تحلیل گفتمان روحانیت شیعه در مواجهه با بحران کرونا

مقدمه و بیان مسئله

کشور ایران، کشور دینی است که دین در آن نقش و اهمیت زیادی دارد. همچنین، حاکمیت ایران، دینی است و با رویکرد غالب اسلام سیاسی (نگاه سیاسی امام خمینی(ره) به دنبال تحقق اسلام در ابعاد مختلف سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی است؛ این موضوع ورود دین به عرصه‌های مختلف را فراهم کرده و به تعبیر دیگر، این نگاه در پی اسلامی‌سازی بوده است. علاوه بر جنبه‌های سیاسی مربوط به حاکمیت دین، دین در فرهنگ مردم ایران نیز نفوذ زیادی دارد و مردم مناسک و آداب و رسوم دینی را همچنان با قوت بسیاری پیگیری می‌کنند.

با توجه به نقش برجسته و اهمیت زیاد دین در جامعه ایران، چالش‌ها و مسائل مختلف پیشروی جامعه اغلب در نسبت با دین سنجیده می‌شوند و نهاد دین همواره نقش برجسته‌ای در پاسخگویی به مسائل و مشکلات جامعه ایرانی دارد؛ برای مثال، نظر دین نسبت به یک چالش و مسئله چیست؟ یا آیا دین قدرت پاسخگویی به این چالش و مسئله را دارد؟

فراگیری بیماری کرونا تغییراتی در نظم موجود جهانی ایجاد می‌کند و مهم‌ترین اتفاق معاصر است که کل جهان را درگیر خود کرده است. فراگیری بیماری کرونا در جهان موجب توقف و گاهی نیمه‌تعطیلی کارخانه‌ها، دانشگاهها و مدارس، ادارات، سازمان‌ها و بازارها شد. بسته‌شدن یا نشدن اماکن دینی یکی از موضوعات چالشی در ایام کرونا بوده است. این موضوع به‌شدت در فضای رسانه‌ای خارج و داخل کشور بازتاب داشته است و یک مسئلۀ جدی مرتبط با نهاد دین مطرح شد.

شیوع بیماری کرونا در کشور ایران، در تاریخ 30/11/1398 با فوت دو نفر از شهر قم آغاز شد (خبرگزاری فارس، 1398).[1] شهر قم، شهری مذهبی است که از مهم‌ترین مراکز مرجع برای جهان تشیع و اسلام محسوب می‌شود. شیوع این بیماری از این شهر مذهبی توجه‌ها را به سمت و سوی نهاد دین و این شهر مذهبی سوق داد. به عبارت دیگر، اولین نشانه‌های این بیماری در کشور ایران، در شهر قم بود و از این نظر با حساسیت و توجه مردم همراه شد. درواقع شهر قم و نهاد دین، سریع‌تر با مسئله کرونا روبه‌رو شد.

نهاد دین و علمای دینی در روبه‌روشدن با بیماری کرونا موضع‌گیری‌های مختلفی داشتند. نگاه علمای دینی نسبت به بسته‌شدن اماکن مذهبی، برگزاری مراسم‌های مذهبی، رعایت موازین بهداشتی و اعمال و رفتار دینی در دوران کرونایی به دلیل جایگاه نهاد دین در کشور و پاسخگویی به مسائل اهمیت و نقش زیادی دارد. مسائلی ازقبیل تعطیلی اماکن مذهبی و برگزارشدن یا نشدن برخی مناسک دینی چالش‌هایی را در فضای رسانه‌ای کشور ایجاد کرده است. رعایت کامل اصول بهداشتی و نیز انجام اعمال و مناسک دینی موجب ایجاد تصوری مبنی بر دوگان دین و اصول بهداشتی در اذهان مردم شد. دوگانی که در این فضای ایجادشده با هم در تضادند و سعی بر حذف یکدیگر دارند. از این نظر در این مقاله، کشف رابطه این دو مؤلفه (دین و اصول بهداشتی) از منظر علمای شیعه اهمیت دارد.

در انتها این مقاله به دنبال شناسایی نظرات و مواضع علمای دینی جهان تشیع مرتبط با جامعه ایرانی است. در این بین، نگاه مقایسه‌ای بین مواضع علمای دین و کشف معانی پشت این مواضع برای ما اهمیت دارد.

 

تحول گفتمان روحانیت شیعی

قبل از ورود به مباحث نظری گفتمان و نظریه مدیریت هماهنگ معنا، لازم است اشاره‌ای به تحول گفتمان روحانیت شیعی به‌ویژه پس از انقلاب مشروطیت کرد. روحانیت و مراجع دینی شیعی در طول تاریخ، همراه و همگام با جامعه حرکت می‌کردند و نقش آنان در حل‌وفصل مسائل اجتماعی بر مبنای دینی، نقش اساسی بود. در اینجا شاید با قاطعیت می‌توان بیان کرد مشروطیت تأثیرات فراونی در تحول گفتمان دینی داشت. این تحول گفتمانی تأثیر زیادی بر تغییرات بعدی سیاسی‌اجتماعی در کشور ایجاد کرد. «اجتهاد» عامل اساسی این پویایی و تحول بود که دارای پتانسیل انطباق با تحولات اجتماعی و سیاسی جدید است. علاوه بر آن، افزایش ارتباط با غرب نیز چالش‌های جدیدی را به وجود آورد و توجه بیشتر علما به سیاست را به بار آورد (عنایت، 1362: 277). در دوره قاجار نیز علمای دینی حضور و فعالیت بیشتری در مسائل اجتماعی و سیاسی داشتند. دیولافوا، در شرح خاطرات خود از ایران عصر قاجار دربارۀ نقش علمای روحانی چنین می‌گوید: «علمای روحانی و پیشوایان مذهبی که عموماً آنها را مجتهد می‌گویند، همیشه در نزد ایرانیان یک مقام و منزلت بسیار عالی داشته و دارند. میان احترام و نفوذ علما در میان توده‌های اجتماعی، با تلاش علما برای حمایت از مردم در برابر ظلم‌وستم کارگزاران حکومتی پیوند نزدیکی وجود داشت» (دیولافوا، 1390: 152).

دوران پهلوی اوج حضور اینگونه فعالیت‌ها به‌ویژه به رهبری امام خمینی(ره) بود. پس از انقلاب اسلامی نیز این حضور و فعالیت بخشی عمده‌ای از ساختار نظام شد.

یکی از سؤال‌های مهم در این رابطه، کم‌وکیف و چگونگی همکاری مراجع دینی شیعی با دولت‌ها است؛ برای مثال، مراجع مزبور از سال 1340 تا 1357 باوجود اینکه حکومت پهلوی را فاقد مشروعیت می‌دانستند، در میان روحانیان و علما، چهار رویکرد مختلف (حمایت مصلحت اندیشانه، مبارزة منفی، مبارزة غیر انقلابی و مبارزة انقلابی)، در زمینة نحوة تعامل با حکومت مطرح بوده است.

پس از پیروزی انقلاب اسلامی، اگرچه شیوه تعامل مراجع دینی با نظام اسلامی تا اندازه متفاوت بود، گفتمان غالب بر کلیۀ آنان از ویژگی‌های «تعامل مثبت»، «همکاری مؤثر»، «تبلیغ مناسب» و «ایمان عملی» برخوردار بود.

بحران کرونا موضوع چگونگی نگاه مرجعیت دینی به این مسئله و مهم‌تر از آن، چگونگی تعامل با دولت را به شکل جدی مطرح کرد. این بحران، همه‌جانبه بود؛ بنابراین، چگونگی برخورد مرجعیت دینی با آن بیان‌کنندۀ تداوم‌داشتن یا نداشتن ویژگی‌هایی است که در گفتمان مسلط یادشده مطرح شده است.

در فرایند تحولات مربوط به این بحران و با توجه به تحلیل‌های انجام‌گرفته در اینجا، نشان داده می‌شود نه‌تنها ویژگی‌هایی که در دهه‌های آغازین انقلاب در رابط با گفتمان مدنظر حاکم بود، همچنان با قوت و قدرت ادامه دارد، فراتر از آن، چگونگی در نظر گرفتن مسئله به‌عنوان «مسئله ضروری»، «تبعیت الزامی»، «پذیرش دولت در حل بحران» و درنهایت، تبدیل یک مسئله بهداشتی - درمانی، به یک مسئله شرعی و انعطاف‌پذیر را بازنمایی کردند.

از منظر دیگر، تفاوت‌ها و تمایزهایی که گاهی دربارۀ مکتب نجف و مکتب قم در نگاه به مسائل مختلف سیاسی و اجتماعی و حتی دینی، مطرح بوده است، در موضوع بحران کرونا نشان‌دهندۀ نوعی از «توافق فکری»، «همکاری اجتماعی» و «یگانگی تشریعی» است. این موضوع بیان‌کنندۀ این است که در شرایط بحران‌های جدی، مسائل حاشیه‌ای می‌توانند کاملاً کنار گذاشته شوند و به موضوع اصلی بحران توجه بیشتر و عمیق‌تر شود.

 

مبانی نظری

مبانی نظری این مقاله بر دو نظریه گفتمان[2] و مدیریت هماهنگ معنا[3] استوار است.

اندیشمندان تعاریف متعددی از گفتمان این حوزه ارائه کرده است. ایدۀ کلی نظریۀ گفتمان این است که نظریه‌های اجتماعی هرگز تام و تمام نیستند. معانی هیچگاه نمی‌توانند برای همیشه تثبیت شوند و این امر راه را برای کشمکش‌های همیشگی اجتماعی بر سر تعاریف جامعه و هویت باز می‌گذارد که تأثیرات اجتماعی به همراه دارد. وظیفه تحلیل‌گران گفتمان، نشان‌دادن جریان‌ این کشمکش‌ها بر سر تثبیت معنا بر تمامی سطوح امر اجتماعی است (یورگنسن و فیلیپس، 1389: 53-54). درحقیقت، گفتمان، چالش‌های گفتاری متأثر از منابع خاص، با سطحی از فراگیری و مطالبه‌گری است که به بروز رفتارهای متأثر از آن چالش‌ها منجر شده است (بشیر، 1395: 205).

 ورنون کرونن[4] و دبلیو بارنت پیرس[5] نظریه مدیریت هماهنگ معنا را در اواسط دهه 1970 مطرح کردند. فرآیند مدرنیزاسیون جهان امروز را احاطه کرده که یکی از مهم‌ترین نتایج آن تکثرگرایی است. کثرت‌گرایی نسبی‌سازی می‌کند و درواقع چیزی که در گذشته عقیده توأم با ایمان بود، به نوعی از نظر و سلیقه تبدیل شده است (گادیکانست، 1396: 96). این نسبی‌گرایی جهان را از رسیدن به نتیجه قطعی ناامید کرده و موجب نزاع بین نسبی‌گرایی و جزمی‌گرایی شده است. مسئله اصلی این نظریه در ارتباط با تکثرگرایی و در پی آن به چالش کشیده شدن الگوهای ارتباطی است. این نظریه در ابتدا بر ارتباطات بین‌فردی متمرکز بود، سپس رویکرد انتقادی گرفت و هم‌‌اکنون بیشتر به‌عنوان یک نظریه کاربردی در راستای بهبود و ارتقای الگوهای ارتباطی است (گادیکانست، 1396: 99).

نظریه مدیریت هماهنگ معنا به تعبیر پیرس، «به‌عنوان پاسخی علمی به این منازعات و مجادلات طرفینی و منبعی با ارزش برای درک، توصیف، تسهیل و توسعۀ اشکال نوین ارتباطات که برای تمامی چالش‌های جامعه معاصر ضروری است» (پیرس به نقل از بشیر و امین، 1398: 201). ارتباطی که تلاش دارد مبتنی بر ارزش‌های انسانی و با تأکید بر بعد گفتگویی، راه ارتباط میان اشخاص، گروههای انسانی، اقوام و حتی کشورهایی را بیابد که در منازعه‌ای مداوم قرار دارند و این چالش معاصر را در مسیر یافتن راههایی برای اقدام مشترک معطوف به خلق جهان اجتماعی نوینی به کار گیرد (بشیر و امین، 1398: 210).

این نظریه یک نظریه تفسیری و براساس سنت اجتماعی فرهنگی و پدیدارشناسی شکل ‌گرفته است و بیان می‌کند مردم در مکالمات، با رسیدن به میزانی از انسجام و هماهنگی (مدیریت مفاهیم) معانی را با همدیگر خلق می‌کنند. به‌ عبارت‌ دیگر، اشخاص وقتی در گفتگو قرار می‌گیرند، سعی دارند به‌صورت خودآگاه یا ناخودآگاه به‌صورت مشترک واقعیت‌های اجتماعی خودشان را بسازند و به‌طور هم‌زمان جهان‌هایی را خلق کنند که آنها را شکل دهد و تفسیری مجدد از آنها مطرح کند. طرفین ارتباط ازطریق تفسیر مشترکی که ایجاد کرده‌اند، داستان‌های روایت‌شدۀ خودشان را مطرح می‌کنند و به انسجام مجدد می‌رسند. دو طرف رابطه ازطریق همسویی با داستان‌های زندگی‌شدۀ خودشان به هماهنگی می‌رسند. بر اساس این نظریه‌، ارتباطی که بر مبنای مکالمه است، ‌آموزش‌پذیر و دسترس‌پذیر است و به بهبود روابط منجر می‌شود. این نظریه، مجموعه‌ای از مفاهیم و الگوها ارائه می‌دهد که به افراد کمک می‌کند درک خود را گسترش دهند و در برقراری ارتباط موفق‌تر و اثربخش‌تر باشند. به ‌عبارت ‌دیگر، این افراد در موقعیت‌هایی که قرار می‌گیرند، براساس الگوهای ارتباطی فرهنگ خودشان عمل می‌کنند. هر کس به‌عنوان یک فرد الگوهایی متداول و خاص از تعامل با دیگران را توسعه می‌دهد و این سازگاری بخش بزرگی از چیزی است که نام آن را «شخصیت» گذاشته‌اند (گادیکانست 1396: 102).

نظریه مدیریت هماهنگ معنا دارای سه رویکرد است: تفسیری، انتقادی و کاربردی که در جدول شماره (1) نشان داده شده است.

جدول شماره (1): رویکردها، سؤالات اصلی و پاسخ‌های نظریۀ مدیریت هماهنگ معنا

رویکردها	سؤال اصلی	نوع پاسخ به سؤال اصلی
تفسیری	مردم هنگامی که به روش معمول خود ارتباط برقرار می‌کنند، چه کار می‌کنند؟ چرا چنین می‌کنند؟	ارتباطات بیشتر به‌عنوان امری نمایشی - اجرایی دانسته می‌شوند و حالات شناختی و ویژگی‌های شخصیتی ارتباط‌گیران مطرح است.
انتقادی	ارتباط‌گران همراه با هم چه چیز را اجرا می‌کنند؟	از نقد برای پرداختن به مسائلی استفاده می‌کند که احتمالاً مشارکت‌کنندگان از آن ناآگاه باشند.
کاربردی	چگونه می‌توان جهان اجتماعی بهتری ساخت؟	به هم پیوستن مردم در نظام‌ها و موقعیت‌های گوناگون.

 

برای پرداختن به نظریه مدیریت هماهنگ معنا، توجه به مفاهیم هماهنگی، انسجام و رمز و راز ضروری است. اصطلاح هماهنگی به مستقل‌نبودن رفتار ما و ارتباط کارهای ما با تفسیرها و اقدام‌های دیگر افراد اشاره دارد. انسجام توجه ما را به داستان‌هایی جلب می‌کند که ما آنها را می‌گوییم، تا زندگی را معنادار بسازیم. رمز و راز، توجه ما را به این واقعیت جلب می‌کند که جهان بسیار بزرگ‌تر و درک‌ناپذیرتر از هر داستانی است که ما احتمالاً ارائه می‌کنیم (گادیکانست، 1396: 122-123).

کشف گفتمان، فهم تفسیری از کنش انسانی را ممکن می‌سازد. درواقع کنش انسانی از معنایی برخاسته است که فهم آن معنای عمیق به کشف دال‌های گفتمانی آن کنش نیاز دارد. به بیان دیگر، کشف گفتمان، در مرحله تفسیری نظریه مدیریت هماهنگ معنا موجب تسهیل در امر فهم چیستی و چرایی آن کنش بوده است.

کاربرد ویژهۀ این نظریه در شرایط بحرانی است؛ به‌طور مثال، در شرایط فراگیری بیماری کرونا مددکاران اجتماعی ازطریق حضور در بیمارستان‌ها و ایجاد یک مکالمه با بستگان بیماران کرونا می‌توانند از آن استفاده کنند. آنها ازطریق مکالمه با بستگان بیماران سعی در ساخت جهان اجتماعی دارند که ناشی از تعامل دوطرفه در میان آنها است. نتیجه این مکالمه ایجاد جهانی مشترک بین مددکار و خانواده بیمار است که نتیجه آن به وجود آمدن بازخوردهای عاطفی و احساسی است و انسجام و هماهنگی به‌وجودآمده باعث تحمل بهتر شرایط سخت و بحرانی کرونا می‌شود.

در گفتمان روحانیون مزبور، هر سه رویکرد مشاهده می‌شود. هر گفتمانی از طرف آنان با مدیریت خاصی ازنظر معنایی مطرح شده است؛ اگرچه دو رویکرد تفسیری و کاربردی در این گفتمان‌ها غالب‌اند.

 

چارچوب روشی

روش تحقیق این مقاله، کیفی و به‌صورت تحلیل گفتمان[6] است. از منظر روش‌شناختی، همه پارادایم‌های غیر اثباتی در قالب روش‌شناسی کیفی[7] قرار می‌گیرند (محمدپور، 1397: 69).

تحلیل گفتمان، تحلیل داده‌های کیفی، توجه به کلمه‌ها، جمله‌ها و مشخصه‌های زبانی، یا به عبارت دیگر، تمرکز بر شیوه کاربرد زبان به شیوه‌ای انتقادی است. زبان چطور به کار می‌رود؟ برای چه به‌ کار می‌رود؟ (محمدپور، 1397: 458). اگرچه مبحث تحلیل گفتمان ناظر بر حوزه‌ها و رشته‌های متعدد و مختلف علمی است، با توجه به اینکه یکی از مهم‌ترین مسائل مربوط به این رشته‌ها، زبان گفتاری و مطالعات نظام‌مند ساختار، کارکرد و فرآیند تولید گفتار و نوشتار و معانی واژگان است، متن به‌عنوان بیرونی‌ترین و ملموس‌ترین تجلی نظام‌های گفتمانی اهمیت بسیاری دارد (سجودی، 1387: 177). هدف تحلیل گفتمانی، آشکارساختن قانون‌مندی‌های حاکم بر فرآیند تولید معنا در عرصه حیات اجتماعی است (لاکلا، 1377: 39). اعمال و پدیده‌ها برای معنادارشدن باید در چارچوب گفتمان قرار گیرند؛ یعنی هیچ‌چیزی به‌خودی‌خود دارای هویت نیست؛ بلکه هویتش را از گفتمان قرارگرفته در آن کسب می‌کند (سلطانی، 1381: 72).

دربارۀ تحلیل گفتمان روش‌های گوناگونی تا کنون ارائه شده است. روش ون‌دایک، روش فرکلاف و لاکلا و موفه از مهم‌ترین این روش‌ها هستند. هریک از این روش‌ها رویکرد خاص برای خود دارد؛ منتها نوعی ابهام در شیوه عمل در آنها وجود دارد. روشی که در اینجا برای تحلیل به کار گرفته شده است، روش تحلیل به شیوه پدام[8] «روش عملیاتی تحلیل گفتمان» است (بشیر، 1395: 169). این روش به سه دلیل درخور توجه است: 1. خروج از اِشکال‌های ذهنیت‌گرایی و به‌کارگیری متناسب ذهنیت و عینیت برای درک دقیق‌تر و عمیق‌تر معناهای آشکار و نهان؛ 2. ایجاد فرآیند مشخص عملیاتی برای انجام کلیه مراحل مربوط به تحلیل متون (به‌ویژه رسانه‌ای) طراحی و ارائه شده است و 3. تلاش برای ایجاد رابطه متناسب میان متن و فرامتن تحلیل‌شده. روش تحلیل گفتمان پدام دارای سه مرحله کلی است: 1. مرحله توصیف؛ 2. مرحله تفسیر و 3. مرحله تبیین. مرحله توصیف به سه بخش تقسیم می‌شود: 1. «سطح - سطح» که برداشت از اصل متن است؛ 2. «عمق - سطح» که جهت‌گیری و گرایش متن را نشان می‌دهد و 3. «سطح - عمق» که به تحلیل توجیهی با توجه به سایر گرایش‌های متن اشاره دارد. در مرحله عمیق، با توجه به زمینه‌ها و شرایط محیطی خلق متن، متن در بستر موقعیتی آن به پرسش گرفته می‌شود و رابطه‌ای معنایی میان متن و زمینه ایجاد می‌شود. مرحله تبیین (عمیق‌تر) تحلیل فراگفتمان‌های بینامتنی است. در مرحله عمیق‌تر، پای فرامتن به میان کشیده می‌شود و روابط متن و زمینه که در مرحله پیشین مدنظر بود، در رابطه با فرامتن تحلیل می‌شود. فراتر در این مرحله می‌تواند هر مسئله‌ای باشد که در خلق متن و زمینه تأثیرگذار است یا با آنها رابطه ایجاد می‌کند (بشیر و امین، 1398: 214). نمودار شماره (1) نشان‌دهندۀ این سطوح تحلیلی مزبور است.

نمودار شماره (1): سطوح تحلیلی گفتمانی طبق روش پدام

 

 

جامعه مطالعه‌شده و واحد تحلیل

این مقاله به روش کیفی است و به دنبال تحلیل گفتمان غالب روحانیت شیعه تأثیرگذار در جامعه ایرانی در مسئله روبه‌روشدن با بحران کرونا است. مطالعه موردی این پژوهش روی مطالب و گفتمان: آیت‌الله سید علی حسینی سیستانی، آیت‌الله ناصر مکارم شیرازی، آیت‌الله عبدالله جوادی آملی، آیت‌الله حسین وحید خراسانی، آیت‌الله حسین نوری همدانی، آیت‌الله موسی شبیری زنجانی و آیت‌الله محمد اسحاق فیاض است. واحد تحلیل نیز بخش‌هایی از سخنرانی‌ها و نوشته‌ها دربارۀ موضوع این پژوهش است که در فضای اینترنتی موجود بوده و براساس اشباع نظری صورت گرفته است. بازه زمانی بررسی صورت گرفته از تاریخ 30/11/1398 تا 30/05/1399[9] است.

 

یافته‌های پژوهش

یافته‌های پژوهش براساس تحلیل گفتمان انجام‌گرفته بر اظهارنظرها، فتواها و گفتمان‌های هفت شخصیت از علما و مراجع شیعی به دست آمده‌اند. در همین‌جا باید تأکید کرد سه مرحله ابتدایی توصیفی، به معنای تفاوت اساسی میان متون سه ستون اول نیست؛ بلکه عمدتاً جهت‌گیری در اینجا اهمیت دارد؛ بنابراین، اگرچه گاهی تصور می‌شود متون بیان‌شده با همدیگر مشابهت زیادی دارند، درحقیقت آنچه آنها را از همدیگر متمایز می‌سازد، نوع جهت‌گیری استخراج‌شده از متن اصلی در ستون اول است؛ برای مثال، در جدول (2)، ستون دوم بر مفهوم «ضرورت» و ستون سوم بر مفهوم «تبعیت» تأکید دارد که از متن ستون اول استخراج می‌شود. این دو مفهوم بیان‌کنندۀ جهت‌گیری متن است. بدیهی است درج دو مفهوم مزبور به‌تنهایی بیان‌کنندۀ معنای کامل نیست؛ بنابراین، به ناچار باید از متن اول برای تبیین بیشتر مقصود استفاده کرد؛ به همین دلیل، مشابهت در متن‌ها دیده می‌شود که باید به این مسئله که در اینجا به جهت‌گیری‌ها توجه می‌شود، تأکید کرد.

در جدول شماره (2) به بررسی سه مرحله ابتدایی (توصیفی) گفتمان آیت‌الله سید علی حسینی سیستانی پرداخته شده است.

جدول شماره (2): گفتمان آیت‌الله سید علی حسینی سیستانی

(سایت رسمی دفتر مرجع عالیقدر آقای سید علی حسینی سیستانی، 1398)[10]

برداشت از اصل متن	جهت‌گیری و گرایش متن	تحلیل توجیهی با توجه به سایر گرایش‌های متن
صبوری پیشه می‌کند و توصیه‌ها و سفارش‌های پیشگیرانه وزارت بهداشت را به‌عنوان مسئول اصلی رویارویی با این جریان و دیگر مسئولان را جدی می‌گیرد و بدان عمل کنند.	«ضرورت» به‌کارگیری توصیه‌های وزارت بهداشت	«تبعیت» از مسئولان امر بهداشت برای عبور از مسئله کرونا
بی‌گمان التجا و تضرع به درگاه الهی و توسل به خاندان عصمت و طهارت(ع) ازجمله مهم‌ترین عوامل رهیدن از هنگامه دشوار است.	تأکید بر «نقش دعا» در زندگی	«تأثیر دعا» در رفع بلای کرونا
رعایت حال مبتلایان و هرگونه مساعدت به آنان برای تسریع بهبودی و تسکین آلامشان مرضی خداوند متعال است و مؤمنین مجازند نصف سهام مبارک امام(ع) را در این راه و نیز پیشگیری از ابتلای مردم به آن مصرف کنند.	امکان «تغییر فتوا» برای حل مشکلات اجتماعی	نگاه مثبت «فقه پویا» به حل مشکلات اجتماعی

تحلیل مرحله عمیق

همان‌گونه که گفته شد مرحله تفسیر (عمیق)، تحلیل بینامتنیت ذهنی تحلیل‌گر و بینامتنیت‌های مرتبط است که معمولاً نویسنده متن اصلی در متن آورده است. مقصود از این دو مفهوم این است که هر تحلیل‌گری با خواندن متن مورد تحقیق، متون دیگر را تداعی می‌کند که آن را بینامتنیت می‌گویند. نویسنده نیز در متن، با اشاره به متون دیگر، نوعی از رابطه بینامتنی ایجاد می‌کند. تحلیل روابط دو بینامتنیت تحلیل‌گر و نویسنده در این مرحله انجام می‌گیرد.

در مرحله عمیق، با توجه به زمینه‌ها و شرایط محیطی خلق متن، متن در بستر موقعیتی آن به پرسش گرفته می‌شود و رابطه‌ای معنایی میان متن و زمینه ایجاد می‌شود. درحقیقت در مرحله عمیق، دال‌های اساسی گفتمانی مرتبط با بینامتنیت‌های مختلف مرتبط کشف می‌شوند. جدول شماره (3) بیان‌کنندۀ تحلیل مرحله عمیق گفتمان آیت‌الله سید علی حسینی سیستانی است.

جدول شماره (3): تحلیل مرحله عمیق گفتمان آیت‌الله سید علی حسینی سیستانی

تحلیل توجیهی با توجه به سایر گرایش‌های متن	دال‌های اساسی مرحله عمیق
«تبعیت» از مسئولان امر بهداشت برای عبور از مسئله کرونا	«وجوب تبعیت از مسئولان امر بهداشت»
«تأثیر دعا» در رفع بلای کرونا	«تأثیر دعا»
نگاه مثبت «فقه پویا» به حل مشکلات اجتماعی	«فقه پویا»

 

همان‌گونه که دیده می‌شود سه دال اساسی در این مرحله تأکیدشدۀ گفتمان آیت‌الله سیدعلی حسینی سیستانی است. دال‌های مزبور در نمودار شماره (2) نشان داده شده‌اند.

نمودار شماره (2): دال‌های اساسی مرحله عمیق گفتمان آیت‌الله سیدعلی حسینی سیستانی

 

 

تحلیل مرحلۀ عمیق‌تر

همان‌گونه که گفته شد مرحله تبیین (عمیق‌تر)، تحلیل فراگفتمان‌های بینامتنی است. مقصود از فراگفتمان‌ها، گفتمان‌هایی است که خارج از گفتمان بحث‌شده می‌توانند با آن گفتمان مفصل‌بندی شوند؛ به همین دلیل، فرامتن‌ها نیز به معنای متون دیگری‌اند که با متن اصلی بررسی‌شده به گونه‌های مختلف بینامتنیت مرتبط‌اند؛ بنابراین، در مرحله عمیق‌تر، پای فرامتن به میان کشیده می‌شود و روابط متن و زمینۀ مدنظر در مرحله پیشین در رابطه با فرامتن تحلیل می‌شوند. در اینجا نگاه جامع فرامتنی با مقایسۀ دال‌های اساسی گفتمان به‌دست‌آمده در مرحله عمیق، تحلیل می‌شود و روابط آنها با گفتمان‌های دیگر مقایسه می‌شوند و درحقیقت ارتباط معنایی آ‌ها تبیین می‌شود؛ بنابراین، هر یک از دال‌های اساسی به‌دست‌آمده تحلیل می‌شوند.

 

1- وجوب تبعیت از مسئولان امر بهداشت

تبدیل یک امر بهداشتی به یک «واجب شرعی» یکی از مهم‌ترین تحولات در نگاه دینی برای حل بحران‌های اجتماعی است. مفصل‌بندی ایجادشده بین «مسئول بهداشتی»، «ضرورت تبعیت از دستورات بهداشتی» و بالاخره تبدیل این ضرورت به «واجب شرعی» یک تحول مهم گفتمانی در ادبیات دینی است.

این «واجب شرعی» به نوعی ایجادکننده یک نظم اجتماعی در برخورد با بحران کرونا است؛ بنابراین، پیوند مسائل اجتماعی با دینی و تولید گفتمان جدیدی که با رویکرد «فقه پویا» ارتباط عمیق دارد، راهگشای بسیاری از مسائل اجتماعی در آینده است.

 

2- تأثیر دعا در رفع بلا

دعا رابطه بین مخلوق و خالق است. این رابطه در شرایط بحرانی، نمودهای فردی و اجتماعی پیدا می‌کند. در شرایط بحران کرونا، تأکید بر «ارتباطات مبتنی بر دعا» برای رفع بحران که می‌تواند به‌مثابۀ مکمل اقدامات پیشگیرانه و درمان تلقی شود، تأثیرات فراوانی دست‌کم ازنظر آرامش روحی فردی و اجتماعی ایجاد می‌کند.

 

3- نقش فقه پویا در حل مشکلات اجتماعی

تحولات ایجادشده در موضوع فقه، به‌ویژه پس از انقلاب اسلامی، بسیار حائز اهمیت است. نگاه حضرت امام خمینی(ره) در رابطه با تأثیر زمان و مکان در خلق فتوا تحول اساسی در فقه ایجاد کرد (پرتال امام خمینی، بازبینی 2/6/1399). شهید محمدباقر صدر(ره) نیز با طرح «فقه نظام‌مند» راه را برای طرح فقه پویا هموار ساخت (حکیم، 1399). در این فقه پویا، نگاه به نظام اجتماعی، زمان و مکان و به عبارتی، توجه به موقعیت و شرایط تولید فتوا از مسائل بسیار مهمی است که امروزه روحانیت عالیقدر شیعی به آن توجه داشته‌اند. صرف سهم امام از خمس، برای حل بحران کرونا، تحول مهم در نگاه به رابطه «دین» و «مسائل اجتماعی» و «حل بحران‌ها» است.

نمودار شماره (3) نشان‌دهندۀ دال‌های اساسی گفتمان آیت‌الله سید علی حسینی سیستانی دربارۀ بحران کرونا است.

 

نمودار شماره (3): دال‌های اساسی گفتمان آیت‌الله سید علی حسینی سیستانی

 

 

جدول شماره (4): گفتمان آیت‌الله ناصر مکارم شیرازی

برداشت از اصل متن	جهت‌گیری و گرایش متن	تحلیل توجیهی با توجه به سایر گرایش‌های متن
إن‌شاءالله این دستورات را عمل کنند و مسائل بهداشتی را جدی بگیرند و در مراکز عمومی کمتر حاضر بشوند و توکل بر خدا بکنند و زیارت عاشورا و حدیث کسا مؤثر واقع می‌شود، مشروط به اینکه مردم وظایفشان را نسبت به مسائل بهداشتیان شاءالله عمل کنند (پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر حضرت آیت‌‌الله العظمی مکارم شیرازی، 1398)[11]	«عدم حضور» در مجامع عمومی برای جلوگیری از گسترش کرونا	«رابطه مثبت دعا» با مسائل بهداشتی
بلاها و حوادث دردناک طبیعی، اسباب و عواملی برای بیداری و آگاهی انسان‌ها هستند.[12]	تنوع «عوامل بیداری انسان»	فلسفه نزول بلا «بیداری بشر» است.
حفظ نفس از دیدگاه اسلام واجب است و همگان موظف‌اند ضمن رعایت اصول سلامت و بهداشت از وجود خویش مراقبت کنند؛ ازاین‌رو، اگر متولیان و کادر پزشکی کشور که اهل خبره‌اند، اموری را در این جهت لازم بدانند، باید به آنان، اعتماد و آن دستورات را رعایت کرد.[13]	«اعتمادسازی»  میان جامعه و مسولان بهداشت	«حفظ سلامتی» واجب شرعی است.
بر آحاد مردم ایران لازم است دست‌به‌دست هم دهند و از هر گونه کوششی در این راه کوتاهی نکنند؛ زیرا رهایی از این بیماری بدون همکاری و مسئولیت‌پذیری تمامی افراد جامعه امکانپذیر نخواهد بود. آنگونه که اطلاع یافتیم، گروهی از طلاب جوان و بسیجیان در بیمارستان‌های مربوط به این بیماری حضور می‌یابند و زیرنظر پزشکان و کادر درمانی همکاری می‌کنند؛ این کار به‌راستی مایۀ تقدیر فراوان است.[14]	لزوم «بسیج اجتماعی» در حل بحران کرونا	«ورود مستقیم روحانیت» به حل مشکلات اجتماعی
لازم است موازین شرعی در انجام غسل، کفن، نماز و دفن مرحومین تا حد امکان صورت گیرد و تنها در مواردی که ضرورت اقتضا می‌کند، تغییراتی پیدا کند.[15]	«تغییر واجبات شرعی» بر پایه اقتضائات زمانی و مکانی	تأکید بر «فقه پویا» در حل مشکلات اجتماعی
خیرین مجازند از یک‌سوم سهم مبارک امام(ع) برای کمک به نجات بیماران و خانواده‌های کسانی استفاده کنند که عزیزانشان را در اثر این بیماری از دست داده‌اند.[16]	امکان «تغییر فتوا» برای حل مشکلات اجتماعی	نگاه مثبت «فقه پویا» به حل مشکلات اجتماعی

 

 

تحلیل مرحله عمیق

جدول شماره (5): تحلیل مرحله عمیق گفتمان آیت‌الله ناصر مکارم شیرازی

تحلیل توجیهی با توجه به سایر گرایش‌های متن	دال‌های اساسی مرحله عمیق
«رابطه مثبت دعا» با مسائل بهداشتی	رابطه مثبت دعا و بهداشت
فلسفه نزول بلا «بیداری بشر» است.	بیداری بشر
«حفظ سلامتی» واجب شرعی است.	وجوب حفظ سلامتی
«ورود مستقیم روحانیت» به حل مشکلات اجتماعی	«حل مشکلات اجتماعی توسط روحانیت»
تأکید بر «فقه پویا» در حل مشکلات اجتماعی	فقه پویا

 

نمودار شماره (4): دال‌های اساسی مرحله عمیق گفتمان آیت‌الله ناصر مکارم شیرازی

 

 

تحلیل مرحله عمیق‌تر

1- حفظ نفس و سلامتی یک واجب شرعی است.

مراجع شیعه همواره تأکید فراوانی بر موضوع وجوب حفظ نفس داشته‌اند. ازنظر اسلام، حفظ سلامتی و رعایت بهداشت، واجب شرعی است و به همین ترتیب رعایت اصول بهداشتی و تبعیت از توصیه متخصصان امر بهداشت نیز واجب شرعی محسوب می‌شود. رعایت‌نکردن اصول بهداشتی موجب ضررزدن به جسم و جان خود و دیگران است و این کار در نظر اسلام، عملی غیر جایز و حرام است.

2- بلا مایه بیداری بشریت است.

یکی از ویژگی‌ها و نتایج نزول بلا این است که حقایقی را مبرهن می‌کند و موجب بیداری و آگاهی بشریت می‌شود. از نتایج بلای کرونا تا به امروز این است که عجز و ناتوانی بشر در شناخت و مقابله با این بیماری را نشان داد.

3- توجه به فقه پویا در حل مشکلات اجتماعی

تأکید بر انجام برخی احکام و در صورت نیاز، تغییردادن آنها باتوجه به اقتضا، نشان از انعطاف برخی از احکام اسلامی دارد. این تغییر در شکل اجرای احکام در صورت احتمال ضرر جسمی و جانی به انسان بوده و این موضوع نشان از توجه و تأکید روحانیت بر فقه پویا است. این مسئله کاملاً نشان‌دهندۀ پیروی از فقه مبتنی بر زمان و مکان حضرت امام خمینی(ره) است.

4- ضرورت بسیج عمومی در حل بحران کرونا

توجه به بسیج عمومی در حل بحران کرونا، امر بسیار مهم از طرف روحانیت است. تأکید در این زمینه نشان‌دهندۀ عمق ضرورت همکاری ملی در حل بحران است. همکاری و تعاون در دین اسلام اهمیت زیادی دارد و نقش برجسته‌ای در حل مشکلات و مسائل جامعه دارد. بسیج اجتماعی، درحقیقت نوعی از سرمایۀ اجتماعی است که با استفادۀ بهینه از آن می‌توان این سرمایه را در راستای حفظ جامعه و نظام به کار برد.

5- ورود جدی روحانیت در امور اجتماعی

حضور روحانیون در بیمارستان‌ها و تأکید آیت‌الله مکارم شیرازی بر این امر مهم نشان‌دهندۀ ورود جدی روحانیت در امور اجتماعی در این شرایط خاص است. اگرچه همیشه روحانیت در زمینه‌های اجتماعی فعالیت‌های گسترده‌ای دارد، حضور در امر بهداشت و بیمارستان و مبارزه با بیماری تا کنون کمتر وجود داشته است. این حضور بیان‌کنندۀ نوعی فهم جدید در شیوه خدمت به جامعه است که در اشکال مختلف وجود دارد.

6- توجه به دعا، توسل و توکل

دعا و توسل به ائمه اطهار و توکل بر خداوند متعال همیشه مکمل پیشگیری و درمان است. توجه به این موضوع، درحقیقت، هدایت جامعه به سمت معنویت در شرایط بحران است.

 نمودار شماره (5) نشان‌دهندۀ دال‌های اساسی گفتمان آیت‌الله ناصر مکارم شیرازی دربارۀ بحران کرونا است.

 

نمودار شماره (5): دال‌های اساسی گفتمان آیت‌الله ناصر مکارم شیرازی

0

 

جدول شماره (6): گفتمان آیت‌الله عبدالله جوادی آملی

برداشت از اصل متن	جهت‌گیری و گرایش متن	تحلیل توجیهی با توجه به سایر گرایش‌های متن
الآن همه این ملت، چه ایران چه غیر ایران به بارگاه ملکوتی ذات أقدس الهی دست نیاز بُرده‌اند و می‌برند تا این بلا را آنجایی که نرفته است، دفع کند، از کسانی که مبتلا نشدند، دفع کند، شهرها و روستاهایی که تا کنون مصون مانده بود، دفع کند و آنجایی که آمده است، به‌سرعت رفع کند، تا هیچ جامعه‌ای گرفتار این بیماری مهلک نشود (پایگاه اطلاع رسانی دفتر آیت‌الله جوادی آملی).[17]	دعا توانائی رفع بلا دارد.	«نگاه جامع به انسانیت» برای رفع بلای کرونا
بخش‌های علمی ما هر اندازه که باشد به هر حال محدود است بسیاری از چیزها است که ناشناخته است. همان طوری که علم، همان طوری که بهداشت و درمان رشته‌های گسترده‌ای دارد، دامپزشکی هم تنها برای گاو و گوسفند نیست، حشره‌ شناسی، میکروب‌ شناسی، ویروس‌شناسی اینها در بخش‌های دامپزشکی است و اینها اگر دشوارتر از جریان انسان‌‌شناسی نباشد، کمتر نیست».[18]	محدودبودن علم و عدم شناخت کافی در روبه‌روشدن با طبیعت که در کرونا بروز پیدا کرده است.	«عجز علمی بشر»
مطلب دیگر آن است که بخش‌های دفع بلا و رفع بلا و امثال آن، این دعاهای معمولی است؛ بخشی که مربوط به پیغمبر(ص) بود و ما پیروان آن حضرت هستیم و باید در کیفیت دعا هم از آن حضرت تبعیت کنیم، این است که ذات اقدس الهی به حضرتش فرمود در قوس نزول هرچه باید به تو بگویم صادر اول بودی، بالاتر از صادر اول، تعبیر لطیف‌تر و دقیق‌تر و نمکین‌تر ظاهر اول بودی، به تو دادیم؛ اما در قوس صعود که باید بروی «أَلَمْ یَجِدْکَ یَتیماً فَآوی‌ وَ وَجَدَکَ ضَالاًّ ضَالًّا فَهَدَى» (ضحی، آیه 6 و 7 ) تو یک کودک یتیم بی‌سرپرست بودی، ما تو را بالا آوردیم. ما هم این‌چنین هستیم، ضعیف هستیم، تمام تلاش و کوشش ما این است که ضعف خود را بفهمیم و به بارگاه الهی عرض کنیم که ما ضعف آوردیم.[19]	عجز انسان در برابر خدا و توصیه به بندگی خدا و ارجحیت آن بر علم.	«بندگی صادقانه خدا» عامل رفع بلا
اگر بگویی خدایا من تحصیل کردم، علم فراهم کردم، مال فراهم کردم، خیر کردم، جوابش این است که همه را که ما به تو دادیم! اگر قارونی فکر بکنی و بگویی من این کار را کردم، من این مال را فراهم کردم، من این کار را کردم، می‌گویند اینها را که ما به تو دادیم، تو چه آوردی؟	علم، ثروت و خیر همگی از جانب خداست.	«خدا مالک اصلی» جهان است.
خدایا ملت ما، جامعه ما، ملت‌های دیگر، جوامع دیگر، روی گردآلود آوردند این ویروس را نشناخته بر ما تازاندند، جهل ما نه چیز دیگر، جهالت ما نه چیز دیگر، پیش‌بینی‌نکردن ما نه چیز دیگر، این بیماری را به سراغ ما آورد، این کرونا را ما نشناختیم و هنوز هم درست نمی‌شناسیم.[20]	ناشناخته‌بودن ویروس کرونا برای بشریت	«جهل انسان» عامل گسترش کرونا
جوامع بشری را مهمان نظام جمهوری ایران اسلامی بکن، چه عیب دارد که از کشور ما، از وطن ما، از این آب و خاک که ما مهمان این آب و خاک هستیم، از این سرزمین رشد کردیم، به برکت قرآن و عترت به این بارگاه رسیدیم، به جوامع دیگر برسد که دست ما باز باشد، دیگران در کنار سفره ما باشند! این دعاها هم اولین دعای بیمارستان ما، دانشگاه ما، پزشکی ما، پزشکان ما باشد.[21]	ضرورت دعاکردن برای داخل و خارج از کشور برای رفع بلا	«نگاه جامع به انسانیت» برای رفع بلای کرونا
بیان نورانی امام صادق(ع) این است که تمدن یک ملت در این اضلاع سه‌گانه مثلث است: «لَا یَسْتَغْنِی أَهْلُ کُلِّ بَلَدٍ عَنْ ثَلَاثَةٍ» اگر ملتی بخواهد متمدن بشود این مثلث لازم است «فَقِیهٍ عَالِمٍ وَرَعٍ وَ أَمِیرٍ خَیِّرٍ مُطَاعٍ وَ طَبِیبٍ بَصِیرٍ ثِقَة».[22]	سه رکن تمدن: روحانی بصیر، حاکم مورد اطاعت و پزشک ماهر.	«رابطه امنیت و بهداشت» در جامعه
با بدن طیب و طاهر به ضیافت الهی در ماه مبارک رمضان برویم و این دعاها هم فراموشمان نشود، دعا را مخّ عبادت بدانیم، پرهیز از دعا یک نحوه استکباری است، دعا سهم تعیین‌کننده دارد، اگر کسی بخواهد، از بیماری درمان یابد این دعا چندین اثر دارد: فکر طبیب را هدایت می‌کند به تشخیص بیماری؛ نخست، فکر او را به تشخیص داروی معالج رهبری می‌کند. دوم، فکر داروسازان را به کیفیت ساخت‌وساز دارو رهبری می‌کند. سوم، این دارو آماده می‌شود آن‌گاه فکر آن داروفروش را، آن منتقل‌کننده دارو را هدایت می‌کند که تاریخ مصرف آن نگذشته باشد، عوضی ندهد اشتباه نکند، فکر پرستاران را هدایت می‌کند که این دارو را اشتباهی ندهند، دستگاه گوارش و پرورش بیمار را آماده می‌کند که این دارو را جذب بکند و آن بیماری را دفع بکند. چهارم، پنج مرحله لازم است تا این بیمار از تخت بیمارستان به کوی و برزن بیاید و مشغول کار خود بشود، به کارگاه خود بیاید. همه اینها ممکن است با سهو و نسیان و اشتباه عوض بشود، دعا جلوی سهو را می‌گیرد، جلوی اشتباه را می‌گیرد، جلوی تاریخ مصرف گذشته را می‌گیرد، نمی‌گذارد کسی مصرف گذشته را بدهد آن که مصرفش باقی است هدایت می‌کند که آن عملی بشود و مانند آن.[23]	دعا تأثیرات گوناگونی در حل بحران‌ها و بیماری‌ها دارد.	تأکید بر «نقش دعا»

 

 

تحلیل مرحله عمیق

جدول شماره (7): تحلیل مرحله عمیق گفتمان آیت‌الله عبدالله جوادی آملی

تحلیل توجیهی با توجه به سایر گرایش‌های متن	دال‌های اساسی مرحله عمیق
«نگاه جامع به انسانیت» برای رفع بلای کرونا	انسانیت
«عجز علمی بشر»	عجز علمی
«بندگی صادقانه خدا» عامل رفع بلا	بندگی خدا
«خدا مالک اصلی» جهان است.	مالکیت خدا
«جهل انسان» عامل گسترش کرونا	جهل انسان
«رابطه امنیت و بهداشت» در جامعه	رابطه امنیت و بهداشت
تأکید بر «نقش دعا»	نقش دعا

 

نمودار شماره (6): دال‌های اساسی مرحله عمیق گفتمان آیت‌الله عبدالله جوادی آملی

 

 

تحلیل مرحله عمیق‌تر

1- نگاه انسانی علمای شیعی به جامعۀ بشری

اسلام به جامعۀ بشری نگاه یکسان دارد؛ از این نظر که همه آنان بندگان خدا هستند و مشکلات آنان باید حل شود. این نگاه انسانی در بسیاری از آیات و روایات منعکس شده‌اند. علمای شیعی، در این زمینه اتفاق دارند که بحران‌ها و بلاهای عمومی در داخل و خارج نیازمند راه‌حل یکسان برای همه افراد است. این نگاه انسانی، با نگاههای تبعیض‌آمیز، نژادپرستانه و قوم‌گرایانه کاملاً متفاوت است که متأسفانه در دنیای غرب نسبت به جهان حاکمیت دارد.

2- قدرت اساسی در دست خداوند

همه قدرت در دست خداوند است. انسان در همه زمینه‌ها نیازمند خداوند است. مالک اصلی خداوند است. فهم این مسئله، وابستگی انسان به خداوند را کاملاً مشخص می‌کند. این وابستگی، قدرت‌زا است. اتکا به قدرت خداوند، قدرت‌های دیگر را در انسان شکوفا می‌کند. توجه به چنین قدرت و ارتباط قدرت‌های محدود انسان با قدرت نامحدود خداوند متعال قدرت‌دهنده است که می‌تواند منشأ امیدواری و فعالیت‌های گسترده شود.

3- ناممکن‌بودن تمدن‌سازی بدون تأمین امنیت و بهداشت

در متن‌هایی بررسی‌شده نشان داده شد که تمدن به سه رکن مهم نیاز دارد: روحانی بصیر، حاکم مورد اطاعت و پزشک ماهر. این سه رکن، در موفقیت هر جامعه تأثیر فراوان دارد. بدون روحانیت آگاه و با بصیرت و بدون حاکم عادل مورد اطاعت توسط مردم و درنهایت، بدون طبیبان حاذق و ماهر برای تأمین بهداشت جامعه، تمدن‌سازی امکان‌پذیر نیست. درحقیقت در اینجا سه مؤلفه مهم وجود دارد: بصیرت، عدالت و ولایت، مهارت. این سه مفهوم از مفاهیم اساسی است که می‌توانند زمینه‌ساز رشد و بالندگی تمدن باشند.

4- دعا مکمل رفع بلا

درنهایت، دعاکردن و تضرع به درگاه خداوند متعال مشکلات را با سرعت بیشتر، به‌نحو احسن و همه‌جانبه حل می‌کند. این فهم از دعا نه‌تنها فهم عرفانی است، یک فهم عینی و قابل تشخیص است. جوامعی که علاوه بر فعالیت‌ها و تلاش‌ها برای حل مشکلات به دعا متوسل می‌شوند، از لطف و عنایت خداوند متعال بهره برده‌اند. در تاریخ به نمونه‌های زیادی، به‌ویژه در قرآن کریم اشاره شده است.

 

نمودار شماره (7): دال‌های اساسی گفتمان آیت‌الله عبدالله جوادی آملی

 

 

جدول شماره (8): گفتمان آیت‌الله حسین وحید خراسانی

برداشت از اصل متن	جهت‌گیری و گرایش متن	تحلیل توجیهی با توجه به سایر گرایش‌های متن
موضوع ابتلای انسان به بیماری یا آزمون الهی سنت دیرینه عالم طبیعت و دنیا است و اختصاص به امروز و مردم امروز ندارد؛ بلکه از گذشته در بین بشر و دوران‌های مختلف چنین اموری وجود داشته است و تا زمانی که انسان در این عرصه خاکی زندگی می‌کند، قانون آزمون بوده و هست و خواهد بود (خبرگزاری مشرق، 1399).[24]	«بلا سنت الهی» است.	«بلا امتحان الهی» است.
اولین راه‌حل این است که بپذیریم تمام مقدرات الهی با حکمتی خاص همراه است و هیچ رخدادی بدون حکمت نیست؛ بنابراین، اگر قبول کنیم تمام امتحانات الهی حکیمانه است، باید در برابر مقدرات الهی راضی و خشنود باشیم و اگر به رضای الهی راضی باشیم، آرامشی خاص از درون انسان جوشش می‌کند.	بلا «حکمت الهی» است.	«آرامش درونی» در پذیرش حکمت الهی
راهکار دوم، توجه به توصیه‌های پزشکان و کارشناسان خبره در این رابطه است؛ به طوری که حتی بسیاری از مراجع تقلید و علما نیز همواره به مردم و مقلدان خود توصیه می‌کنند به دستورات پزشکان عمل کنند تا این ویروس ریشه‌کن شود. عمل به این توصیه‌ها هم لازم عقلی و هم شرعی است.	«ضرورت تبعیت» از پزشکان	توجه به توصیه متخصصان حوزه بهداشت به‌عنوان یک اصل عقلی و شرعی «وجوب عقلی و شرعی» تبعیت از پزشکان
راهکار سوم، دانستن و عمل به راهکارهایی است که ائمه اطهار(ع) و بزرگان دین و همچنین، علما و مراجع عظام تقلید در زمان گرفتاری‌ها و بلایا و همین‌طور امتحانات الهی انجام می‌دادند. با توجه به این سه دستورالعمل می‌توان کرونا را شکست داد.[25]	«تبعیت از مراجع دینی» در گرفتاری‌ها	«اطاعت از فرمایشات معصومین» در حل مشکلات

 

 

تحلیل مرحله عمیق

جدول شماره (9): تحلیل مرحله عمیق گفتمان آیت‌الله وحید خراسانی

تحلیل توجیهی با توجه به سایر گرایش‌های متن	دال‌های اساسی مرحله عمیق
«بلا امتحان الهی» است.	امتحان الهی
«آرامش درونی» در پذیرش حکمت الهی	آرامش درونی
توجه به توصیه متخصصان حوزه بهداشت به‌عنوان یک اصل عقلی.	وجوب عقلی و شرعی
«اطاعت از فرمایشات معصومین» در حل مشکلات	اطاعت از معصومین

 

نمودار شماره (8): دال‌های اساسی مرحله عمیق گفتمان آیت‌الله حسین وحید خراسانی

 

 

تحلیل مرحله عمیق‌تر

1- در پس هر بلایی، حکمت الهی و امتحان الهی است

در نگاه دینی هر اتفاقی در دنیا دارای حکمت است و تمام کارهای خدا از روی حکمت بوده است و بدون دلیل نیست. براساس آیات قرآن کریم، خداوند متعال حکیم است و کار عبث انجام نمی‌دهد. بلاهای دنیوی نیز براساس حکمت الهی تفسیرشدنی است. بلاها و دشواری‌ها همواره در طول تاریخ وجود داشته‌اند و آزمون و امتحان الهی محسوب می‌شوند.

2- توجه توأمان به توصیۀ بزرگان دین و متخصصان امر بهداشت

توجه به توصیۀ متخصصان و پزشکان، افرادی با عقل بشری سعی در مقابله با بیماری دارند، امری واجب از نگاه دینی و شرعی است؛ زیرا ائمه اطهار(ع) در سنت خود به این افراد مراجعه می‌کردند و همچنین، مراجع و بزرگان دینی و مذهبی نیز امروزه به متخصصان امر بهداشت، اعتماد و به آنها رجوع می‌کنند؛ بنابراین، مراجعه به متخصص و پزشک لازم و ضروری است. همچنین، توجه به توصیه ائمه اطهار(ع) و علمای دینی در زمان گرفتاری بلا و آزمون الهی ضروری است؛ زیرا ائمه اطهار(ع) به‌عنوان الگو و راهنمای بشریت‌اند و در بلا و گرفتاری نیز سنتی برای ارائه دارند که علمای دینی به ما منتقل کرده‌اند.

نمودار شماره (9): دال‌های اساسی گفتمان آیت‌الله حسین وحید خراسانی

 

جدول شماره (10): گفتمان آیت‌الله حسین نوری همدانی

برداشت از اصل متن	جهت‌گیری و گرایش متن	تحلیل توجیهی با توجه به سایر گرایش‌های متن
با در نظر گرفتن فرهنگ اسلامی، معمولاً بلا و مشکلات در زندگی انسان‌ها نتیجه معصیت‌های انسان‌ها است و احیاناً امتحان پروردگار را نیز در بر دارد. حضرت امیرالمؤمنین(ع) فرمودند بلا و کاهش نعمت‌هایی که در زندگی انسان‌ها پدید می‌آید، درنتیجۀ ارتکاب گناه است و بعد از آن این آیه را تلاوت می‌کنند «وَمَا أَصَابَکُمْ مِنْ مُصِیبَةٍ فَبِمَا کَسَبَتْ أَیْدِیکُمْ»(شوری، آیه 30). (پایگاه اطلاع رسانی دفتر حضرت آیت‌الله العظمی نوری همدانی، 1399)[26]	بلا «امتحان خدا» است.	«گناه انسان» عامل بلا
همچنین، در جایی دیگر می‌فرمایند اگر مردم از گناهان خود توبه کنند و به جانب خداوند که پناهگاه عالم هستی است برگردند، خداوند ارحم الراحمین و توبه‌پذیر، از گناهان آنها می‌گذرد و مجدداً آنها را مشمول نعمت‌های خود قرار می‌دهد.[27]	راه برون رفت از بلا و شمولیت نعمت توبه است.	«توبه» عامل خروج از بلا
بی‌شک رعایت نکات بهداشتی و آنچه را که متخصصین مربوط به امر پزشکی بیان می‌دارند بر همگان لازم است و با رعایت این امور و توسل به حضرات معصومین (ع) و قرائت قرآن کریم و ادعیه انشاءالله همگان از این امتحان و ابتلا سربلند بیرون بیایم.[28]	«تبعیت از متخصصان»	«توسل به معصومین» در رفع بلا

تحلیل مرحله عمیق

جدول شماره (11): تحلیل مرحله عمیق گفتمان آیت‌الله حسین نوری همدانی

تحلیل توجیهی با توجه به سایر گرایش‌های متن	دال‌های اساسی مرحله عمیق
«گناه انسان» عامل بلا	گناه انسان
«توبه» عامل خروج از بلا	توبه
«توسل به معصومین» در رفع بلا	توسل به معصومین

 

نمودار شماره (10): دال‌های اساسی مرحله عمیق گفتمان آیت‌الله حسین نوری همدانی

 

تحلیل مرحله عمیق‌تر

1- تأثیر گناه و توبه از گناه در زندگی انسان‌ها

براساس آیه قرآن کریم، ارتکاب گناه و معصیت در زندگی انسان‌ها تأثیر دارد و موجب بروز بلا و گرفتاری می‌شود. توبه از گناه موجب مشمولیت نعمت و عبور از بلا و گرفتاری می‌شود. کرونا نیز به‌عنوان یک بلا و گرفتاری، حاصل معصیت بشریت بوده و راه پشت سر گذاشتن آن، توبه به سوی پروردگار است.

2- ضرورت توجه به توصیۀ متخصصان همراه با توسل، قرائت قرآن و دعا

توجه به توصیۀ متخصصان بهداشت به همراه توسل، قرائت قرآن و دعا موجب سربلندی انسان‌ها در این آزمون الهی می‌شود. این دو بعد باید باهم انجام شوند و نفی هر یک از آنها می‌تواند موجب شکست و سرافکندگی انسان‌ها در این آزمون الهی و مسئله کرونا شود.

 

نمودار شماره (11): دال‌های اساسی گفتمان آیت‌الله حسین نوری همدانی

 

 

جدول شماره (12): گفتمان آیت‌الله موسی شبیری زنجانی

برداشت از اصل متن	جهت‌گیری و گرایش متن	تحلیل توجیهی با توجه به سایر گرایش‌های متن
اگر مسئولان امور بهداشتی و پزشکی در زمینه شرکت در تجمعات مذهبی، مجالس ترحیم یا جشن و شادی و به‌طور کلی حکم حضور در فضاهای شلوغ بدون اینکه ضرورتی در بین باشد، رعایت امری را لازم می‌دانند، رعایت آن برای جلوگیری از انتشار بیماری لازم است. در کل نباید کارهایی انجام داد که هر گونه احتمال عُقلایی مبتلاکردن یا مبتلاشدن به این بیماری در آن وجود داشته باشد؛ هرچند احتمال ضعیف باشد (خبرگزاری پانا، 1398).[29]	«تبعیت از مسئولان» در برگزاری مراسم دینی	«عدم جواز برگزاری مناسک دینی» در صورت احتمال شیوع کرونا
به عموم مؤمنان توصیه می‌شود در کنار مراعات احتیاطات بهداشتی، توسل به ساحت مقدس حضرت ولی عصر(ع) را فراموش نکنند که نفع آن، مجرب است.[30]	ضرورت توأمان توجه به «بهداشت و دعا»	«تأثیر دعا در رفع بلا»
در فرض عدم امکان غسل، چنانچه امکان تیمم‌دادنِ بی‌خطر میت - هرچند با رعایت بیشتر اصول بهداشتی - وجود ندارد، هم میت را با دستکش تیمم دهند و هم اگر مقدور است با استفاده از دست‌های خود میت این کار را انجام دهند؛ به هر حال، تجهیز کامل میت شرعاً لازم است و فقط به مقدار اضطرار می‌توان از آن اغماض کرد.[31]	«امکان تغییر احکام» در حالت اضطرار	نگاه مثبت «فقه پویا» به حل مشکلات اجتماعی

 

 

 

تحلیل مرحله عمیق

جدول شماره (13): تحلیل مرحله عمیق گفتمان آیت‌الله موسی شبیری زنجانی

تحلیل توجیهی با توجه به سایر گرایش‌های متن	دال‌های اساسی مرحله عمیق
«عدم جواز برگزاری مناسک دینی» در صورت احتمال شیوع کرونا	عدم جواز برگزاری مراسم دینی
«تأثیر دعا در رفع بلا»	تأثیر دعا
نگاه مثبت «فقه پویا» به حل مشکلات اجتماعی	فقه پویا

 

نمودار شماره (12): دال‌های اساسی مرحله عمیق گفتمان آیت‌الله موسی شبیری زنجانی

 

 

مرحله تحلیل عمیق

1- تغییر و تعطیلی برخی مناسک و احکام برای جلوگیری از ضرر جانی کرونا

هرگونه احتمال ضرر جسمی و جانی در صورت حضور در مراسمات دینی موجب تعطیلی یا تغییر نحوه برگزاری مراسمات دینی به‌منظور دفع ضرر می‌شود. احکام شرعی در صورت احتمال ضرر و آسیب جسمی و جانی تغییر می‌کنند. طبق قاعده کلی فقهی به نام لاضرر و لا ضرار فی الاسلام، اسلام مخالف هرگونه ضرر مادی و معنوی به انسان‌ها است.

2- توجه توأمان به بهداشت و معنویت

علمای شیعی همواره به اصول بهداشتی به همراه دعا و توسل و به‌طور کلی معنویت‌گرایی تأکید کرده‌اند. دین اسلام نفی یکی از این دو مؤلفه یا غفلت از آن را نکوهش کرده است.

3- نگاه مثبت فقه پویا به حل مشکلات اجتماعی

 کرونا نشان داد همه علماء و مراجع به فقه پویا برای حل مشکلات اجتماعی توجه دارند. این تحول در آینده نیز می‌تواند آثار متعددی در رابطه با تحولات اجتماعی داشته باشد.

نمودار شماره (13): دال‌های اساسی گفتمان آیت‌الله موسی شبیری زنجانی

 

 

 

 

 

 

جدول شماره (14): گفتمان آیت‌الله محمد اسحاق فیاض

برداشت از اصل متن	جهت‌گیری و گرایش متن	تحلیل توجیهی با توجه به سایر گرایش‌های متن
پایبندی کامل به توصیه‌های وزارت بهداشت برای حفظ جان و کشور خود شرعاً و عقلا واجب است (سایت شفقنا، 1399).[32]	وزارت بهداشت مرجع اصلی مبارزه با کرونا	«وجوب عقلی و شرعی» عمل به توصیه‌های بهداشتی
لزوم پایبندی به توصیه‌های سازمان جهانی بهداشت و نصایح بشر دوستانه آن[33]	«مشروعیت بخشی به سازمان جهانی بهداشت» در مبارزه با کرونا	«مشروع بودن عمل به توصیه‌های سازمان بهداشت جهانی»
لزوم پایبندی به توصیه‌های دولت و سرویس‌های امنیتی؛ زیرا مخالفت با این توصیه‌ها و عدم عمل به آنها باعث شیوع این بیماری خطرناک و مرگ امت می‌شود که اگر شیوع یابد، مهار آن بسیار سخت است؛ زیرا این ویروس در بسیاری از کشورهای پیشرفته جهان نیز شیوع یافته است؛ ولی با این حال از کنترل آن ناتوان بوده‌اند.[34]	«ضرورت تبعیت از دولت» در مبارزه با کرونا	توجه به «امنیت کشور» در بحران کرونا
بر مؤمنان - خداوند آنها را عزیز بدارد - پوشیده نیست که روزه ماه مبارک رمضان از ضروریات تکلیف شرعی است و رکن دوم دین اسلام در شرع مقدس محسوب می‌شود و در کتاب خدای متعال نیز واجب شده است؛ بنابراین، ترک روزه ماه مبارک رمضان صرفاً به دلیل برخی توصیه‌های عمومی و بدون تحقق خوف واقعی از وضعیت خاص جسمی و شغلی مبنی بر اینکه اگر در طول روز به‌طور متوالی آب نوشیده نشود، احتمال واقعی ابتلا به بیماری را منجر می‌شود، جایز نیست و این در حالی است که همه مردم با توجه به وضعیت جسمی متفاوت، آمادگی‌های بدنی، نوع فعالیت روزمره و وظایف خارج از خانه در سطح یکسان احتمال ابتلا به انواع بیماری‌ها قرار ندارند و کسانی که از این بابت ترس دارند، باید به پزشک متخصص مراجعه کنند؛ اما کسانی که ولو از لحاظ ماهیت شغلی و وضعیت جسمی و سلامتی، دارای شرایط خاص‌اند و می‌ترسند اگر روزه بمانند، بیمار شوند و نمی‌توانند اقدامات پیشگیرانۀ لازم نظیر پوشیدن دستکش و ماسک را انجام دهند و قادر نیستند با فاصله ایمنی از افرادی بمانند که ازنظر عقلی احتمال انتقال عفونت از آنها یا محیط پیرامون آنها وجود دارد، به گونه‌ای که اگر روزه بگیرد، میزان احتمال ابتلایش به این بیماری درنتیجۀ همین دلایل بالا می‌رود و قادر نخواهد بود به دلیل شغل و کسب روزی، در فاصله دوری از افراد یا در خانه بماند، ترک روزه آن روز یا روزهایی که در آن شرایط خاص قرار دارد، جایز است؛ اما نباید به روزه‌خواری تظاهر کند و تنها به مقدار مورد نیاز از غذا و آبی اکتفا کند که گمان می‌کند او را از ابتلا به بیماری ایمن می‌گرداند؛ اما چنین مجوزی شامل شکستن روزه همه روزهای ماه رمضان نمی‌شود؛ بلکه آن روزهایی را شامل می‌شود که شرایطش مانند توصیف مزبور باشد؛ زیرا ممکن است وضعیت برخی افراد، تنها در برخی از روزهای ماه رمضان – نه همه روزهای آن – متصف به ضرورت فوق باشد؛ بنابراین، اگر در برخی از روزهای ماه رمضان بتواند در خانه بنشیند و اقدامات ایمن را انجام دهد، به گونه‌ای که ترسی از روزه‌گرفتن همراهش وجود نداشته باشد، روزۀ آن روزها بر او واجب است و بر این اساس، شرایط خود را مطابق روزهای ماه رمضان در نظیر می‌گیرد؛ زیرا «الضرورات تقدر بقدرها» در تمامی موارد ضرورت باید به اندازه رفع نیاز ضروری باشد (تنها تا رفع حالت ضرورت و به تناسب خطر و تهدید موجود، انجام فعل اضطراری جایز است).[35]	«امکان تغییر احکام شرعی در شرایط ضروری»	ضرر جسمی موجب «تغییر احکام»

 

تحلیل مرحله عمیق‌تر

جدول شماره (15): تحلیل مرحله عمیق گفتمان آیت‌الله محمد اسحاق فیاض

تحلیل توجیهی با توجه به سایر گرایش‌های متن	دال‌های اساسی مرحله عمیق
«وجوب عقلی و شرعی» عمل به توصیه‌های بهداشتی	وجوب عقلی و شرعی در عمل به بهداشت
«مشروع‌بودن عمل به توصیه‌های سازمان بهداشت جهانی»	مشروعیت سازمان بهداشت جهانی
توجه به «امنیت کشور» در بحران کرونا	امنیت کشور
ضرر جسمی موجب «تغییر احکام»	تغییر احکام در فقه پویا

 

نمودار شماره (14): دال‌های اساسی مرحله عمیق گفتمان آیت‌الله محمد اسحاق فیاض

 

 

تحلیل مرحله عمیق‌تر

1- توجه به فقه پویا در تغییر احکام شرعی با توجه به اقتضاء

احکام شرعی در برخی شرایط و با توجه به بعضی مقتضیات تغییر می‌کنند و این امر با توجه به فقه پویا محقق می‌شود. در اسلام یک اصل کلی فقهی به نام لاضرر و لاضرار فی الاسلام وجود دارد که بر اساس آن، ضرر مادی و معنوی نباید متوجه افراد شود. در زمینۀ کرونا نیز اگر روزه موجب تضرر جسمی مسلمین شود، حکم ایجابی آن برداشته می‌شود. درواقع شرایط و مقتضیات در صدور فتوای مراجع عظام و مجتهدین اثر می‌گذارد.

2- پایبندی به توصیه‌های مسئولان امر بهداشت در داخل و خارج کشور و دوری از عملکرد غیر هماهنگ با آنها

پایبندی به توصیه‌های سازمان جهانی بهداشت و نیز تبعیت از سازمان بهداشت داخلی امری ضروری برای مقابله با این بیماری است. در بیان آیت‌الله محمد اسحاق فیاض، هم سازمان جهانی بهداشت و هم متولی امر بهداشت در داخل معتمدند و برای جلوگیری و مقابله با این بیماری باید با آنها همکاری کرد.

3- ضرورت تأمین امنیت کشور

یکی از مشکلات بزرگ بحران، اختلال در امنیت اجتماعی است. تأکید بر ضرورت تبعیت از دستورات دولت در تأمین امنیت، یکی از مسائل مهم و تأمین‌کنندۀ آرامش اجتماعی است که یک ضرورت مسلّم است.

نمودار شماره (15): دال‌های اساسی گفتمان آیت‌الله محمد اسحاق فیاض

جمع‌بندی

جمع‌بندی گفتمان‌های بررسی‌شده در دو سطح مدیریت هماهنگ معنا و گفتمانی در اینجا آورده می‌شود. در رابطه با مدیریت هماهنگ معنا، اگرچه هر سه رویکرد تفسیری، انتقادی و کاربردی درخور توجه گفتمان‌های مزبور بوده‌اند، بیش از همۀ رویکردهای تفسیری و کاربردی، به آن تأکید شده است.

جمع‌بندی نقشه‌های معنایی گفتمان علما دربارۀ کرونا

 

جدول شماره (16): جمع‌بندی تفصیلی دال‌های فراگفتمانی گفتمان‌های مطالعه‌شدۀ علمای شیعی

علمای اعلام	دال‌های فراگفتمانی
	رویکرد کاربردی		رویکرد تفسیری
-	عمل به توصیه‌های بهداشتی	حل مشکلات اجتماعی	گسترش فقه پویا	دعا و توسل کردن
آیت‌الله سید علی حسینی سیستانی	تبعیت از مسئولان	مشکلات اجتماعی	فقه پویا	معنویت و دعا
آیت‌الله ناصر مکارم شیرازی	بهداشت و سلامت	بسیج عمومی، مشکلات اجتماعی، بیداری بشریت	فقه پویا	دعا، معنویت، روحانیت
آیت‌الله عبدالله جوادی آملی	بهداشت و امنیت	توجه به انسانیت	آینده نگری و تمدن‌سازی	خدا و دعا
آیت‌الله حسین وحید خراسانی	متخصصان بهداشت	بزرگان دین و توجه به مسائل	-	آزمون الهی، حکمت الهی و دعاکردن
آیت‌الله حسین نوری همدانی	متخصصان	دعا، توسل، توبه	-	-
آیت‌الله موسی شبیری زنجانی	بهداشت	مشکلات اجتماعی و ضرر جانی	فقه پویا و تعطیلی مناسک	دعا و توسل
آیت‌الله محمد اسحاق فیاض	پاینبندی به بهداشت داخلی و جهانی و هماهنگی با آنها	-	فقه پویا و اقتضاء	-

 

 

در جدول شماره (16) نشان داده شد حضور نظریه مدیریت هماهنگ معنا در دو رویکرد کاربردی و تفسیری آن کاملاً مشخص است. علما و مراجع به دو رویکرد مهم در حل بحران کرونا توجه داشته‌اند: نخست، رویکرد کاربردی که در توجه به توصیه‌های مسئولان بهداشتی، توجه به دستورات بهداشت جهانی، بهداشت و امنیت اجتماعی و غیره بوده‌اند. دوم، رویکرد تفسیری در به‌کارگیری فقه پویا در تفسیر موقعیت‌های اجتماعی و اتخاذ تصمیمات مقتضی که حتی برخلاف واجبات شرعی است. در همین زمینه، تفسیر و تبیین رابطه دعا با درمان را بازگو کرده‌اند. عملاً بهداشت را راه‌حل نهایی مشکلات نمی‌دانند و دعا و توسل را مکمل راه‌حل‌ها می‌دانند و بهداشت و درمان را با دعا و توسل پیوند می‌دهند.

از جمع‌بندی دال‌های فراگفتمانی جدول شماره (16) به چهار دال فراگفتمانی فراگیر اشاره می‌شود که در نمودار شماره (15) نشان داده شده‌اند. همان‌گونه که دیده می‌شود عمل به توصیه‌‌های بهداشتی، دعا و توسل کردن، گسترش فقه پویا و حل مشکلات اجتماعی، چهار دال فراگفتمانی فراگیری هستند که درحقیقت هسته مرکزی گفتمان کلیه علما و مراجع شیعی را تشکیل می‌دهند.

نمودار شماره (16): دال‌های فراگفتمانی گفتمان‌های مطالعه‌شدۀ علما

نتیجه‌

همان‌طور که بیان شد هدف از این مقاله، کشف گفتمان روحانیت شیعه در روبه‌روشدن با مسئله کرونا است. اینک به‌صورت مختصر، دال‌های گفتمانی هفت نفر از علمای شیعه بررسی می‌شوند:

گفتمان آیت‌الله سید علی حسینی سیستانی:

از منظر آیت‌الله سید علی حسینی سیستانی، تبعیت از مسئولان امر بهداشت ضروری است و در مهار بیماری کرونا باید از تک‌روی و اعمال خودسرانه اجتناب کرد. علاوه بر این، توجه به معنویات در کنار رعایت امور بهداشتی نیز لازم است. تخصیص بخشی از سهم امام به موضوع کرونا نشان از همراهی اقتصادی نهاد دین با این مسئله است.

 

گفتمان آیت‌الله ناصر مکارم شیرازی:

علمای شیعه توجه به مسائل بهداشتی و حفظ سلامتی را یک واجب شرعی می‌داند و رفتارهای تهدیدکنندۀ سلامت انسان را جایز نمی‌دانند. برخی از احکام نیز با توجه به شرایط بیماری کرونا و تهدید سلامت انسان، تغییراتی در آنها صورت گرفته است. از نگاه اسلام، بلا مایه بیداری و آگاهی بشریت است. یکی از نتایج بلای کرونا نیز عجز و ناتوانی بشر در مقابله با این ویروس است. همکاری و تعاون تمام مجموعه‌ها و افراد، مقابله با این بیماری را تسهیل و تسریع می‌بخشد.

 

گفتمان آیت‌الله عبدالله جوادی آملی:

 قدرت اساسی در دست خداوند است و انسان به‌واسطۀ بندگی او تکامل می‌یابد و دعا و ارتباط با خدا همواره راه‌گشای مشکلات انسان بوده است. علمای شیعه نگاه انسانی به مسائل دارند. آینده‌نگری عامل مهم موفقیت است. موضوع بهداشت در لایه تمدنی نیز امری مهم تلقی می‌شود و تمدن‌سازی بدون تأمین امنیت و بهداشت ناممکن است.

گفتمان آیت‌الله حسین وحید خراسانی:

در پس هر بلایی، حکمت الهی و امتحان الهی نهفته است و با این تفسیر، بلا وسیله‌ای برای رسیدن انسان به سعادت و کمال است. ازنظر آیت‌الله حسین وحید خراسانی، توجه توأمان به توصیه بزرگان دین (ائمه اطهار(ع) که اقوال و سنت‌شان به‌وسیلۀ علمای اسلامی به جامعه منتقل می‌شود) و متخصصان امر بهداشت لازم است.

 

گفتمان آیت‌الله حسین نوری همدانی:

از منظر آیت‌الله حسین نوری همدانی، علت نزول بلا گناهان انسان‌‌ها است. راه عبور از این بلاها و کسب نعمت‌های الهی در توبه و بازگشت به مسیر الهی است. درواقع ازنظر ایشان، گناهان و اعمال پسندیده ما زمینه بلا و نعمت الهی را فراهم می‌کنند. علاوه بر این، توجه به توصیه متخصصان امر بهداشت نیز ضروری است و در کنار آن نیز نباید از معنویات غفلت کرد.

 

گفتمان آیت‌الله موسی شبیری زنجانی:

توجه به اصول بهداشتی به همراه معنویت‌گرایی ازجمله توصیه‌هایی است که علمای شیعه به‌شدت بر آن تأکید دارند. مجوزندادن برای برگزاری مراسم غم و شادی به علت پیشگیری از بیماری کرونا نشان از همراهی و توجه بالا به امر بهداشت است. برخی از احکام نیز مثل کفن و دفن اموات با وجود اینکه باید صورت پذیرد، به دلیل ملاحظات بهداشتی، تغییراتی در نحوه این اعمال انجام می‌گیرد. درواقع احکام در اقتضاء و شرایط کرونایی تغییراتی در آنها صورت می‌گیرد.

گفتمان آیت‌الله محمد اسحاق فیاض:

پایبندی به توصیه‌های مسئولین امر بهداشت در داخل و خارج کشور و دوری از عملکرد غیر هماهنگ با آنها موجب تسریع و تسهیل در امر مقابله با بیماری کرونا می‌شود. احکام اسلامی مثل روزه باید صورت گیرد؛ ولی این حکم در صورت خوف از ضرر جسمی و جانی به دلیل بیماری کرونا با تغییراتی همراه است. به بیان دیگر، ضرر جسمی و جانی در اسلام پذیرفتنی نیست و بر این اساس، احکام اسلامی نیز در صورت احتمال یا خوف از این ضرر جسمی و جانی با تغییراتی همراه می‌شود.

درنهایت، با جمع‌بندی دال‌های فراگفتمانی به چهار دال فراگفتمانی فراگیر در گفتمان علمای مدنظر تأکید شده است که بیان‌کنندۀ نگاه کلان علمای مزبور به حل بحران کرونا است. این چهار دال فراگفتمانی فراگیر عبارت‌اند از:

1-عمل به توصیه‌های بهداشتی؛

2-دعا و توسل کردن؛

3-گسترش فقه پویا؛

4-حل مشکلات اجتماعی.

 

[1]. https://www.farsnews.ir/news/13981130001098/

 

[2] . discourse

[3] . the coordinated management of meaning(CMM)

[4] . Vern Cronen

[5] . Barentt W Pearce

[6] . Discourse Analysis

[7] . Qualitative Methodology

[8] . Practical Discourse Analysis Method (PDAM)

.[9]  19/02/2020 – 20/08/2020 میلادی.

[10]. https://www.sistani.org/persian/archive/26387/

[11]. https://makarem.ir/main.aspx?typeinfo=7&lid=0&mid=419345&CatID=-2

[12]. https://makarem.ir/main.aspx?typeinfo=4&lid=0&mid=419377&CatID=30452

[13] . همان

[14] . همان

[15] . همان

[16] . همان

[17]. http://javadi.esra.ir/      

[18] . همان

[19] همان

[20] همان

[21] همان

[22] همان

[23] . همان

[24]. https://www.mashreghnews.ir/news/1056321/

 

[25] . همان

[26]. https://noorihamedani.ir/post/view?id=9764

 .[27] همان

[28]. https://noorihamedani.ir/post/view?id=9751

 

[29]. http://www.pana.ir/news/1027609

 

 .[30] همان

.[31]  همان

[32]. https://fa.shafaqna.com/news/910378/

[33] . همان

[34] . همان

[35]. https://fa.shafaqna.com/news/925474/

تعداد مشاهده مقاله: 779

تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 129