تحلیل شاخص‌ها و تبیین راهبردهای تحقق هوشمندسازی شهری (مطالعۀ موردی: شهر اصفهان)

مقدمه

شهرنشینی در حال حاضر با سرعت بی‌سابقه‌ای در حال رخ‌دادن است. پیش‌بینی می‌شود تا سال 2050، ادامۀ رشد جمعیت و شهرنشینی، 5/2 میلیارد نفر به جمعیت شهری جهان اضافه کند (Gren et al., 2018: 1). در چنین اجتماعات عظیم و پیچیده‌، افراد به‌ناچار تمایل به سکونت در مکان‌های نامرتب و بی‌نظم دارند و شکل‌گیری شهرهای بزرگ، با انواع جدیدی از مشکلات مانند معضل در مدیریت پسماند، کمبود منابع، آلودگی هوا، نگرانی‌های مربوط به سلامت انسان، ازدحام ترافیک، زیرساخت‌های نامناسب رو به زوال و مشکلات فنی (Shahbazi et al., 2013:889)، فیزیکی و نابرابری اجتماعی مواجه می‌شوند (Mattoni et al., 2020:3)؛ همچنین شهرها در طول زمان به‌خاطر افزایش روزافزون جمعیت و گسترش فیزیکی، شکل‌های مختلفی را به خود گرفته‌اند. درواقع شهرنشینی سریع فرصت‌هایی را برای انواع مختلف توسعه فراهم می‌کند. پراکندگی شهری، شهر فشرده، رشد هوشمند شهری، شهر الکترونیک و هوشمندسازی شهری ازجمله نظریه‌های توسعۀ شهری است که در طول زمان شکل گرفته‌ و تکمیل‌کنندۀ یکدیگر بوده‌ است. هم‌زمان با پیشرفت فیزیکی در شهرهای جهان، یافتن راه‌حل مشکلات در مناطق شهری بسیار مهم است (Susanti et al., 2015:195). به‌عنوان پاسخی به الگوهای ناکارآمد و ناپایدار رشد شهری، مفاهیمی مانند هوشمندسازی شهری ظهور کرده‌ و برنامه‌ریزان زیادی را به‌دنبال راه‌های جدید برای درک و پیگیری برنامه‌ریزی فضایی در مقیاس منطقه‌ای و بزرگ منطقه‌ای واداشته‌ است (Sciara, 2020:1)؛ زیرا راهکارهایی را با هدف ارتقای «کیفیت زندگی برای بهزیستی شخصی، اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی، زیست‌محیطی و فیزیولوژیکی به ساکنان ارائه می‌دهد» (Abdul Ahad et al., 2020:5) و به شهرها کمک می‌کند تا چالش‌های اقتصادی، زیست‌محیطی و اجتماعی را برطرف و در دستیابی به اهداف توسعۀ پایدار پیشرفت کنند (Sharifi, 2019:2). مدیریت شهری، تحقق هوشمندسازی را به‌عنوان راهی برای مدیریت فشارهای فزاینده مانند تغییرات آب‌وهوا، شهرنشینی و افزایش جمعیت در نظر می‌گیرد. این رویکرد همانند راهکاری برای حل مشکلات، توجه سیاست‌گذاران را به خود جلب کرده است (Clement & Crutzen,2021:3). در همین راستا، ابتکارات داده‌های باز به‌دنبال ارتقای بهتر مدیریت شهری، تقویت شفافیت، تحلیل و برنامه‌ریزی، تقویت تعامل و مشارکت شهروندان و حمایت از محصولات و ایده‌های نوآورانه در ارائۀ خدمات مفید است و راه‌حل‌هایی برای بسیاری از مشکلات اجتماعی، اقتصادی و زیست‌محیطی ارائه می‌دهد (Trindade Neves, 2020:1).

یکی از مهم‌ترین اهداف این رویکرد، ایجاد محیطی مطلوب و باکیفیت برای شهروندان است که مشارکت شهروندان را در امور شهری بالا می‌برد و باعث کاهش هزینه‌های اداری و تسریع در ارائۀ خدمات به شهروندان می‌شود (Clement & Crutzen, 2021:3). هوشمندسازی شهری، کاهش استفادۀ مردم از ماشین، افزایش سلامت و آسایش شهروندان، کم‌کردن مسائل و مشکلات اجتماعی ناشی از کاهش اصطکاک‌های اجتماعی ما بین شهروندان و ... را در نظر دارد. با تأثیراتی که در زمینۀ تحرک مردم، اطلاعات، سرمایه، انرژی و ... فراهم می‌کند، از ترافیک، مصرف انرژی، آلودگی، تخریب و... جلوگیری کرده و به بهینه‌سازی فرآیندها، کاهش مدت‌زمان سفر و جلوگیری از ترافیک، کاهش هزینۀ خدمات و توسعه، کاهش هزینه‌های حمل‌و‌نقل، اشتغال‌زایی، کاهش مصرف انرژی، انعطاف‌پذیری بازار کار، اقتصاد شهری و ... نیز کمک می‌کند؛ درنتیجه زمینه‌های توسعۀ شهر را فراهم می‌کند (Quijano-Sanchez, 2020:6). همچنین مجموعه‌ای از خدمات و مزایایی را ارائه می‌دهد که باعث افزایش کیفیت زندگی ساکنان آن می‌شود و در عین حال به شهر اجازه می‌دهد تا رقابت و توانایی خود را برای رشد اقتصادی افزایش دهد و امکان توسعۀ هر یک از این محورها را فراهم می‌کند (Barba-Sánchez et al., 2020:2). راهبردهای هوشمندسازی، ابتکاراتی را برای افزایش بهره‌وری انرژی در عناصر شهری مانند خانه‌ها و ساختمان‌ها، ساخت‌و‌سازهای جدید و بازسازی و بهسازی عناصر قدیمی شهری با ترکیب فناوری‌هایی در برمی‌گیرد که باعث پایداری آنها می‌شود. همچنین شامل اقدامات متمرکز در مدیریت منابع زیست‌محیطی یک شهر -‌مانند آب، کیفیت هوا، ضایعات و مواد غذایی‌– به‌صورت پایدار است (Quijano-Sanchez et al., 2020:6 ).  

درمجموع در دنیای امروز یکی از رویکردهای جدید برای رسیدن به توسعۀ پایدار شهری، مفهوم هوشمندسازی شهری است (تقوایی و همکاران، 1398: 132). باید اذعان کرد پایداری پارادایم برتر در توسعۀ شهری و ظهور هوشمندسازی نتیجۀ توجه شایع به پایداری است. در کشور ایران نیز به‌عنوان کشوری در حال توسعه رشد شتابان شهرنشینی وجود دارد (رهنما و همکاران، 1399: 591). در سال‌های اخیر در کلان‌شهرهای ایران ازجمله اصفهان چالش‌های جدیدی در زمینۀ پایداری محیط زیست، رشد اقتصادی، جمعیت و پیشرفت تکنولوژی وجود داشته که با افزایش جمعیت به‌تدریج چالش‌های فزاینده‌ای در شهرها به وجود آمده است، فشارهای عظیمی بر جوامع وارد می‌شود و در ادامه باعث به وجود آمدن نابرابری‌های زیاد و به هم خوردن تعادل فضایی در شهرها شده است (تقوایی و همکاران، 1394: 340)؛ درنتیجه شهرهای امروزی برای مدیریت و بهبود پیچیدگی شرایط زندگی شهری نیاز به سیاست‌های یکپارچه و روش‌های نوآورانۀ جدید دارد.

 باید بیان کرد که کلان‌شهر اصفهان تغییرات زیادی در عرصه‌های اقتصادی، اجتماعی، مدیریتی و ... داشته است که تحقق هوشمندسازی با ارائۀ راهکارهای مناسب برای تعدیل هزینۀ زیرساخت‌ها و خدمات شهری، استفادۀ بیش‌ازحد از اتومبیل‌ها، آلودگی‌های هوا، آب و ... مدیران و مسئولان شهری را یاری می‌رساند و زمینۀ پیشرفت شهر را به‌دنبال دارد؛ زیرا باعث کاهش مدت‌زمان سفر، جلوگیری از ترافیک، کاهش هزینۀ خدمات و توسعه، کاهش هزینه‌های حمل‌و‌نقل، اشتغال‌زایی، کاهش مصرف انرژی، انعطاف‌پذیری بازار کار و ... می‌شود. با توجه به تأثیری که در کاهش حجم ترافیک، کاهش آلودگی و نیازنداشتن به ساخت راه دارد، کالبد شهرها را نیز دگرگون خواهد کرد؛ بنابراین در راستای اصلاح شهر و خدمات عمومی آن، نیاز به تدابیر و ابزارهایی است که کارایی و عملکرد شهری را افزایش دهد و برنامه‌ریزان شهری را به‌طور گسترده برای اجرای راه‌حل‌های هوشمند به‌منظور تقویت رقابت شهر، بهبود کارآیی زیست‌محیطی و اقتصادی و تسهیل تاب‌آوری ترغیب کند (Neirotti et al., 2014:27)؛ بنابراین تحقق و توسعۀ هوشمندسازی در شهر اصفهان، ضرورتی انکارناپذیر است و شناخت ارکان و اجرای راهبردهای هوشمندسازی در شهر اصفهان فرصت‌های بیشتری را جذب می‌کند و شهر را از بن‌بست‌های کالبدی، اقتصادی، مدیریتی و ... رها کرده و باعث پیشرفت و توسعۀ شهر می‌شود؛ از این رو، ضرورت بررسی این مسئله محقق را بر آن داشته است تا با بهره‌گیری از شاخص‌های استخراج‌شده از نظریه‌ها، دیدگاه‌ها و پژوهش‌های صورت‌گرفته، مؤلفه‌های اصلی هوشمندسازی را در شهر اصفهان تحلیل کند. همچنین با استفاده از مدل راهبردی SWOT نقاط قوت و ضعف، تهدیدها، فرصت‌ها و راهبردهای تحقق هوشمندسازی در شهر اصفهان ارائه می‌شود.

مبانی نظری و پیشینۀ پژوهش

تکامل برنامه‌ریزی شهری در قرن بیستم، باعث شکل‌گیری انواع مختلفی از فرم‌های توسعۀ شهری شده است (حسینی و قدمی، 1392: 221). شهرنشینی سریع فرصت‌هایی را برای انواع مختلف توسعه فراهم می‌کند و با گسترش شهرها در چنین شرایطی، افزایش اجتناب‌ناپذیری در نرخ ساخت‌وساز برای فضای اجتماعی و اقتصادی به وجود می‌آید (Deng & etal,2019: 2). پراکندگی شهری یک مسئلۀ برنامه‌ریزی شهری است که باعث گسترش بیش‌ازحد شهرها می‌شود (Mendonca,2020: 10). پراکندگی شهری منجر به بزرگ‌نمایی افقی در مراکز شهری و به تصویرکشیدن ویژگی‌هایی مانند محله‌های پراکنده، رفت‌وآمد روزانه به کار یا کار در مراکز شهری داخلی می‌شود. این نیاز روزانه برای رفت‌وآمد، منجر می‌شود ساکنان شهری خودروهای شخصی و موتور سیکلت را در مقایسه با استفاده از اتوبوس‌ها و پیاده‌روی ترجیح ‌دهند (Abudu & etal,2019: 315). برای رسیدن به توسعۀ پایدار شهری، نگرانی فزاینده‌ای دربارۀ توسعۀ شکل شهری به‌ویژه پراکندگی شهری وجود دارد. پایداری شهری را می‌توان به‌عنوان چشم‌انداز برنامه‌ریزی شهری از نظر زیست‌محیطی، اقتصادی و اجتماعی یک دید کلی توصیف کرد که توسعۀ شهری پایدار را از طریق پیونددادن ابعاد مختلف (اکولوژیکی ، اقتصادی و اجتماعی) در یک شهر امکان‌پذیر می‌کند (Tappert et al., 2018:70). درواقع شکلی که در شهرها استفاده می‌شود، بر پایداری محیط‌زیست تأثیر می‌گذارد؛ زیرا شواهد زیادی وجود دارد که نشان‌دهندۀ آن است که به‌طور کلی اشکال شهری کم‌حجم و فشرده نسبت‌به اشکال پراکنده با محیط، رابطۀ مثبتی دارد (Mouratidis, 2019: 261). اصول پذیرفته‌شده از طرفداران شهرهای فشرده، رشد هوشمندانه و شهرسازی جدید اغلب شامل تراکم بیشتر و توسعۀ انبوه برای بهبود کیفیت زندگی و کاهش پراکندگی است. یک شهر فشرده دارای تراکم مسکونی زیاد، نزدیکی کاربری‌های مختلط، افزایش تعاملات اجتماعی و اقتصادی، حمل‌و‌نقل چند مدلی، اتصالات به خیابان و دسترسی است. درواقع شهر فشرده نشان‌دهندۀ نقطۀ مقابل پراکندگی است (Pearsall, 2017: 84). در ادامه، رویکرد رشد هوشمند با هدف محافظت از اکوسیستم‌های دورافتاده مانند زمین‌های زراعی، تالاب‌ها و زیستگاه‌های متنوع، که به مناطق شهری تبدیل می‌شود، به‌طور گسترده‌ از سوی برنامه‌ریزان شهری و سیاست‌گذاران به‌عنوان دوستانه‌ترین الگوی رشد با محیط‌زیست برای ساخت شهرها پذیرفته شده است (Gren et al., 2018: 1).

اصول رشد هوشمند، مکمل و وابسته به هم هستند. به عنوان مثال، توسعۀ زمین فشرده و مختلط، قابلیت پیمایش جوامع را تقویت می‌کند. نزدیکی خدمات به مناطق مسکونی، به‌همراه یک شکل متمایز شهری، باعث سرزندگی محلات می‌شود و به ایجاد یک مکان پویا کمک می‌کند. توسعۀ فشرده باعث افزایش شدت استفاده از زمین می‌شود؛ در حالی که کاهش فشار توسعه در مناطق حساس محیطی موجب رونق‌بخشیدن به طبیعت می‌شود. رشد هوشمندانه ضمن ایجاد نگرانی دربارۀ حفاظت از محیط‌زیست و ایجاد مجموعه‌ای از ابزارهای سیاست، موجب تشویق توسعه‌دهندگان و دولت‌ها برای پذیرش این رویکرد است (Grant and Tsenkova, 2012: 121). در حال حاضر، در روند توسعۀ شهرها، برای جلوگیری از چالش‌های پیش‌آمده، حرکت به‌سمت هوشمند‌سازی صورت می‌گیرد (Gabriel et al., 2006: 213). هوشمندسازی شهری به مفهومی از شهر پایدار اطلاق می‌شود که مجموعه‌ای از خدمات و مزایایی را ارائه می‌دهد که باعث افزایش کیفیت زندگی ساکنان آن می‌شود و در عین حال به شهر اجازه می‌دهد تا رقابت و توانایی خود را برای رشد اقتصادی افزایش دهد (Barba-Sánchez et al., 2020:2) و راه‌حل‌هایی را برای چالش‌های فعلی شهرنشینی به بازار عرضه می‌کند (Prasad & Alizadeh, 2020:3).

در راستای پایداری شهری، هوشمندکردن شهرها با الگوریتم‌های پیش‌بینی قوی، نیازها و هزینه‌های آینده را از قبل به‌خوبی تخمین می‌زند و در صورت نیاز اقدامات پیشگیرانه را مطرح می‌کند (Ahad et al., 2020: 5-8)؛ همچنین سرعت افزایش پایداری اجتماعی، اقتصادی و زیست‌محیطی را بهبود می‌دهد و به چالش‌هایی ازجمله تغییر اوضاع، رشد سریع جمعیت و بی‌ثباتی سیاسی و اقتصادی پاسخ می‌دهد، روش‌های رهبری مشارکتی را اعمال می‌کند و از اطلاعات داده و فناوری‌های نوین برای ارائۀ خدمات بهتر و ارتقای کیفیت زندگی افراد در سطح شهر استفاده می‌کند (Mattoni et al., 2020: 3). یکی از اهداف اصلی هوشمندسازی شهری، اتصال به سیستم‌ها و زیر سیستم‌های مختلف برای افزایش کیفیت زندگی، ذخیرۀ انرژی یا کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای است (Lom & Pribyl, 2020: 2). درواقع هوشمندکردن شهرها می‌تواند در سرمایه‌های انسانی و اجتماعی و زیرساخت‌های سنتی (حمل‌ونقل) و مدرن (ICT)، سرمایه‌گذاری رشد اقتصادی پایدار و کیفیت بالای زندگی را با مدیریت خردمندانه از منابع طبیعی از طریق حاکمیت مشارکتی به بار آورد (Ylipulli & Luusua, 2020:4). هوشمندسازی شهری یعنی توسعۀ حساس به محیط‌زیست با هدف کاهش وابستگی به حمل‌ونقل ماشینی، کاهش آلودگی هوا و کارآمدترکردن سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌ها (هادی بیگلو و همکاران، 1397: 194).

همان‌طور که بیان شد، شهرنشینی سریع در دهه‌های اخیر مشکلات فراوانی را برای شهرها به وجود آورده است و باعث به هم خوردن نظم ساختاری شهرها به‌خصوص در کشورهای در حال توسعه شده و کیفیت زندگی را با چالش‌های بزرگی روبه‌رو کرده است. به همین منظور، پژوهشگران داخلی و خارجی را بر آن داشته است تا پیرامون این موضوع مطالعه کنند. مجالی برای ذکر نتایج همۀ این پژوهش‌ها نیست و تنها برای نمونه می‌توان به مطالعاتی به شرح زیر اشاره کرد:

 لی^[1] و همکاران (2019)، در پژوهشی تحت عنوان «به‌سمت هوشمندسازی پایدار شهری: ارزیابی مقایسه‌ای تجربی و بهینه‌سازی الگوی توسعه در چین»، مطالعه‌ای تجربی را برای ارزیابی و تجزیه‌وتحلیل الگوی توسعۀ 35 شهر هوشمند در چین با استفاده از تکنیک‌های شبکۀ عصبی (PCA) و انتشار (BP) انجام‌شده بررسی کردند. نتایج نشان‌دهندۀ آن است که انگیزۀ عامل‌محور به انگیزه‌‌ای مبتنی بر نوآوری تبدیل می‌شود و فاصله را از دیدگاه جامع بین گروه‌های اول و متوسط کاهش می‌دهد؛ در صورتی که توسعۀ اقتصاد هوشمند از طریق بهره‌وری پایدار در شرکت‌های هوشمند و بخش صنایع، با فناوری پیشرفته نشان‌دهندۀ روند مشابهی در دو گروه از رده‌های متوسط است. تفاوت به‌نسبت زیادی در شاخص تحرک هوشمند میان شهرها وجود دارد؛ در حالی که مورد معکوس دربارۀ شاخص محیط هوشمند مشاهده می‌شود. سرانجام الگوی توسعۀ بهینه‌شدۀ مربوطه برای ساخت یک شهر هوشمند پایدار توصیه می‌شود.

عبدالاحد^[2] و همکاران (2020)، در پژوهشی تحت عنوان فعال‌کردن فناوری‌ها و شهرهای هوشمند پایدار عقیده دارند، مداخلات فناوری در فرایندهای روزمره منجر به ظهور اکوسیستم‌های هوشمند شده است که در آن همۀ جنبه‌های زندگی روزمره مانند حاکمیت، حمل‌ونقل، کشاورزی، لجستیکی، نگهداری، آموزش و مراقبت‌های بهداشتی یا دیگری با روش‌هایی به‌صورت خودکار انجام می‌شود و می‌توان آنها را از راه دور با کمک دستگاه‌های هوشمند کنترل و مدیریت کرد. در این مقاله نقش فناوری‌های توانمند در شهرهای هوشمند بحث و بررسی شده است. به‌طور خاص، سه دسته از چالش‌ها مشخص شده است: مشخصات فنی، اقتصادی-اجتماعی و اختصاصی‌بودن محیط زیست برای هر گروه. درنهایت برخی از بهترین روش‌ها برای دستیابی به شهرهای هوشمند پایدار مطرح شده است.

گیمار^[3] و همکاران (2020) حکمرانی و کیفیت زندگی را در شهرهای هوشمند بررسی کرده‌اند: آنها به‌سوی اهداف توسعۀ پایدار، به‌عنوان یک تحقیق کمی، با استفاده از نظرسنجی اعمال‌شده بر روی 829 نفر از ساکنان یک شهر در شمال شرقی برزیل، به تجزیه‌وتحلیل تأثیر عوامل حاکمیت هوشمند بر کیفیت زندگی در زمینۀ شهرهای هوشمند توجه کرده‌اند. به این منظور، شفافیت، همکاری، مشارکت، ارتباطات و پاسخگویی بر روابط کیفیت زندگی اندازه‌گیری شد. در این پژوهش، عوامل محرک استراتژیکی مشخص می‌شود که به حاکمان شهر هوشمند در توسعۀ سیاست‌ها و اقدامات عمومی شهرداری کمک و مردم را برای دستیابی به اهداف توسعۀ پایدار درگیر می‌کند. جالب‌توجه است که یافته‌های تحقیق برای بهبود کیفیت زندگی شهروندان به بهبود ادارۀ شهرهای هوشمند کمک می‌کند. 

دیگان^[4] و همکاران (2021)، در پژوهشی با عنوان «هوشمندسازی شهری کجا تحقق می‌یابد؟ پیکربندی‌های فضایی و اجتماعی-اقتصادی توسعۀ شهر هوشمند»، عقیده دارند بافت فضایی و اجتماعی-اقتصادی به‌عنوان محرک اصلی نوآوری سازمانی برای شهرها اهمیت ویژه‌ای دارد. آنها 22 شهر سوئیس را با پروژه‌های شهر هوشمند بررسی کرده‌اند. نتایج نشان‌دهندۀ آن است که پیکربندی سهم زیاد بخش خدمات، حضور مؤسسات تحقیقاتی و تراکم زیاد شهری برای نتیجه کافی است؛ در حالی که اندازۀ جمعیت، توسعۀ مسکونی جدید و شبکه‌های بین‌المللی اهمیت کمتری دارد. این مطالعه با ارائۀ بینش‌هایی در زمینۀ فضایی و اقتصادی-اجتماعی توسعۀ شهر هوشمند، به درک جغرافیای شهرهای هوشمند کمک می‌کند.

مولایی و همکاران (1395)، چگونگی هوشمندسازی شهرها را در بستر مؤلفه‌ها و عوامل کلیدی اثرگذار تبیین و واکاوی کرده‌اند. در این پژوهش، مؤلفه‌های کلیدی شهر هوشمند براساس جمع‌بندی دیدگاه صاحب‌نظران مربوطه، در قالب مؤلفه‌ها و عوامل پایه‌ای هوشمندسازی شهرها در سه گروه (مردم، عوامل نهادی و زیرساختی) دسته‌بندی شده و سه عامل مهم (هوش، یکپارچگی و نوآوری) پیش‌شرط‌های اساسی برای ایجاد جوامع هوشمند در نظر گرفته شده‌ که مجموعۀ این عوامل و پیش‌شرط‌ها در قالب یک مدل به تصویر کشیده شده است.

افضلی و همکاران (1397)، اولویت‌بندی 74 شاخص را در فرایند هوشمندسازی شهر کرمان بررسی کرده‌اند. نتایج پژوهش نشان‌دهندۀ آن است که رتبه‌های 1 تا 4 مربوط به شاخص‌های نرخ فقر، میزان آلودگی در برابر فقر، میزان اشتغال و نرخ بیکاری است. این وضعیت حاکی از آن است که مسائل اقتصادی و معیشتی مردم باعث شده تا اولویت‌های هوشمندسازی شهر کرمان از نگاه کارشناسان حوزه‌های مرتبط با هوشمندسازی کرمان بر این شاخص‌ها متمرکز شود و این همان واقعیتی است که باید در هوشمندسازی شهرهای جهان سوم در نظر گرفته شود.

شکری یزدان‌آباد و بهزادفر (1399)، در پژوهشی تحت عنوان «کاهش معضلات زیست‌محیطی در بافت‌های ارگانیک و قدیمی با رویکرد شهر هوشمند» به‌دنبال حل مشکلات ناشی از آلودگی‌های زیست‌محیطی از طریق راهکارهای شهر هوشمند بودند. برای ارزیابی و اولویت‌بندی شاخص‌های ارائه‌شده، ابتدا شاخص‌ها براساس ابعاد Albain  (2015) دسته‌بندی شده و سپس با استفاده از تکنیک تحلیل شبکه‌ای (ANP) میزان اولویت و اهمیت هر یک از شاخص‌ها تبیین شده است. درنهایت شاخص‌های شهر هوشمند در کاهش مشکلات زیست‌محیطی مؤثر واقع می‌شود و یک چهارچوب نظری در این زمینه تبیین شده است.

رهنما و همکاران (1399)، شاخص‌های شهر هوشمند را در کلان‌شهر اهواز سنجش و ارزیابی می‌کنند. در این پژوهش، با استفاده از مدل تصمیم‌گیری چند معیاره و نرم‌افزار پرومیته، مناطق هفت‌گانۀ کلان‌شهر اهواز از نظر شاخص‌های شهر هوشمند اولویت‌بندی شد. یافته‌ها نشان‌دهندۀ آن بود که شاخص تحرک و پویایی هوشمند بیشترین اهمیت و شاخص شهروند هوشمند کمترین اهمیت را بین شاخص‌های شهر هوشمند دارد و نتایج حاکی از آن است که مناطق سه و دو مطلوب‌ترین شرایط و منطقۀ یک و پنج نامطلوب‌ترین شرایط را از نظر شاخص‌های شهر هوشمند دارد.

 شهرنشینی سریع فرصت‌هایی را برای انواع مختلف توسعه فراهم می‌کند. رشد هوشمند شهری از بدیل‌های عمدۀ توسعه در برابر پراکندگی است که برای یکپارچه‌سازی سامانۀ حمل‌ونقل و کاربری اراضی از توسعه‌های فشرده و کاربری‌های مختلط در مناطق شهری حمایت می‌کند و در تقابل با توسعۀ پراکنده قرار می‌گیرد. در ادامه به دلیل پیچیده‌بودن مسائل و مشکلات شهری و پاسخگویی به این معضلات، برنامه‌ریزی برای بهبود وضعیت شهرها و به‌کارگیری فناوری اطلاعات و ارتباطات شکل‌گیری شهرهای الکترونیک پیشنهاد شد. سپس در راستای مقاصد و معیارهای توسعۀ پایدار، شهر الکترونیک و شهرسازی جدید نظریۀ هوشمندسازی شهرها شکل گرفته است. این الگو نیز به‌دنبال توزیع مناسب کاربری‌ها با تجمیع یا اختلاط آنها، فشرده‌سازی، حفظ محیط‌زیست، پیاده‌محوری، تجدید حیات مراکز شهری و ... است. پراکندگی شهری، شهر فشرده، رشد و شهر هوشمند ازجمله نظریه‌های توسعۀ شهری است که در طول زمان شکل گرفته‌‌اند. این اشکال تکمیل‌کنندۀ یکدیگر هستند، برای رفع نواقص هم شکل گرفته‌اند و مؤلفه‌های مشترکی با یکدیگر دارند. هوشمندسازی شهری، رویکرد جامع‌تری نسبت‌به نظریه‌های پیشین است که در پاسخ به الگوهای ناکارآمد و ناپایدار شکل گرفته است. در این رویکرد تلاش بر این است تا ویژگی‌های منفی اشکال قبلی به حداقل برسد و با تکمیل و افزودن جنبه‌های مثبت، شرایط شهرها بهبود یابد. درواقع مفهوم هوشمندسازی فقط دربارۀ کاربرد فناوری نیست، بلکه ابعاد مختلف دیگری مانند ابعاد اجتماعی، اقتصادی، کالبدی، مدیریتی و محیطی را نیز در برمی‌گیرد؛ بنابراین در پژوهش حاضر برای تحلیل شاخص‌ها و تبیین راهبردهای تحقق هوشمندسازی شهری، مجموعه‌ای از شاخص‌های مرتبط در زمینۀ هوشمندسازی با مطالعۀ رویکردهای مطروحه در پنج بعد کالبدی، اکولوژیکی، اقتصادی، اجتماعی و مدیریتی استخراج شد. مطالعۀ پژوهش‌های پیشین نشان‌دهندۀ آن بود که مطالعات اغلب بدون توجه به دیگر رویکردها و ابعاد مختلف شهر انجام شده است. وجه تمایز این پژوهش با سایر مطالعات انجام‌شده نیز در توجه به ابعاد مختلف شهر و استفاده از شاخص‌های مشترک رویکردهایی است که در راستای رسیدن به هوشمندسازی شهری تکمیل‌کنندۀ یکدیگر بودند. 

روش‌شناسی پژوهش

محدودۀ پژوهش

کلان‌شهر اصفهان با جمعیت 1961260، سومین کلان‌شهر کشور پس از تهران و مشهد، در قلب ایران واقع شده است. بدین لحاظ این شهر در جایگاه حساس و مهمی در سلسله‌مراتب شهری ایران قرار دارد. محدودۀ شهری اصفهان طبق سالنامۀ آماری شهر اصفهان (سال 1395) 15 منطقۀ شهری (تقوایی و علی اکبری، 1397: 145) و 199 محله دارد (تقوایی و همکاران، 1398: 24). این کلان‌شهر در خارج از محدودۀ شهری از غرب به خمینی‌شهر و نجف‌آباد، از جنوب به کوه صفه و سپاهان‌شهر، از شمال به شاهین‌شهر و از سمت شرق نیز به منطقۀ بیابانی ختم شده است (تقوایی و همکاران، 1399: 8).

شکل (1): موقعیت مناطق شهر اصفهان

figure (1): Location of Isfahan city areas

روش پژوهش

پژوهش صورت‌گرفته از نظر هدف، کاربردی‌–‌توسعه‌ای و از نظر روش، توصیفی-‌تحلیلی و پیمایشی است. جمع‌آوری اطلاعات با استفاده از دو روش کتابخانه‌ای و میدانی و مراجعه به منابع اسنادی، مقاله‌ها و نظریه‌های مرتبط صورت گرفته است. پس از استخراج و مقایسۀ شاخص‌ها در رویکردهای شهر پراکنده، شهر فشرده، رشد هوشمند، شهر الکترونیک و هوشمند، شاخص‌های مهم و مشترک در راستای هوشمندسازی در قالب 5 بعد (کالبدی-فضایی (8 گویه)، محیطی-اکولوژیکی (5 گویه)، اقتصادی (8 گویه)، اجتماعی (8 گویه)، مدیریتی‌–‌سیاسی (8 گویه)) دسته‌بندی شد. هرکدام از این ابعاد، زیر معیارهایی دارد که اساس پرسشنامۀ پژوهش حاضر را تشکیل داده‌ است. در جهت اهداف تحقیق یعنی تحلیل مؤلفه‌های اصلی رویکردهای هوشمندسازی و تحلیل نقاط ضعف و قوت، تهدیدها و فرصت‌های تحقق هوشمندسازی در شهر اصفهان از مدل تحلیل عاملی و SWOT استفاده شده است. جامعۀ آماری پژوهش مدنظر را کارشناسان و متولیان مناطق شهرداری شهر اصفهان، حوزه‌های برنامه‌ریزی شهری، هوشمندسازی، شهرسازی و اساتید دانشگاهی در برمی‌گیرد. حجم نمونه براساس روش نمونه‌گیری گلوله‌برفی 62 نفر انتخاب و پرسشنامه بین آنها توزیع شد.

جدول (1): ویژگی‌های جامعۀ آماری پژوهش

Table (1): Characteristics of the statistical population of the research

(مأخذ: یافته‌های پژوهش، 1400)

یافته‌های پژوهش

تحلیل مؤلفه‌های اصلی رویکردهای هوشمندسازی شهر اصفهان

شناسایی متغیرها/ شاخص‌های تبیین‌کنندۀ هوشمندسازی شهر اصفهان

شهرنشینی سریع فرصت‌هایی را برای انواع مختلف توسعه فراهم می‌کند. یکی از رویکردهایی که امروزه برای برون‌رفت از مشکلات و چالش‌های شهری، از سوی برنامه‌ریزان پیشنهاد شده است، رویکرد هوشمندسازی شهرها است. این الگو در راستای مقاصد و معیارهای توسعۀ پایدار شکل گرفته و به‌دنبال توزیع مناسب کاربری‌ها، حفظ محیط‌زیست، پیاده‌ محوری، دسترسی به امکانات و خدمات باکیفیت و .... است و جنبه‌های مختلف شهری را شامل می‌شود. در این مقاله برای شناسایی شاخص‌های اصلی تبیین‌کنندۀ هوشمندسازی شهری، ابتدا مطالعات انجام‌شدۀ پژوهشگران و نظریه‌پردازان بررسی و در پنج بعد کالبدی-فضایی، محیطی‌–‌اکولوژیکی، اقتصادی، اجتماعی و مدیریتی شاخص‌های مدنظر در زمینۀ هوشمندسازی شهری استخراج شد. سپس پرسشنامۀ تحقیق در طیف 5 گانۀ لیکرت ساخته شد و در اختیار پاسخ‌دهندگان قرار گرفت. نظر جامعۀ آماری پژوهش در رابطه با متغیرهای پرسشنامه جمع‌آوری شد. در ادامه برای شناسایی ابعاد زیربنایی تحقیق از روش تحلیل عاملی استفاده و براساس داده‌های جمع‌آوری‌شده از طریق پرسشنامه، همبستگی درونی متغیرها بررسی شد. درنهایت با خلاصه‌کردن متغیرها در قالب عامل‌های جدید، دسته‌بندی آنها به‌ترتیب اهمیت بار عاملی صورت گرفت و اصلی‌ترین مؤلفه‌ها در زمینۀ هوشمندسازی شهر اصفهان براساس نظر کارشناسان و متولیان نسبت‌به متغیرهای پژوهش اولویت‌بندی شد. جدول 2 نشان‌دهندۀ ابعاد و متغیر‌های استفاده‌شده در پرسشنامۀ پژوهش است: 

جدول (2): ابعاد و شاخص‌های هوشمندسازی شهری

Table (2): Dimensions and indicators of urban intelligence

References: Deilami & Kamruzzaman, 2017, Gehrke & Clifton 2017, Pearsall, 2017, Artmann, 2017, Lee, Lim 2018, Riggs & Chamberlain 2018, Gren, etal 2018, Richter & Behnisch 2018, Li 2019, Sha etal, 2019, Macke etal, 2019, Jun 2020, Sharifi 2020, Pašalić 2020, Sanchez etal 2020, Mattoni etal, 2020, Shifa etal, 2020, Danish Smart Cities, Mapping Smart Cities in the EU, The Smart Growth Network.

زنگنه و همکاران 1397، اذانی و همکاران 1397، پور احمد و همکاران 1397، روستایی و همکاران 1397، فلاح و تفتی 1397، نسترن و پیرانی 1398، رضایی و همکاران 1398، تقوایی و همکاران 1398، آزادخوانی و همکاران 1398، افضلی و همکاران 1398، حسینی خواه و وارثی 1398، رهنما و همکاران 1399 و رکن‌الدین افتخاری و همکاران 1399.

کنترل تناسب داده‌ها برای انجام تحلیل

همان‌طور که پیش‌تر نیز بیان شد، داده‌های مدنظر در رابطه با نظرهای کارشناسان از شاخص‌های هوشمندسازی با استفاده از طیف لیکرت و در مقیاس اندازه‌گیری 1 تا 5 گردآوری شد. در این مرحله، برای سنجش کیفیت، تناسب و همچنین شناسایی ساختار و کشف روابط و انسجام درونی شاخص‌های مورداستفاده، از شاخص kmo و آزمون بارتلت استفاده گردید که در ابعاد کالبدی-فضایی، محیطی‌–‌اکولوژیکی، اقتصادی، اجتماعی و مدیریتی ارائه شد. با توجه به اینکه مقدار شاخص kmo برابر با 82/0 است، کیفیت مدل برای بررسی مؤلفه‌های اصلی رویکردهای هوشمندسازی تأیید می‌شود و بر رضایت‌بخش‌بودن تحلیل عاملی دلالت دارد. درواقع نشان‌دهندۀ آن است که همبستگی‌های موجود بین داده‌های به‌دست‌آمده از شاخص‌های منتخب برای تحلیل عاملی پذیرفتنی است و به‌عنوان مؤلفه‌های اثرگذار در هوشمندسازی شهر اصفهان استفاده می‌شود. مقدار sig بارتلت نیز کوچک‌تر از 5 درصد است که نشان‌دهندۀ آن است که نتایج آزمون بارتلت معنی‌دار و عملیات مناسب است. درنهایت این مسئله حاکی از تأیید و تناسب تحلیل عاملی است. درواقع با توجه به مقدار kmo و میزان sig به‌دست‌آمده، اعتبار تحلیل در پژوهش حاضر ارزیابی شد و با توجه به مقدار به‌دست‌آمده و تأیید آن، ادامۀ تحلیل انجام گرفت تا ترتیب اهمیت این شاخص‌ها در عامل‌های مشخص بررسی شود.

جدول (3): نتایج شاخص kmo و بارتلت

Table (3): Results of kmo and Bartlett index

منبع: یافته‌های تحقیق، 1400

با توجه به اینکه پژوهش حاضر در پی تحلیل مؤلفه‌های اصلی رویکردهای هوشمندسازی در شهر اصفهان است، در این مرحله برای بیان اینکه کدام عامل‌ها به‌ترتیب تأثیر بیشتری در هوشمندسازی شهر اصفهان دارد، مقادیر ویژه به دست آمد و تنها عواملی که مقدار ویژۀ آنها بزرگ‌تر از یک بود، در تحلیل باقی ماند. عواملی که حضور آنها باعث تبیین بیشتر واریانس نبود، از تحلیل خارج شد. با توجه به جدول 4، عوامل استخراج‌شده، 3/64 درصد تغییرات ناشی را از متغیر‌ها تبیین می‌کند. ارتباط آنها با شاخص‌های 37 گانۀ مؤثر در هوشمندسازی مشخص شد. در این جدول، عوامل استخراج‌شده همراه با مقادیر، درصد واریانس و تجمعی واریانس هر یک از عوامل آمده است. عواملی که مقدار ویژۀ بیشتری دارد، اهمیت و تأثیر بیشتری خواهد داشت. با تشکیل ماتریس داده‌ها، ضریب همبستگی ماتریس محاسبه و درنهایت شاخص‌های هوشمندسازی شهری در 4 عامل نهایی کاهش یافته است که با توجه به درصد واریانس، خلاصۀ مطلوبی را نشان می‌دهد. با چرخش عوامل به روش واریماکس، متغیرهای هر عامل مشخص شد.

جدول (4): عوامل استخراج‌شده همراه با مقدار ویژه، درصد واریانس و درصد تجمعی واریانس آنها بعد از چرخش

Table (4): Extracted factors with specific value, percentage of variance and cumulative percentage of variance after rotation

منبع: یافته‌های تحقیق، 1400

در ادامه، نمایش نموداری عوامل مؤثر در هوشمندسازی شهر اصفهان ارائه شده که برای استخراج به آن توجه شده است. طبق شکل (2)، تنها چهار عامل اول دارای مقادیر ویژۀ بزرگ‌تر از یک است و سایر عوامل مقدار ویژۀ کمتر از یک دارد. براساس جدول (4) از عامل 4 به بعد، مقدار ویژه کم می‌شود. پس 4 عامل را به‌عنوان عوامل مهم می‌توان استخراج کرد که بیشترین نقش را در تبیین واریانس داده‌ها دارند. این نمودار برای تعیین تعداد بهینۀ مؤلفه‌ها به کار رفته است.

شکل (2): نمودار عوامل استخراج‌شده بر مبنای مقدار ویژه

Figure (2): Graph of extracted factors based on specific value

نام‌گذاری عامل‌ها

در این مرحله، عوامل مؤثر در هوشمندسازی شهر اصفهان چرخش داده شد تا توزیع مناسب‌تری بین داده‌ها ایجاد شود و تفسیر و نام‌گذاری عامل‌ها راحت‌تر صورت بگیرد. درواقع عواملی که ضریب بیشتری دارد، تأثیر بیشتری بر شاخص گذاشته‌ است. در ادامه با توجه به همبستگی هر یک از شاخص‌ها و براساس جایگاه قرارگیری آنها درون هر عامل و نوع مشابهت بین شاخص‌های موجود در یک عامل، نامی انتخاب شد که به‌نوعی نمایندۀ کلیۀ شاخص‌های آن عامل بود. متغیر‌های مربوط به هر عامل در جدول (5) آمده است. عامل ‌اول (اقتصادی-مدیریتی) است که 78/20 درصد واریانس کل را تبیین می‌کند. در این عامل 15 شاخص بارگذاری شده است که بیشترین تأثیر را بین عوامل استخراج‌شده دارد. این عامل با توجه به ارتباط با شاخص‌هایی مانند سرعت‌بخشیدن به انجام امور اداری (719/0)، حمایت، نظارت و کنترل دولتی (716/0)، همکاری بخشی و بین سازمانی (710/0)، کارایی و صرفه‌جویی در انرژی (641/0)، خدمات اقتصادی الکترونیکی (609/0)، دسترسی به تسهیلات و خدمات باکیفیت (597/0) و ... به‌عنوان عامل مدیریتی‌–‌‌اقتصادی، مهم‌ترین عامل در هوشمندسازی شهر اصفهان شناخته شده است. تحقق هوشمندسازی شهری باعث رهایی از بن‌بست‌های مدیریتی و افزایش کارایی در حوزۀ شهری می‌شود و به مدیران و برنامه‌ریزان در مقابل چالش‌های شهری کمک می‌کند؛ زیرا مدیریت شهری موضوعی است که دامنه‌ای بسیار گسترده دارد و هرچقدر مسائل شهری پیچیده‌تر باشد، مدیریت شهری نیز سخت می‌شود؛ بنابراین نیاز به تدابیری دارد تا بتواند به‌صورت موفق عمل کند. در زمینۀ اقتصادی نیز باید بیان کرد توسعۀ اقتصادی نتیجۀ رشد اقتصادی، تغییر و تحولات کیفی و کمی و هدفی بزرگ برای تمام کشورهاست. توجه تحقق هوشمندسازی باعث توسعۀ اقتصادی و افزایش سود و بازدهی می‌شود؛ بنابراین باید بیان کرد توسعۀ هوشمندسازی می‌تواند عامل بنیادی در توسعۀ اقتصادی باشد؛ در ادامه، باعث هدایت آگاهانه و مدیریت بهینه و سازمان‌یافتۀ شهری شود؛ گام‌های مثبتی در زمینۀ کنترل مشکلات شهر و سازمان‌دهی پایدار فضای شهر بردارد.

 عامل دوم، 85/15 درصد واریانس کل را به خود اختصاص داده و 6 شاخص در آن بارگذاری شده است و با جای‌گرفتن متغیرهایی مانند تعادل بازار زمین و مسکن شهر (728/0)، زمین‌ها و فضاهای خالی شهر (669/0)، اشتغال و کارآفرینی (667/0)، ارتباط پایدار و جذاب با طبیعت (549/0)، دفع زباله و بازیافت شهری (428/0) و... به‌عنوان عامل اقتصادی‌–‌محیطی اهمیت دارد. قابلیت محیطی شهر موضوعی است که همواره چالشی برای مدیران و برنامه‌ریزان شهری است. توجه‌نکردن به این مهم شهر را به محیطی غیرقابل سکونت تبدیل خواهد کرد. همچنین عملکرد مثبت در ابعاد اقتصادی به‌یقین زمینه‌های پایداری را فراهم می‌کند و باعث ارتقای کیفیت، بهبود ساختار شهر و پیشرفت اقتصادی شهر می‌شود.

در عامل سوم شاخص‌هایی مانند سامان‌دهی حمل‌ونقل عمومی (773/0)، بازآفرینی شهری و بهینه‌سازی (693/0)، توسعۀ فیزیکی متوازن شهر اصفهان (686/0)، تنوع طراحی و کاربری اراضی (680/0) و ... قرار گرفته‌ و عامل کالبدی را تشکیل داده‌اند. یکی از مهم‌ترین ابعاد مربوط به شهرها بُعد کالبدی است که عموم شهروندان با آن در ارتباط هستند و توجه به این بعد و شاخص‌های آن بسیار مهم و پر اهمیت است تا شهرها به‌سمت فرم پایدار با بازدهی بالا تبدیل شوند که 32/15 درصد واریانس کل را تبیین می‌کند و 10 شاخص را در برگرفته است.

و عامل چهارم یعنی عامل (اجتماعی) 34/12 درصد واریانس کل را توجیه می‌کند و با توجه به شاخص‌هایی مانند آرامش و امنیت شهروندان(793/0)، بهبود مناطق محروم و ارتقای رفاه عمومی (693/0)، سرزندگی، تنوع و نشاط شهری (642/0) و... عامل اجتماعی است. به‌منظور پیشرفت و شکوفایی شهر، توجه به شاخص‌های اجتماعی ضرورتی انکارناپذیر است. درواقع توجه به عامل اجتماعی از واقعیت‌های اساسی و لازم در هر جامعۀ شهری است.

درنهایت باید بیان کرد عوامل مدیریتی‌–‌اقتصادی، محیطی‌–‌اقتصادی و کالبدی و اجتماعی مهم‌ترین عوامل اثرگذار در توسعۀ هوشمندسازی شهر اصفهان شناخته شد و این عوامل 64 درصد واریانس کل را تبیین می‌کند که نشان‌دهندۀ اهمیت عوامل و برنامه‌ریزی برای تقویت و ارتقای کارایی آنها و درنهایت تحقق و توسعۀ هوشمندسازی در شهر اصفهان است. مهم‌ترین مؤلفه‌های اثرگذار در هوشمندسازی شهری در جدول (5) ارائه شده است.

جدول (5): متغیرهای مربوط به هر یک از عامل‌های مؤثر بر هوشمندسازی شهری

Table (5): Variables related to each of the factors affecting urban intelligence

منبع: یافته‌های تحقیق، 1400

تحلیل نقاط ضعف و قوت، فرصت و تهدید تحقق هوشمندسازی در کلان‌شهر اصفهان و راهکارهای بهبود آن

مدل SWOT ازجمله کارآمدترین مدل‌های تدوین استراتژی است. این مدل نقاط ضعف و قوت، فرصت و تهدیدها را تحلیل می‌کند و راهبردهای آن مورد استفادۀ برنامه‌ریزان قرار می‌گیرد. برای به‌کارگیری این مدل جداولی تهیه شده است. جدول (6) و (7) عوامل درونی است که نقاط قوت و ضعف را شامل می‌شود و جداول شمارۀ (8) و (9) عوامل خارجی یعنی فرصت‌ها و تهدیدها را پوشش می‌دهد و این عوامل وزن‌دهی شده‌ است.

تجزیه‌وتحلیل عوامل داخلی مؤثر بر تحقق هوشمندسازی شهر اصفهان

بیش از هر زمان دیگر، شهرهای جهان به مناطقی با تراکم زیاد انسانی تبدیل شده‌اند و پیش‌بینی‌های جمعیت نشان‌دهندۀ آن است که شهرنشینی گسترده به‌سرعت ادامه خواهد یافت. این تمرکز زیاد مردم در یک منطقه همراه با مسائل مثبت و منفی که به‌همراه دارد، مناطق شهری را بیش از گذشته آسیب‌پذیر می‌کند. این رشد چشمگیر، چالش‌های متعددی را به شهرها تحمیل خواهد کرد. ازجمله: مدیریت پایدار، توسعۀ مناطق شهری و توانایی تضمین کیفیت زندگی عالی برای شهروندان؛ بنابراین توسعۀ شهرهای هوشمند، راه‌حلی مؤثر و فوری برای حمایت از نیازهای متعدد این جمعیت در حال رشد تلقی می‌شود. در پاسخ به این موضوع، شهرهای هوشمند برای بازسازی خدمات ارائه‌شده به شهروندان، بهبود کارایی عملیاتی و تصمیم‌گیری بهتر در هر سطح ارائه شده‌ است. در این راستا، عوامل مختلفی دخالت دارد که به‌صورت‌های متفاوت در تحقق این مهم اثرگذار است و به‌عنوان نقطۀ قوت و ضعف یا فرصت و تهدید به شمار می‌آید. در ادامه، عوامل داخلی ارائه شده که به‌عنوان نقاط قوت و ضعف مؤثر در تحقق هوشمندسازی شهر اصفهان مفید است.

با توجه به جدول (6)، مجموع امتیاز وزنی به‌دست‌آمده از مهم‌ترین نقاط قوت برای تحقق هوشمندسازی شهر اصفهان 081/3 است. سامان‌دهی فضای سبز و باغات شهری با امتیاز 607/0، سرزندگی، نشاط شهری، آرامش و امنیت شهروندان با امتیاز 475/0، توسعۀ فیزیکی متوازن و سرعت‌بخشیدن به انجام امور اداری با امتیاز 340/0، پیوستگی، اتصال و انسجام فضا با امتیاز 334/0، کارایی و صرفه‌جویی در مصرف انرژی و حفظ منابع مالی و اقتصاد محلی با امتیاز 211/0 و 202/0 و درنهایت همکاری بخشی و موفقیت سیاسی اداری با امتیاز 095/0 مهم‌ترین نقاط قوت شهر اصفهان برای تحقق هوشمندسازی شهری است؛ بنابراین عوامل زیر نقش مهمی در تحقق هوشمندکردن شهر اصفهان دارد که با برنامه‌ریزی و توجه به این عوامل می‌توان در این راستا گام مؤثری برداشت.

جدول (6): نقاط قوت مؤثر بر تحقق هوشمندسازی شهر اصفهان

Table (6): Strengths affecting the realization of intelligence in Isfahan

منبع: یافته‌های تحقیق، 1400

در زمینۀ نقاط ضعف موجود در تحقق هوشمندسازی در شهر اصفهان نیز باید بیان کرد، عامل نبود مدیریت در زباله و بازیافت شهری با امتیاز 656/0، نداشتن حس مکان و هویت شهری با امتیاز 460/0، بی‌توجهی به خدمات اقتصادی الکترونیکی با امتیاز 341/0، بی‌تحرکی و متارکه در مراکز تاریخی با امتیاز 339/0، به اشتراک‌نگذاشتن دانش و تجربیات با امتیاز 333/0، نبودِ هوشمندسازی خدمات شهری با امتیاز 217/0، نداشتن خلاقیت و تکنولوژی در مدیریت با امتیاز 214/0 و درنهایت عدم نظارت و کنترل دولتی و نبود برنامه‌ریزی زمین‌ها و فضاهای خالی شهری با امتیاز 099/0 مهم‌ترین نقاط ضعف موجود در سیستم است که برای بهبود نیاز به برنامه‌ریزی دارد تا مانعی در تحقق هوشمندسازی به شمار نیاید.

جدول (7): نقاط ضعف مؤثر بر تحقق هوشمندسازی شهر اصفهان

Table (7): Weaknesses affecting the realization of intelligence in Isfahan

منبع: یافته‌های تحقیق، 1400

تجزیه‌وتحلیل عوامل خارجی مؤثر بر تحقق هوشمندسازی شهر اصفهان

انفجار جمعیت شهری باعث بروز فرصت‌ها و تهدیدات فراوانی برای بسیاری از شهرهای جهان شده است که بر عملکرد کوتاه‌مدت شهر و پایداری بلندمدت تأثیر می‌گذارد؛ اما هوشمندسازی شهرها به‌دنبال ایجاد طیف گسترده‌ای از خدمات است. از حمل‌ونقل و انرژی هوشمند گرفته تا شهروندان هوشمند و آموزش که هدف آنها بهبود و منطقی‌کردن خدمات عمومی در آینده است. این رویکرد حداقل در حال حاضر، در مسیر تبدیل‌شدن به محرک اصلی ابتکارهای پایداری و بازآفرینی شهری است؛ بنابراین باید به شناسایی فرصت‌ها و بهره‌گیری از آنها و همچنین عوامل تهدیدآمیز و به حداقل‌رساندن تهدیدها در راستای هوشمندسازی شهرها اقدام کرد. در جدول (8) عواملی آورده شده است که به‌عنوان فرصت در هوشمندسازی شهر اصفهان شناخته می‌شود. به صورتی که سامان‌دهی حمل‌ونقل عمومی با امتیاز 602/0، فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی با امتیاز 678/0، ارتباط جذاب و پایدار با طبیعت با امتیاز 457/0، مشارکت شهروندان با امتیاز 441/0، تنوع طراحی شهری و کاربری اراضی با امتیاز 329/0، بازاریابی و تقویت رقابت تجاری شهر با امتیاز 319/0، جذب سرمایۀ مالی با امتیاز 307/0، وجود تنوع زیستی با امتیاز 305/0 و درنهایت فرصت‌های اشتغال و کارآفرینی با امتیاز 197/0 به‌عنوان فرصت‌های تحقق هوشمندسازی شهر اصفهان هستند.

جدول 8: فرصت‌های مؤثر بر تحقق هوشمندسازی شهر اصفهان

Table (8): Effective opportunities on the realization of intelligence in Isfahan

منبع: یافته‌های تحقیق، 1400

امروزه، شهرها با تهدیدهای بسیاری ازجمله آلودگی، مصرف منابع، نابرابری اجتماعی و ... روبه‌رو هستند. بسیاری از هوشمندسازی، یک اکوسیستم پیچیدۀ شهری ایجاد می‌کند که امکان استفادۀ بهینه‌تر از منابع و بهبود رفاه ساکنان شهر را فراهم می‌آورد. برای اینکه یک سیستم ازجمله سیستم‌های شهری بتواند به‌سمت هدف حرکت کند، تهدیدهای موجود باید رفع شود. در جدول شمارۀ 9 تهدیدهای موجود در تحقق هوشمندسازی شهر اصفهان ارائه شده است؛ به‌طوری که در دسترس‌نبودن تسهیلات و خدمات باکیفیت با امتیاز 634/0، آگاهی‌نداشتن شهروندان از مسائل شهری با امتیاز 621/0، ارتباط ضعیف بخش‌های مختلف با مراکز شهری با امتیاز 608/0، عدم بارآفرینی شهری، بهینه‌سازی زیرساخت‌ها، نداشتن مدیریت جامع در مواقع بحران و نبود واکنش اضطراری با امتیاز 4568/0، وجود مناطق محروم و رکود رفاه عمومی با امتیاز 4512/0 و نبود حاکمیت شفاف و قوی با امتیاز 316/0 به‌عنوان عوامل تهدید تحقق هوشمندسازی به شمار می‌آید.

جدول (9): تهدیدهای مؤثر بر تحقق هوشمندسازی شهر اصفهان

Table (9): Threats affecting the realization of intelligence in Isfahan

منبع: یافته‌های تحقیق، 1400

تجزیه‌وتحلیل عوامل راهبردی

از زمان ورود به قرن بیست و یکم، روند شهرنشینی جهانی به‌تدریج در حال شتاب است. با شتاب تدریجی شهرنشینی، شهر هوشمند به روند جدید توسعۀ جهانی شهری تبدیل شده است. ظهور شهرهای هوشمند نیازهای معیشتی مردم، خدمات و حفاظت از محیط زیست و مشکلات توسعۀ شهری را برطرف کرده و به مدیریت و بهره‌برداری هوشمندانۀ شهر و تحقق توسعۀ پایدار شهر کمک کرده است؛ بنابراین با افزایش مداوم جمعیت در شهرها، نیاز مبرم به استفاده از راه‌حل‌ها و استراتژی‌های نوین برای بهبود کارآیی و عملکرد آنها احساس می‌شود. درحقیقت، توسعۀ راه‌حل‌های تحول‌آور و نوآورانه برای تقویت زیرساخت‌های شهری همگام با افزایش تقاضای ارائۀ خدمات و برآورده‌کردن انتظارات روزافزون شهروندان برای بهبود کیفیت زندگی بسیار مهم است. در این قسمت با استفاده از جدول‌های تجزیه‌وتحلیل عوامل داخلی و خارجی و ترکیب آنها، مهم‌ترین عوامل استراتژیک در تحقق هوشمندسازی شهر اصفهان ارائه شده است برای این منظور، ابتدا اولویت‌بندی استراتژی‌های منظورشده در راستای تحقق هوشمندسازی شهر اصفهان صورت گرفت. درواقع هرکدام از استراتژی‌ها به‌صورت جداگانه با عوامل ضعف و قوت، فرصت و تهدید‌ها مقایسه شد. درنهایت مجموع امتیازات کسب‌شده توسط هر استراتژی با هم مقایسه شد و اولویت نهایی استراتژی‌ها به دست آمد. باید بیان کرد استراتژی ایجاد تسهیلات برای تشویق به نوسازی بافت‌های تاریخی، ایجاد فرصت‌هایی برای تعاملات اجتماعی و پیاده‌سازی تجربیات و پروژه‌های موفق اجراشده در دیگر مناطق شهری، بیشترین امتیاز و استراتژی ایجاد زیرساخت ارتباطی و دستیابی به شبکۀ حمل‌و‌نقل، ترافیک پیشرفته و یکپارچه و ارتقای ایمنی شبکۀ معابر، کمترین امتیاز را کسب کرده است. همچنین بازه زمانی اجرای هرکدام از استراتژی‌های ارائه‌شده در قالب برنامه‌ریزی بلندمدت، میان‌مدت و کوتاه‌مدت در جدول (10) ارائه شده است.

جدول (10): ماتریس استراتژی‌های تحقق هوشمندسازی و اولویت برنامه‌ریزی

Table (10): Matrix of smart realization strategies and planning priority

منبع: یافته‌های تحقیق، 1400

در یک جمع‌بندی کلی نتایج یافته‌ها نشان‌دهندۀ آن است که مهم‌ترین مؤلفه‌های مؤثر در تحقق هوشمندسازی شهری در چهار گروه اقتصادی‌–مدیریتی، اقتصادی‌–‌محیطی، کالبدی و اجتماعی به‌ترتیب ضریب اثرگذاری دسته‌بندی شد. در رابطه با عوامل استخراج‌شده باید بگوییم مدیریت شهری موضوعی بسیار مهم و دامنه‌دار در امور شهری است که بر روند الگوی شکل‌گیری شهرها نیز تأثیر می‌گذارد و با توجه به پیچیده‌بودن مسائل شهری، مدیریت شهری نیاز به تدابیر مؤثری دارد که امور شهری را به‌درستی اداره و زمینۀ توسعه و رفاه شهر را فراهم کند. در راستای تحقق هوشمندسازی نیز باید گفت مدیریت شهری نقش مؤثری بر طرح‌ها و پروژه‌های هوشمندسازی دارد. سرعت‌بخشیدن به انجام امور اداری، حمایت، نظارت و کنترل دولتی برای کیفیت اجرای امور و جلوگیری از فساد اداری، همکاری بخشی بین ادارات و سازمان‌ها برای توسعۀ همکاری بخشی و جلوگیری از موازی کاری و دوباره‌کاری سازمان‌ها، همچنین شکست پروژه‌ها، حاکمیت شفاف و قوی به‌منظور دسترسی سریع به اطلاعات، مدیریت جامع در مواقع بحران و واکنش اضطراری به‌عنوان یکی از اهداف اصلی و راهبردی هوشمندسازی، خلاقیت و به‌کارگیری تکنولوژی جدید در مدیریت امور اداری، برای پیاده‌سازی مجموعه‌ای از فرایندها به‌منظور ارائۀ خدمات باکیفیت به شهروندان، ارائۀ مشوق‌هایی برای توسعه‌های در اولویت به‌عنوان یکی از اصول اساسی هوشمندسازی است که سبب استفادۀ مجدد از زیرساخت‌ها و زمین‌های موجود می‌شود و صرفه‌های اقتصادی و اجتماعی و ارتقای کیفیت زیست‌محیطی را به‌دنبال دارد. مشارکت شهروندان در امور اداری برای افزایش اعتماد مردم و پذیرش تصمیمات و برنامه‌ریزی‌ها از مجموعه شاخص‌های مؤثر در بحث مدیریت شهری، برای تحقق هوشمندسازی است.

اما اهمیت و نقش بعد اقتصادی در تحقق هوشمندسازی نیز مسئله‌ای انکارنشدنی است؛ زیرا این رویکرد برای اجرایی‌شدن نیاز به حمایت اقتصادی دارد و بعد از اجرا نیز باید بازدهی و اثر مثبتی در سیستم داشته باشد. در همین راستا، باید گفت شاخص کارایی و صرفه‌جویی در انرژی به‌عنوان مهم‌ترین راهکارهای لازم برای توسعۀ اقتصادی و رسیدن به اقتصادی پایدار در هر جامعه‌ای شناخته می‌شود. ازجمله: اصول پایدارسازی شهرها، خدمات اقتصادی الکترونیکی، جذب سرمایه و تأمین مالی با تشویق و حمایت سرمایه‌گذاران و شهروندان در اجرای پروژه‌ها و طرح‌ها، حفظ منابع مالی و تأمین اقتصاد محلی با مکان‌یابی مناسب فعالیت‌های اقتصادی محلی، بازاریابی و تقویت رقابت تجاری شهر به شیوه‌ای که نیازهای گروه‌های مختلف برآورده شود و یک تصویر منحصربه‌فرد از شهر ارائه شود.

الگوهای فیزیکی متفاوت، تأثیرات مختلفی نیز روی مظاهر و مناظر طبیعی شهری می‌گذارد و اثرهای زیست‎محیطی زیادی ایجاد می‌کند که با خطرهای سلامتی ازجمله: آلودگی هوا، آسیب‌دیدگی در ترافیک، مشکلات اجتماعی و ... همراه است که برای برطرف‌کردن این مشکلات نیز تحقق هوشمندسازی یکی از راهکارهای ارائه‌شده است. ارتباط جذاب و پایدار با طبیعت برای برقراری تعادل و انطباق فضای شهری با تناسب‌های محیطی، دفع زباله و بازیافت شهری به‌منظور کاهش آلودگی‌های ناشی از این مسئله، تنوع زیست‌محیطی از طریق ارائۀ راهکارهایی مانند ترویج کشاورزی محلی، وضعیت فضای سبز و باغات برای حس‌یابی، معنایافتن و ارتقای کیفیت سیمای محیط و همچنین بهبود وضعیت آلودگی‌های شهری از طریق تدوین قوانین از راهکارهای لازم برای تحقق هوشمندسازی شهری است.

تحقق و توسعۀ هوشمندسازی نیاز به خدمات زیربنایی کارآمد و توجه به مؤلفه‌های کالبدی دارد. یکی از مسائل مهم و اساسی توجه به حمل‌و‌نقل عمومی (مسیرهای پیاده‌روی، دوچرخه‌سواری و ....) و برنامه‌ریزی در این زمینه است؛ زیرا الگوهای فضایی شهری اغلب بر الگوهای رفت‌وآمد تأثیر می‌گذارد و شهروندان را با مسائلی مانند تراکم ترافیک، مصرف انرژی، آلودگی هوا، مسائل روان‌شناختی و بهداشتی و ... روبه‌رو می‌کند. بازآفرینی شهری و بهینه‌سازی یکی دیگر از موارد موردتوجه رویکرد هوشمندسازی است که با راهکارهایی مانند استفادۀ مجدد از زیرساخت‌ها و اراضی توسعه‌یافتۀ قبلی، حمایت از توسعۀ مجدد اراضی مورداستفاده در جامعۀ موجود و ... می‌توان آن را مدیریت کرد. با توجه به روند افزایش جمعیت، گسترش فیزیکی شهرها و تأثیر فرم و فضای شهر از این مسئله، توجه به توسعۀ متوازن شهر و همچنین تنوع طراحی شهری و کاربری اراضی به‌عنوان ابزاری اثرگذار در بهبود فرم فضایی و شکل شهری ضرورتی انکارناپذیر است. یکی از اهداف هوشمندسازی شهری یکپارچه‌سازی کاربری‌ها و جلوگیری از توسعه‌های پراکنده است؛ بنابراین پیوستگی، اتصال و انسجام فضاهای شهری با طراحی مناسب و ارتباط بخش‌های مختلف شهر با مرکز شهر ازجمله راهکارهای مؤثر در توسعۀ هوشمندسازی است. از دیگر مؤلفه‌های مهم در بحث هوشمندکردن شهر، ارائۀ خدمات هوشمند به شهروندان است که با کمک تدابیر و راهکارهایی مانند کارآمدکردن زیرساخت‌ها و خدمات سنتی و ادغام با فناوری‌های هوشمند این مؤلفه را می‌توان اجرا کرد.

یکی دیگر از مسائل مهم و اساسی، بُعد اجتماعی شهرهاست که برای برنامه‌ریزی در زمینۀ هوشمندسازی شهرها، باید به‌طور چشمگیری آن را در نظر گرفت. اگر آرامش و امنیت شهروندان و همچنین سرزندگی، تنوع و نشاط در شهر فراهم نباشد، زمینۀ پیشرفت و شکوفایی شهر نیز فراهم نمی‌شود. در توسعۀ پایدار شهر، کیفیت زندگی انسان در فضای شهری محور قرار می‌گیرد؛ بنابراین باید با ارائۀ خدمات به‌صورت عمومی و خصوصی به بهبود مناطق محروم و ارتقای رفاه عمومی توجه کرد. هوشمندسازی باعث تغییر در مفاهیم، الگوهای زندگی و ویژگی‌های اجتماعی می‌شود و در کنار توسعۀ فعالیت‌های مجازی، زمینۀ افزایش آگاهی شهروندان را به مسائل شهری در پی دارد. از طرفی با تسهیل انجام فعالیت‌های شهری باعث خشونت کمتر و ایجاد جامعه‌ای آرام‌تر، دوستانه‌تر و سالم‌تر می‌شود.

با توجه به اینکه هر سیستم با تکیه بر استعدادها و پتانسیل‌هایی که دارد، عملکردهایی را از خود نشان می‌دهد، آنچه می‌تواند این عملکردها را به‌سمت مثبتی هدایت کند، به‌کارگیری استراتژی‌ها و راهکارهای مؤثر در جهت تقویت پتانسیل‌ها و برطرف‌کردن ضعف‌های یک سیستم است. در همین راستا، با استفاده از مدل SWOT و بررسی شاخص‌ها، مهم‌ترین نقاط قوت، برنامه‌ریزی و طراحی فضای سبز و پارک‌های شهری و تلفیق عملکرد آنها به‌منظور بهره‌مندی از بیشترین بازدهی و مهم‌ترین ضعف مربوط به مسئلۀ مدیریت هوشمند پسماند است. همچنین ایجاد زیرساخت ارتباطی و دستیابی به شبکۀ حمل‌ونقل و ترافیک پیشرفته و یکپارچه و ارتقای ایمنی شبکۀ معابر مهم‌ترین فرصت و ارائۀ خدمات به‌صورت عمومی یا خصوصی برای کمک به افراد یا گروه‌های محروم، مظرب یا آسیب‌پذیر از تهدیدهای پیش روی تحقق هوشمندسازی در شهر اصفهان است که درنهایت مناسب‌ترین راهبردها برای تقویت نقاط قوت و فرصت و رفع ضعف‌ها و تهدیدها در قالب برنامه‌ریزی بلندمدت، میان‌مدت و کوتاه‌مدت ارائه شد.

نتیجه‌گیری

برنامه‌ریزان شهری تأکید می‌کنند که اهمیت شهرها در اقتصاد منطقه‌ای، ملی یا جهانی در حال افزایش است. از آنجا که شهرنشینی به حدی رسیده است که تقریباً نیمی از جمعیت جهان در شهرها زندگی می‌کنند، زیرساخت‌های شهر با چالش‌های واقعی روبه‌رو می‌شود که چگونه برای افزایش جمعیت شهرها برنامه‌ریزی و محیط‌هایی متنوع ایجاد کرد که ابعاد مختلف اقتصادی، اجتماعی، اکولوژیکی و مدیریتی در آن جریان داشته باشد؛ همچنین به ارتقای رفاه جمعی شهروندان کمک کند و یک چشم‌انداز جامع‌گرایانه تعریف کند که در آن موضوعات جدیدی چون دیجیتالی‌شدن، ادغام، کیفیت زندگی، نیازهای شهروندان و برابری در نظر گرفته ‌شود. با توجه به تغییر و تحولات روزافزون شهرها، پیش‌بینی می‌شود که تفاوت‌های اساسی بین شهرهای موجود و آینده در اجرای اصول، سیاست‌ها و روش‌های برنامه‌ریزی ایجاد خواهد شد؛ بنابراین توسعۀ راه‌حل‌های تحول‌آور و نوآورانه برای تقویت زیرساخت‌های شهری و برآورده‌کردن انتظارات روزافزون شهروندان برای بهبود کیفیت زندگی بسیار مهم است. در این زمینه، با هدف بهبود جنبه‌هایی از قبیل کیفیت زندگی و توانمندسازی شهروندان، هوشمندسازی شهری به‌عنوان سناریویی مفهومی در نظر گرفته شده ‌است و برنامه‌ریزان شهری به‌طور گسترده به اجرای راه‌حل‌های هوشمندسازی برای تقویت رقابت جهانی شهر، بهبود کارآیی زیست‌محیطی و اقتصادی و تسهیل تاب‌آوری ترغیب می‌شوند. کلان‌شهر اصفهان به‌عنوان سومین شهر پرجمعیت ایران و چهاردهمین شهر پرجمعیت خاورمیانه نیاز به ایجاد چشم‌اندازهایی برای ایجاد محیطی ایمن و پایدار برای زندگی و کار در برنامه‌های شهری دارد؛ بنابراین طراحی کارآمد و مؤثر آیندۀ این کلان‌شهر می‌تواند کلید گشودن پایداری اجتماعی، اقتصادی و زیست‌محیطی باشد. از این رو، پژوهش حاضر با هدف تحلیل مؤلفه‌های اصلی رویکردهای هوشمندسازی شهر اصفهان انجام شد. با استفاده از مدل SWOT، نقاط قوت و ضعف، فرصت‌ها و تهدیدهای هوشمندسازی در اصفهان شناسایی و راهبردهای مربوطه ارائه شد. در ادامه، نتایج حاصل از تحلیل عاملی براساس تعداد 37 متغیری که وارد این آزمون شد، نشان‌دهندۀ آن است که چهار عامل اقتصادی‌–‌مدیریتی، اقتصادی-‌محیطی، کالبدی و اجتماعی به‌ترتیب بیشترین مقدار واریانس را دارد و مهم‌ترین مؤلفه‌های اثرگذار در توسعۀ هوشمندسازی شهر اصفهان است. درنهایت باید بیان کرد، تحقق هوشمندسازی در عصر امروز می‌تواند به‌عنوان راه‌حلی باشد که پاسخگوی چالش‌ها و مشکلات کنونی شهرهاست و به‌عنوان ابزاری برای بهزیستی شخصی، اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی، زیست‌محیطی و فیزیولوژیکی با هدف ارتقای کیفیت زندگی ساکنان عمل می‌کند.

در ادامه پیشنهادهایی برای تحقق و بهبود شاخص‌های مدنظر به‌منظور هوشمندسازی شهر اصفهان به‌ترتیب اولویت زمانی و مکانی ارائه شده است.

جدول (11): ارائه پیشنهادها برای تحقق هوشمندسازی شهر اصفهان به تفکیک اولویت مکانی‌-‌زمانی

Table (11): Presenting suggestions for achieving smart city of Isfahan by spatial-temporal priority

[1]. Li

[2]. Abdul Ahad

[3]. Guimaraes

[4]. Duygan