی نقلی در فارسی باستان، صفت فعلی به همراه فعل اختیاری «بودن» صرف می‏شده و عامل در فعل‏های متعدی به صورت فرعی و در حالت اضافی تظاهر می‏یافته است. اشمیت در ادامه می‏افزاید که ساخت مذکور از زمان گایگر[73] (1916) «مجهول» و از دوران بنونیست[74] (1968)«ملکی» نامیده شده است.

 

DB127

/ima taya manā kṛtam/

آن‏چه کردۀ من (است) آن‏چه کرده (شده) توسط من (است)

 

مشخصاً همین حاشیه‏رانی عامل، توجیه‏گر نام‏گذاری‏های مذکور است؛ زیرا حذف فاعل حتی اگر نه به صورت صریح، بلکه تلویحاً با خارج کردن آن از مرکزیت ساختار نحوی محقق شده که می‏تواند به نوبۀ خود خوانش معنایی مجهول به دست ‏دهد. بنابراین اولین پیامد حذف فاعل آن بوده است که ساخت‏های متعدی و لازم غیرمفعولی از نظر ساخت موضوعی و نقش معنایی موضوع، به هم شبیه شوند و همین امر موجب گسترش ساخت مذکور از افعال متعدی به افعال لازم غیرمفعولی گردیده است و در گام بعدی، صِرفِ شباهت ساختار نحوی (و نه معنایی) هر دو دستۀ افعال لازم غیرمفعولی و غیرکنایی، دامنۀ اشتقاق این ساخت به لازم‏های غیرکنایی نیز کشیده شده است. این همان استدلالی است که در بخش سوم وعده دادیم در دفاع از تقدم احتمالی صفات فعلی متعدی در فارسی باستان مطرح کنیم.

یکی دیگر از آشکار‏ترین پیامدهای حذف فاعل، تنزل میزان کنشی بودن رخداد است که محمول زیربنایی صفت فعلی را اعم از هر نوع که باشد به ایستایی میل می‏دهد؛ چرا که دیگر کننده‏ای در میان نیست تا کنشی را رقم زند؛ پس محمول زیربنایی صرفاً می‏تواند دال بر وضعیتِ حاصل از وقوع رخداد مذکور باشد[75]. به همین دلیل است که گایگر و بنونیست به نقل از اشمیت (1989: 79) این ساخت‏ها را در فارسی به ترتیب «مجهول» و «ملکی» نامیده‏اند. نگارندگان بنا به تمام ملاحظات فوق، این محتوای معنایی نمودی را «ایستای محقق» نام می‏نهند که در تقابل با نمود افعالی هم‏چون «دانستن» و «داشتن» و امثال آن است که در ذات خود و از بدو امر حامل مفهوم ایستایی هستند. بنابراین نمود مندرج در صفات فعلی نمودی ثانویه و اشتقاقی است که نمود فعل پایه از هر نوع را به نمودِ ایستا می‏گرداند و چون فعل پایه بیانگر یک رخداد است، انجام و تحقق آن برای حصول وضعیت ایستای پیامدی و مترتب بر آن ضروری است و به این ترتیب صفات فعلی، حامل نمود ایستای محقق هستند. به همین دلیل است که ادعا می‌کنیم این مفهوم برخاسته از زمان دستوری تقدمی است؛ چراکه نگریستن از موقعیت مرجع به موقعیت رویداد، انجام‌‌یافتگی و تحقق پیشینی رویداد را به‌عنوان لازمۀ رسیدن به وضعیت ایستای ناشی از آن، تضمین می‌کند. 

ادعای طرح‌شده در راستای دیدگاهی است که وگنر (2019) در مورد حذف فاعل از ساخت موضوعی محمول زیربنایی در صفات فعلی مطرح می‏کند؛ زیرا با حذف فاعل نقش رخدادی فعل به پس‏زمینه رفته و این اثر و نتیجه رخداد است که در پیش‏زمینه قرار می‏گیرد و طبیعتاً اثر رخداد و کنش، وضعیتی است که در پی تحقق فعل حاصل شده است. کاربردهایی که برای ماضی نقلی با کلیدواژه‌هایی نظیر نتیجه‌ای، تجربه‌ای یا گذشتۀ اخیر و... ذکر می‌شود، مؤید این ادعاست. برای نمونه، جمله «پروانه به سفر رفته است» می‏تواند بر وضعیت «رفته بودنِ» پروانه دلالت داشته باشد و این وضعیت، گرچه حاصل از رخدادِ «رفتن» است، در عین حال مستقل از آن است. اکنون مشهود است، که چرا به باور بسیاری از زبان‏شناسان، صیغگان مشهور به ماضی نقلی در فارسی و سایر زبان‏های هندواروپایی خوانش نتیجه‏ای دارند. در مثال فوق‌الذکر نتیجه و پیامدِ «رفته بودنِ» پروانه، حاضر نبودنِ او در زمان و مکانِ گفتار است. ناگفته نماند که چنین خوانشی به شدت وابسته به تعامل با جهان پیرامون، دانش دایرۀالمعارفی و بافت کاربردی است.

در بسط موضوع، بیان می‏شود که افعالی هم‏چون «ایستادن»، «ترکیدن» و «ترکاندن» که به ترتیب لازم غیرکنایی، لازم غیرمفعولی و متعدی هستند، نمود ذاتی لحظه‏ای دارند و رخداد و محقق‏شدنشان به یک آن وابسته است، پس در آن، رخداد تمام و کامل می‏شود؛ اما صفت فعلی آن‏ها معنای لحظه‏ای ندارد، بلکه «ایستاده»، «ترکیده» و «ترکانده» بیانگر حالت اکتسابی پایدارند. هم‏چنین است نمود صفات فعلی مشتق از افعالی چون «دویدن» و «خوردن» که فعل پایه نمود کنشی و تداومی دارد. پس به این ترتیب، وجه مشترک تمامی صفات فعلی مشتق از هر فعل اعم از لحظه‏ای یا تداومی، آن است که همگی حامل نمود ایستای محقق‏اند. اما الزاماً تمام صفات فعلی نمی‏توانند حامل معنای «کامل شدن رویداد»[76] باشند، بلکه صفت فعلی، تنها نشان می‏دهد که وضعیتِ حاصل از رخداد، مشمول تداوم می‏گردد. مگر آن‏که نمود ذاتی فعل پایه آن را در برآیند کلی ساخت، تزریق کند؛ کما این‏که از صفت فعلی «ساخته» تفسیر کامل استنباط می‏شود؛ و این خوانش وابسته به نمود درونی فعل پایه است که «ساختن» را در زمره افعال کرانمند و دارای نمود حصولیِ تداومی قرار می‏دهد. به واقع امر، وگنر (2019: 1) بیان می‏کند: «اگر و تنها اگر محمول زیربنایی بر تغییر ساده وضعیت[77] دلالت کند، بیانگر نمود کامل خواهد بود». و به بیان او «تغییر ساده وضعیت» تنها در افعال لحظه‏ای هم‏چون «رسیدن» و «ترکیدن» وجود دارد که یک نتیجه صریح و مشهود در پی رخداد حاصل می‏شود. گرچه فرض وگنر در تفسیر مفهوم کامل مترتب بر افعال لحظه‏ای کاملاً صحیح است، اما نگارندگان معتقدند می‏توان با افزودن شرط دیگری بر شرطِ پیش‏گفته، چگونگی تفسیر مفهوم کامل در صفات فعلی غیرلحظه‏ای هم‏چون «ساخته» را نیز تبیین کرد که پیامدی آشکار در پی دارند. شرطی مبنی بر این‏که اگر «وضعیتِ محقَق‏» به قدر کفایت ساده باشد، معنای کامل شدن رویداد از صفت فعلی استنباط می‏شود و صدالبته این امری ثانویه و برخاسته از تأثیر نمود ذاتی محمول زیربنایی است.

در پی تعیین نمود اشتقاقی صفات فعلی، اکنون می‏توان به محدودیت‏های مترتب بر صفات فعلی بازگشت و آن‏ها را توضیح داد. صفات فعلی در محمول‏های ایستای پایدارِ ذاتی ظاهر نمی‏شوند؛ زیرا چنان‏که در بخش دوم اشارت رفت، صفات فعلی حامل نمود «ایستای محقق» هستند، یعنی مستلزم تحقق یک رخداد و در پی آن ایستایی و توقف در وضعیت ناشی از رخداد هستند؛ بنابراین نمی‏توانند دال بر یک وضعیت ازلی و از پیش‏موجود باشند و این خود به نوعی شاهدی دال بر ادعای نگارندگان است. هم‏چنین صفات فعلی در محمول‏های ایستای آنی حضور ندارند، چرا که طبق تعریف، این محمول‏ها به محض وقوع، زوال می‏یابند، در حالی که نمود ایستای محقق که صفات فعلی بر آن دلالت دارند، مستلزم تداوم وضعیت در پی تحقق رخداد است. بنابراین صفت فعلی «ترسیده» تنها خوانش تداومی دارد و نمی‏تواند بر یک حالت لحظه‏ای و زوال‏پذیر دلالت کند؛ و این محدودیت دوم نیز شاهدی مضاعف بر ادعای مطروحه خواهد بود. با این حال، صفات فعلی به راحتی در محمول‏های آنی‏حصولی ظاهر می‏شوند، زیرا آنی بودن در این محمول‏ها مربوط به لحظه وقوع رخداد است و نه تداوم آن.

 

6                    خلاصه مباحث و نتیجه‏گیری

آن‏چه امروزه به نام صفت مفعولی شناخته می‏شود، از حیث معنایی الزاماً مفعولی نیست، چرا که افعال لازم نیز چنین صفتی دارند، در حالی که در ظرفیت فعلی خود فاقد مفعول‏اند. به همین دلیل است که در پژوهش حاضر، از اصطلاح عام صفت فعلی استفاده کردیم. اما اصطلاح صفت مفعولی برآمده از این واقعیت تاریخی است که در زبان‌های هندواروپایی و از جمله در زبان فارسی این صفات ابتدا از افعال متعدی ساخته می‌شدند و سپس اشتقاق آن‌ها به دامنۀ افعال غیرمفعولی و غیرکنایی تعمیم یافت. دلیل این تعمیم، دست‌کاری صفت فعلی در ساخت موضوعی فعل زیربنایی و حذف فاعل است. این حذف ساخت موضوعی فعل‌های متعدی را به فعل‌های غیرمفعولی شبیه می‌کند و موجب تسری منبع اشتقاق از فعل‌های متعدی به فعل‌های غیرمفعولی و قیاساً به فعل‌های غیرکنایی می‌شود. همین حذف فاعل است که به صفت‌های فعلی اشتقاق‌یافته از فعل‌های متعدی امکان حضور در صیغگان مجهول را داده و موجب انحصار خوانش مفعولی از این ساخت‌ها در بعضی نقش‌ها از جمله نقش وصفی شده است. علاوه بر آن، حذف فاعل موجب تنزل میزان کنشی بودن رخداد می‌شود و محمول زیربنایی را اعم از هر نوع که باشد به ایستایی میل می‏دهد؛ چرا که دیگر کننده‏ای در میان نیست تا کنشی را رقم زند. پس محمول زیربنایی صرفاً می‏تواند دال بر وضعیتِ حاصل از وقوع رخداد مذکور باشد. در پژوهش حاضر، این محتوای معنایی نمودی «ایستای محقق» نام گرفته است. «ایستا» بودنش از آن جهت است که صفت فعلی نمود فعل پایه را (از هر نوع) به نمود ایستا تغییر می‌دهد و «محقق» بودنش از آن جهت است که تقابلش را با نمود افعالی مثل «دانستن» یا «داشتن» نشان دهد که در ذات خود و از بدو امر حامل مفهوم ایستایی‌اند.

قائل شدن به این مفهوم، بعضی از دشواری‌های پیش‌روی پژوهشگران در تعیین دلالت‌های زمانی و نمودی صفت‌های فعلی را حل‌وفصل می‌کند. این دشواری‌ها به‌ویژه در توصیف و تحلیل ساخت‌های کامل رخ نموده است. بعضی‌ پژوهشگران قائل به دلالت‌های زمانی برای صفت فعلی بوده‌اند و بعضی نقش اصلی آن را نمودی تلقی کرده‌اند. پژوهش پیشین و کنونیِ نگارندگان، نشان داد که مسئولیت اولیۀ وند «-ته/ده» که در کنار ستاک حال سازندۀ صفت فعلی در فارسی است، بازنمایی زمان دستوری تقدمی است. این زمان بیانگر تقدم موقعیت مرجع بر موقعیت رویداد است و این تقدم دقیقاً یکی از لوازم خلق نمود ایستای محقق است. چراکه این نمود، نمود فعل پایه را به نمودِ ایستا می‏گرداند و چون فعل پایه بیانگر یک رخداد است، انجام و تحقق آن برای حصول وضعیت ایستای پیامدی و مترتب بر آن، ضروری است. به سخن دیگر، تحقق عمل بر ایستایی حاصل از آن مقدم است. بدین ترتیب، حذف فاعل از ساخت موضوعی و زمان دستوری تقدمی مفهوم ثانویۀ نمود ایستای محقق را موجب می‌شوند.

این مفهوم، تمامی دلالت‌های نمودیِ نتیجه‌ای، تجربی یا گذشتۀ اخیر و امثالهم را در ساخت گذشتۀ نقلی (حال کامل) توضیح می‌دهد. علاوه بر آن، توجیه‌گر محدودیت حاکم بر ساخت صفت‌های فعلی از فعل‌های دارای نمود ذاتی «ایستای پایدار» و «ایستای آنی» است. ایستای محقق به‌معنی ایستاییِ حاصل‌آمده از تحقق یک رویداد است و با فعلی که بر یک وضعیت ازلی و از پیش‏موجود دلالت دارد، در تعارض است. محمول‌های ایستای آنی نیز به محض وقوع زوال می‌یابند و نمی‌توان از تداوم وضعیت حاصل از آن‌ها سخن گفت. بنابراین اگر نمود ذاتی یک فعل ایستای ذاتی یا ایستای آنی باشد، نمی‌توان از آن صفت فعلی ساخت. بررسی تأثیر نمود ذاتی بر نمود ایستای محقق و تعامل آن‌ها به ما امکان می‌دهد که مفهوم «کامل بودن» را نیز که بعضی به‌اشتباه نوعی نمود دستوری درنظرگرفته‌اند، توضیح دهیم. در واقع تنها زمانی کامل شدن رویداد از تضمنات معنایی صفت فعلی است که به خاطر نوع نمود ذاتی فعل، وضعیت حاصل از تحقق رویداد، ساده و صریح و مشهود باشد.

در پایان، گفتنی است وضعیت نمودی ساخت‌های موسوم به کامل و سایر صیغگان حامل صفت فعلی محصول برآیند ویژگی‌های نمودی و زمانی صفت فعلی از یک طرف و فعل کمکی/سبک از طرف دیگر است. بررسی این تعاملات، چگونگی ورود خوانش فاعلی به بعضی از صیغگان حامل صفت فعلی و همچنین عملکرد این ساخت در نقش وصفی و به‌عنوان عبارت وصفی موضوع پژوهش‌های آتی نگارندگان است که از خداوندِ ولی‌التوفیق بار دیگر توفیق به سرانجام رساندنشان را می‌طلبیم.

 

[1] perfect

[2]  Wegner

[3]  unaccusative

[4]  unergative

[5]  Öhl

[6]  Lecki

[7]  mitunter (weak)

[8]  در فارسی باستان هر ریشه کارکرد مشخصی دارد. فعل مجهول از ریشه ضعیف، و فعل واداری/سببی از ریشه بالانده/افزوده ساخته می‏شود (ابوالقاسمی، 1385: 146؛ Schmitt, 1989: 80).

[9] vollstufiger (vṛddhi)

[10] aorist

[11]  خاطرنشان می‏شود در نوشتۀ حاضر علی‏رغم التفات به این روند دستوری‏شدگی و تفاوت میان دو ساخت مذکور، از آن‏جا که اصطلاح «صفت فعلی» معادل نسبتاً آشنایی برای participle هست و از سوی دیگر معادل مفهومی دقیق برای deverbal adjective نیز همین «صفت فعلی» است، در اشاره به هر  دو ساخت، از معادل یکسان استفاده می‏شود تا مخلّ بحث نباشد؛ قطعاً به حسب ضرورت بر تمایز میان آن‏ها تأکید خواهد شد.

[12] perfective

[13]  present/past/future perfect

[14]  Ritz

[15]  indefinite past (ID)

[16]  extended now (XN)

[17]  interval

[18]  embedded past (EP)

[19]  current relevance (CR)

[20]  anteriority

[21]  periphrastic paradigm

[22]  مراد از «به اعتبار گذشته» در واقع «به اعتبار نامگذاری پیشین» است، که گرچه به دلیل تشابه لفظ می‏تواند موجب کج‏فهمی و انحراف ذهن شود، اما به جهت رعایت امانت، از جرح اصل نوشته صرف‌نظر شد.

[23] Kent

[24]  Skjӕrvø

[25] state

[26] action

[27]  achievement

[28] accomplishment

[29] event

[30] speech

[31] deictic

[32] habitual

[33]  progressive

[34] نگارندگان نقش فعل «بودن» را به‌عنوان فعل کمکی در این ساخت‌ها در پژوهش‌های آتی بررسی خواهند کرد. 

[35] Refrence

[36] Reichenbach

[37] Comrie

[38] continuing relevance of a previous situation

[39] perfect of result

[40] experiential perfect

[41] perfect of recent past

[42] telic

[43] atelic

[44] Aktionsart (=actiontype)

[45] Agrell

[46] Croft

[47] transitory state

[48] permanent acquired states

[49] permanent inherent states

[50] point states

[51] منظور از صفت بیانی در این پژوهش‌، صفت‌های غیرمشتق از فعل‌اند.

[52] صفات فعلی با ساختار اشتقاقی مندرج در این بخش که به ترتیب با عناوین «صفت لیاقت»، «صفت فاعلی» و «صفت حالیه» در فارسی شناخته می‏شوند، خارج از حوزه مطالعه حاضر هستند، گرچه مختصات آن‏ها از نظر زمان/نمود/وجه به نوبه خود قابل بحث است.

[53]  directed activity

[54]  undirected activity

[55] incremental

[56] cyclic activity

[57]  reversible directed

[58]  irreversible directed

[59]  cyclic (semelfactive)

^[60]  نگارندگان میان ترس ناخودآگاه و لحظه‏ای، و ترسی که به عنوان یک رفتار درونی‏شده و ماندگارتر در انسان ایجاد می‏شود، تفاوت قائل می‏شوند. ترسیدن از صدای انفجار، فعلی ایستا و دوامش آنی است که مشارک هیچ هوشیاری قبلی نسبت به آن ندارد و در لحظه هم زائل می‏شود و به همین دلیل در گروه محمول‏های ایستا و آنی قرار گرفت؛ اما ترس از دریا، بلندی، حشرات و مانند آن، ترسی بادوام‏تر و (نیمه)خودآگاه است، که حصولش آنی ولی دیرپاست. به هر حال وجه اشتراک هر دو تفسیر آن است که وضعیت ترس قابلیت محو و زائل شدن دارد، خواه زود، خواه دیر؛ بنابراین در نوشتۀ حاضر فعل «ترسیدن» ذیل دو زیرمجموعه واقع شده است.

^[61]  اسمیت (1997) این محمول‏ها را با عنوان semelfactive معرفی می‏کند و معتقد است رخدادهای کرانمند هستند، اما فاقد مرحلۀ نتیجه‏.

[62] phase

[63] inception

[64] completion

[65] directed change

^[66]  ون ولین (2005: 33) از افعال کنشی این دسته با عنوان active accomplishment یاد می‏کند.

[67] progressive achievement

[68] runup achievement

[69] nonincremental accomplishment

[70] Filip

[71] agentivity

^[72] این‏که صفت‌های فعلی در بعضی از صیغگان مثل ماضی نقلی می‌توانند به فاعل نسبت داده شوند، موضوع پژوهش دیگری است که نگارندگان در دست دارند.

[73] Geiger

[74] Benveniste

^[75]  یادآوری این نکته خالی از فایده نیست که طبق طبقه‏بندی وندلر، در واقعِ امر، تنها دو نوع اصلی فعل در قالب «کنشی» و «ایستا» قابل تصور است و سایر انواع (و حتی دسته‏بندی‏های جزئی‏تری که بعداً اضافه شد) بر حسب مختصات تداومی/لحظه‏ای بودن و مقید/نامقید بودن، از بطن افعال کنشی حاصل می‏شوند. بنابراین وجه مشترک هر سه دسته افعال «کنشی»، «حصولی آنی» و «حصولی تداومی» همان مشخصۀ «کنشی بودن» آن‏هاست که در تقابل با افعال «ایستا» واقع می‏شوند و با از دست رفتن این مختصه، طبیعتاً همگی ویژگی ایستایی می‏یابند.

[76]همان معنایی که عده‌ای تسامحاً اصطلاح نادقیق «نمود کامل»‌ را براساس آن تعریف کرده‌اند.

[77] simple change of state

تعداد مشاهده مقاله: 1,469

تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 342