تبیین پایداری صنعت دام‌پروری استان اصفهان

مقدمه

زیربخش دام‌پروری به‌عنوان یکی از بخش‌های مهم اقتصاد، نقش مهمی در تأمین غذا، ایجاد اشتغال و ارزش‌افزوده دارد. فعالیت در این بخش از یک‌سو، متأثر از شرایط محیطی و اقلیمی بوده و از سوی دیگر، در ارتباط تنگاتنگ با سایر بخش‌ها و زیربخش‌ها از قبیل زراعت، منابع طبیعی، صنعت، بازرگانی، حمل‌ونقل و ... است (9). به همین دلیل دستیابی به اهداف کلان مانند امنیت غذایی، اشتغال پایدار و افزایش تولید در این بخش مستلزم شناخت وضع موجود، امکانات و فعالیت‌ها، تبیین نقاط ضعف و قوت، تهدیدها و فرصت‌ها و سپس تدوین اهداف و استراتژی‌های بلندمدت برای توسعۀ پایدار در این زیربخش است که این مهم در قالب مطالعات ﺗﺪﻭﯾﻦ ﺑﺮﻧﺎمۀ ﺗﻮسعۀ ﭘﺎﻳﺪﺍﺭ ﺻﻨﻌﺖ ﺩﺍ‌م‌پروری ﺍﺳﺘﺎﻥ ﺍﺻﻔﻬﺎﻥ انجام شده است.

برنامه‌ریزی مناسب و علمی برای بهبود و توسعۀ تولیدات دامی در راستای افزایش بهره‌وری تولیدات دام، طیور، سایر ماکیان و زنبورعسل براساس اسناد بالادستی موجود، سیاست‌های کلان اقتصاد مقاومتی کشور و جامع‌نگری از الزامات برنامه‌های توسعۀ پایدار صنعت دام‌پروری استان اصفهان است (2).

تعیین و اجرای برنامه‌های توسعه‌ای، به دلیل ضعف و ناکارآمدی ارتباط سیستماتیک بین بخش‌های مختلف تولیدات کشاورزی و دام‌پروری با ظرفیت منابع طبیعی (آب و مراتع)، صنایع فرآوری، نهادهای مالی، توزیع نهاده و محصولات دامی در کشور، نیازمند تمرکز و توجه ویژه برای شناسایی ظرفیت‌ها، پتانسیل‌ها و تعاملات اثرگذار بر صنعت دام‌پروری است (10).

ارتباط سیستماتیک بین بخش‌های مختلف تولید و عرضه در سایر کشورها با بهره‌گیری از اتصال جریان‌های تولید، صادرات و پایانه‌های وارداتی با همکاری بخش‌های خصوصی قدرتمند برقرار شده است. در همین راستا، برنامۀ توسعۀ پایدار صنعت دام‌پروری استان اصفهان به‌منظور شناسایی و بومی‌کردن ارتباطات سیستماتیک برای بهبود و ایجاد توسعۀ پایدار در صنعت دام‌پروری کشور ارائه شده است. کلیۀ موارد پیش‌بینی‌شده، از سوی دو کارگروه ستادی و استانی با شرح وظایف مشخص، نقش مؤثر بخش‌های خصوصی و دولتی استان و هماهنگی سازمان جهاد کشاورزی استان اصفهان، بخش اقتصاد مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع ستادی، پیگیری، هماهنگ و عملیاتی شد.

 

مبانی نظری

در پی اعلام دهه‎های توسعه از سوی سازمان ملل متحد از اوایل دهۀ شصت میلادی، موضوع توسعه در کشورهای در حال توسعه، در صدر مسائل نهادهای ملل متحد و مؤسسه‌های توسعۀ بین‌المللی قرار گرفت. در ابتدا، تعاریف متعددی از توسعه مطرح و به معنای بهبود زندگی اجتماعی در نظر گرفته شد؛ بنابراین از چالش‌های اساسی توسعه در دهۀ هفتاد، مقابله با سوءتغذیه و گرسنگی در سطح جهان بود (7).

مفهوم توسعۀ پایدار، ناظر بر این واقعیت انکارناپذیر است که ملاحظات مربـوط بـه اکولـوژی می‌تواند و باید در فعالیت‌های اقتصـادی به کار گرفته شود. این ملاحظات شامل ایده‌های ایجاد محیطی منطقی است که در آن ادعای توسعه برای پیشبرد کیفیت همـۀ جنبـه‌هـای زنـدگی به چالش کشیده می‌شود (4).

درخصوص عوامل ساختاری و نهادی مؤثر بر توسعۀ پایدار صنعت دام‌پروری، مطالعۀ چندانی در ایران صورت نگرفته است. در خارج از کشور هم وضعیت به همین منوال است. مطالعات انجام‌شده، بیشتر درخصوص عوامل مؤثر بر توسعۀ پایدار سایر بخش‌ها ازجمله گردشگری، توسعۀ پایدار روستایی و غیره بوده است. با وجود این، تعدادی از مطالعاتِ تا حدی مرتبط با موضوع مطالعه در ادامه آمده است. از دیدگاه دام‌پروران شهرستان قلعه گنج استان کرمان، موانع سازمانی و ساختاری از مهم‌ترین موانع صنعتی‌شدن دام‌پروری در منطقۀ موردمطالعه شناخته شد. از سوی دیگر، دامداران نیمه‌صنعتی، موانع را بالاتر از دامداران سنتی ارزیابی کردند (11)؛ همچنین در بررسی دیگری، به عوامل مؤثر بر توسعۀ پایدار صنعت دام‌پروری در مناطق روستایی شمال استان کرمان توجه شده است. نتایج نشان‌دهندۀ آن است که از نظر کارشناسان، میزان موفقیت اهداف کمی و کیفی برنامه‌های قبلی دام سنگین، بیشترین تأثیر در شاخص تعیین چشم‌انداز، اهداف و راهبردهای کلان صنعت در اسناد بالادستی، میزان موفقیت فرایندهای تأمین نهادها قبل از تولید، بیشترین تأثیر در شاخص موفقیت فرایند و چرخه‌های تأمین نهاده‌ها و فروش محصولات دامی، افزایش سطح درآمد حاصل از فعالیت دام‌پروری، بیشترین تأثیر در تعیین شاخص چشم‌انداز، اهداف و راهبردهای توسعۀ پایدار صنعت، تسهیلگری سازمان جهاد کشاورزی، مؤثرترین متغیر برای ارتقای ظرفیت فعالیت‌های اقتصادی موجودِموجود صنعت، برنامه‌های مبتنی بر افزایش تولید و بهره‌وری فعالیت‌های موجود، بیشترین تأثیر در برنامه‌های توسعۀ پایدار صنعت دام‌پروری، تقویت نگرش کارآفرینی بین دستگاه‌های اجرایی، بیشترین تأثیر بر شاخص سازوکارهای مؤثر در توسعۀ پایدار صنعت دام‌پروری و شناسایی و جذب منابع انسانی مستعد موجود در صنعت دام‌پروری برای اجرای طرح‌ها به لحاظ تأثیر بر شاخص ملاحظات و الزامات اجتماعی و نهادی اولویت اول را دارد (6). در مطالعۀ دیگر در مالزی، عواملی مانند تخصیص مناسب زمین برای پرورش دام و مزارع، خوراک دام، شرایط آب‌وهوایی، هزینه‌های لجستیکی، قیمت و دسترسی به خوراک دام، نژاد ضعیف گاو، کمبود نیروی کار آموزش‌دیده و باتجربه، نبود دانش و اطلاعات دربارۀ پرورش دام، سیاست‌های دولت و فضای نامناسب صنعت، از مهم‌ترین عوامل مؤثر در رشد صنعت شیر مالزی شناخته شد (14).

چارچوب تحلیلی پژوهش حاضر یک نظریۀ تلفیقی است؛ بنابراین متغیرهای موجود در مدل نه از یک نظریه، بلکه از نظریه‌ها و تحقیقات انجام‌شدۀ مختلفی اخذ شده که بررسی شده‌اند. نظریه‌پردازی در زمینۀ توسعۀ پایدار دام‌پروری، صورتی بسیار پیچیده و متنوع دارد. پیچیدگی در این زمینه در درجۀ اول به ماهیت پیچیدۀ تولید و فروش و ویژگی‌های بهره‌برداران برمی‌گردد. به‌عبارتی، یکی از ویژگی‌های مهم بررسی توسعۀ پایدار دام‌پروری، آمیختگی آن با دو مقولۀ فضایی و غیر فضایی است. از یک‌سو، تغییر صنعت دام‌پروری با نیازها، خواسته‌ها، ارزش‌ها و سلیقه‌های مردم سروکار دارد و از سوی دیگر، این تغییرات باید به‌صورت فضایی تعیین شود. با توجه به پیچیدگی مفهوم فضا و تقسیم آن به فضاهای ادراکی، اجتماعی، اقتصادی و نمادین می‌توان دریافت که بررسی نظریه‌ها و تئوری‌های مرتبط با توسعۀ پایدار دام‌پروری بسیار پیچیده‌تر از دیگر عرصه‌های مرتبط با کشاورزی است.

نقش تعیین‌کنندۀ شاخص‌های مختلف برای اجرای طرح‌ها و پروژه‌های توسعۀ پایدار، موضوعی است که صاحب‌نظران مختلف بر آن تأکید کرده‌اند. ازجملۀ این عوامل می‌توان به شاخص‌های زیر اشاره کرد:

• شاخص‌های تعیین چشم‌انداز، اهداف و راهبردهای کلان در اسناد بالادستی
• شاخص‌های مربوط به فرایند و چرخه‌های تأمین نهاده‌ها و فروش محصولات دامی تولیدی
• شاخص‌های مربوط به چشم‌انداز، اهداف و راهبردهای توسعۀ پایدار صنعت دام‌پروری
• شاخص‌های ارتقای ظرفیت فعالیت‌های اقتصادی موجودِ صنعت دام‌پروری
• شاخص‌های اولویت برنامه‌های توسعۀ پایدار در صنعت دام‌پروری
• شاخص‌های سازوکارهای مؤثر در توسعة پایدار صنعت دام‌پروری
• شاخص‌های ملاحظات و الزامات اجتماعی و نهادی برای اجرای طرح‌ها و پروژه‌های توسعۀ پایدار
• شاخص‌های محورهای تولید دارای اولویت و پیشران‌ها برای تحرک اقتصادی صنعت دام‌پروری هر شهرستان

نقش تعیین‌کنندۀ شاخص‌های ملاحظات و الزامات اجتماعی و نهادی برای اجرای طرح‌ها و پروژه‌های توسعۀ پایدار موضوعی است که صاحب‌نظران مختلف بر آن تأکید کرده‌اند. ازجملۀ این عوامل می‌توان به روحیۀ اعتمادپذیری، آموزش و یادگیری، تبادل اطلاعات، نظارت و تسهیلگری، احساس امنیت، انگیزۀ سرمایه‌گذاری و چگونگی مالکیت اشاره کرد (1).

جدول (1): ملاحظات و الزامات اجتماعی و نهادی برای اجرای طرح‌ها و پروژه‌های توسعۀ پایدار

Table (1): Social and institutional considerations and requirements for the implementation of sustainable development plans and projects

ردیف	شرح	سطح اهمیت	انحراف معیار	اولویت
1	تقویت روحیۀ اعتمادپذیری، مسئولیت‌پذیری و تعامل‌پذیری برای اجرای طرح‌ها	4	9342/0	4
2	آموزش و یادگیری بهره‌برداران برای اجرای طرح‌ها	13/4	8326/0	1
3	تبادل اطلاعات و تجربیات میان ذی‌نفعان و دستگاه‌های دولتی برای اجرای طرح‌ها و پروژه‌ها	87/3	0010/1	6
4	نظارت و تسهیلگری دستگاه‌های دولتی برای اجرای طرح‌ها	96/3	9335/0	5
5	شناسایی و جذب منابع انسانی مستعد موجود در صنعت دام‌پروری برای اجرای طرح‌ها	04/4	8304/0	2
6	افزایش قدرت چانه‌زنی بهره‌برداران با کارگزاران دولتی (گفتگو و مذاکره) برای اجرای طرح‌ها	63/3	1372/1	7
7	اصلاح و وضع قوانین و مقررات حقوقی تسهیلگر برای اجرای طرح‌ها	02/4	0530/1	3

 

چگونگی سنجش متغیرها

رای سنجش متغیرهای موردبررسی، ابتدا این متغیرها تعریف عملیاتی (Operational Definition) شد. تعریف عملیاتی عبارت از تبدیل یک مفهوم به امور دیدنی و تعیین معرف‌هایی (Indicators) برای آن است. در مرحلۀ بعد «مقیاس‌سازی» (Scaling) صورت گرفت. منظور از مقیاس‌سازی، تهیۀ سؤال یا گویۀ مناسب برای هر یک از معرف‌های مفاهیم و تنظیم آنها در قالب پرسشنامه است که ابزار سنجش محسوب می‌شود. سؤال‌ها و گویه‌های مناسب سنجش متغیرها با بررسی منابع مختلف و بهره‌گیری از تجارب پژوهشی دیگران انتخاب و متناسب با شرایط اجتماعی جامعۀ موردبررسی اصلاح شد؛ همچنین برای متغیرهایی که ابزار سنجش مناسب به دست آورده نشد، سؤال‌ها و گویه‌های موردنیاز طراحی شد. در مرحلۀ بعد، این سؤال‌ها و گویه‌ها در قالب یک پرسشنامۀ مقدماتی تنظیم شد و با انجام پیش آزمون و ارزیابی اعتبار و روایی آن، اصلاحات لازم در آن به عمل آمد و در پایان پرسشنامۀ نهایی تدوین شد.

در این پرسشنامه برخی از متغیرها با استفاده از پرسش‌های مستقیم سنجیده شد. متغیرهایی مانند: فاصلۀ کارگاه تا مراکزی مانند شهرستان و استان، سن، میزان تحصیلات، محل سکونت، تجربۀ شغلی، میزان سرمایه‌گذاری اولیه و سرمایه در گردش.

برای متغیرهای کیفی که سنجش آنها با استفاده از سؤال‌های مستقیم امکان‌پذیر نبود، تعریف عملیاتی و تعیین معرف‌ها و گویه صورت گرفت. متغیرهایی که سنجش آنها با استفاده از معرف و گویه صورت گرفت، به شرح ذیل است: امکانات زیربنایی، رضایت شغلی، کارآفرینی، اعتماد اجتماعی، احساس امنیت و ثبات سیاست‌ها و برنامه‌های دولت. چگونگی شاخص‌سازی برای این متغیرها به شرح ذیل است:

 

بررسی عوامل مؤثر بر توسعۀ پایدار صنعت دام‌پروری استان

در این قسمت پژوهش، برای تعیین عوامل مؤثر بر توسعۀ پایدار صنعت دام‌پروری استان متناسب با جامعۀ آماری طرح، پرسشنامه‌هایی طراحی شد. علاوه بر این، برای کسب اطلاعات بیشتر، از روش‌های مصاحبۀ نیمه باز و مشاهده نیز استفاده شد. روایی و اعتبار پرسشنامه از سوی پانل متخصصان و با استفاده از نظرهای کارشناسان متخصص امور دام و پایایی نیز از طریق یک مطالعۀ راهنما، به‌وسیلۀ محاسبۀ ضریب آلفای کرونباخ ارزیابی شد و از آنجا که ضریب آلفا برای شاخص‌های مختلف، بیش از 8/0است؛ بنابراین ابزار پژوهش پایایی لازم را دارد.

جامعۀ آماری تحقیق در استان اصفهان در برگیرندۀ سه گروه است. الف) کارشناسان معاونت امور دام سازمان جهاد کشاورزی استان اصفهان، سایر دستگاه‌ها و واحدهای تابعۀ سازمان جهاد کشاورزی استان مرتبط با دام، طیور و آبزیان؛ ب) بخش تحقیقات علوم دامی مرکز تحقیقات کشاورزی؛ ج) نمایندگان تشکل‌های فعال بخش خصوصی. اعضای کارگروه استانی کارشناسان و مدیران محلی به‌صورت تمام شماری و سایر کارشناسان براساس فرمول شارپ- کوکران از کل کارشناسان موجود در هر شهرستان، انتخاب و براساس اصل تناسب مطالعه شدند.

 برای تجزیه‌وتحلیل داده‌ها و اطلاعات از روش‌های مختلف تحلیل آماری توصیفی و استنباطی همچون تحلیل عاملی pca (آنالیز فاکتور)، به کمک نرم‌افزار SPSS استفاده شد. در این پژوهش، ابتدا شاخص‌های مؤثر بر توسعۀ پایدار صنعت دام‌پروری استان، با استفاده از مطالعات انجام و مدل‌های علمی مرتبط با آن شناسایی شد.

بر این اساس، ابعاد اولیۀ شاخص‌ها و متغیرهای پژوهش به شرح ذیل ارائه می‌شود:

شاخص‌های تعیین چشم‌انداز، اهداف و راهبردهای کلان در اسناد بالادستی

شاخص‌های مربوط به فرایند و چرخه‌های تأمین نهاده‌ها و فروش محصولات دامی تولیدی

شاخص‌های مربوط به چشم‌انداز، اهداف و راهبردهای توسعۀ پایدار صنعت دام‌پروری

شاخص‌های ارتقای ظرفیت فعالیت‌های اقتصادی موجودِ صنعت دام‌پروری

شاخص‌های اولویت برنامه‌های توسعۀ پایدار در صنعت دام‌پروری

شاخص‌های سازوکارهای مؤثر در توسعة پایدار صنعت دام‌پروری

شاخص‌های ملاحظات و الزامات اجتماعی و نهادی برای اجرای طرح‌ها و پروژه‌های توسعۀ پایدار 

شاخص‌های محورهای تولید دارای اولویت و پیشران‌ها برای تحرک اقتصادی صنعت دام‌پروری هر شهرستان

 

خصوصیات زمینه‌ای کارشناسان

بررسی ویژگی‌های جامعۀ آماری کارشناسان نشان می‌دهد که پاسخ‌دهندگان اغلب میان‌سال با میانگین 45 سال با انحراف معیار 6/7 هستند.

جدول (2): توزیع پاسخگویان برحسب سن

Table (2): Distribution of respondents by age

سن	فراوانی	درصد
کمتر از 35 سال	5	8.9
از 36 تا 50 سال	35	62.5
بیش از 50 سال	14	25
نامشخص	2	3.6
جمع	56	100

مأخذ: یافته‌های تحقیق

 

از نظر تحصیلات 4/46 درصد پاسخ‌دهندگان دارای مدرک لیسانس بودند و دارندگان مدرک فوق لیسانس و دکترا به‌ترتیب 1/32 و 4/21 درصد در رده‌های بعدی قرار داشتند. میانگین سابقۀ کار جامعۀ موردبررسی حدود 9/16 سال است.

جدول(3): توزیع پاسخگویان برحسب سطح تحصیلات

Table (3): Distribution of respondents by level of education

سن	فراوانی	درصد
لیسانس	26	46.4
فوق لیسانس	18	32.1
دکترا	12	21.4
جمع	56	100

مأخذ: یافته‌های تحقیق

 

شاخص‌های تعیین چشم‌انداز، اهداف و راهبردهای کلان در اسناد بالادستی

برای تعیین چشم‌انداز، اهداف و راهبردهای کلان در اسناد بالادستی، اقدام به رتبه‌بندی و سطح‌بندی در سطح شهرستان‌ها شد. چشم‌انداز، اهداف و راهبردهای کلان در اسناد بالادستی استان در قالب شش شاخص بررسی شده است. به‌طور کلی، تأثیر شاخص‌های تعیین چشم‌انداز، اهداف و راهبردهای کلان استان در اسناد بالادستی، بسیار حائز اهمیت است. شاخص تعیین چشم‌انداز، اهداف و راهبردهای کلان استان در اسناد بالادستی که با ترکیب ابعاد مذکور محاسبه شده است، بین طیف متوسط تا زیاد را نشان می‌دهد. از بین شاخص‌های موردبررسی، میزان موفقیت اهداف کمی و کیفی برنامه‌های قبلی (تا برنامۀ ششم) دام سنگین استان بیشترین تأثیر را در شاخص تعیین چشم‌انداز، اهداف و راهبردهای کلان استان در اسناد بالادستی دارد. براساس جدول (4) دو دهستان گاو خونی و سیستان در طیف زیاد و بقیۀ دهستان‌ها در طیف متوسط قرار گرفته است.

جدول (4): میزان تأثیر شاخص تعیین چشم‌انداز، اهداف و راهبردهای کلان استان در اسناد بالادستی

Table (4): The effect of the index to determine the vision, goals and strategies of the province in the upstream documents

ردیف	شرح	میزان اهمیت	انحراف معیار	اولویت
1	چشم‌انداز و اهداف کلان صنعت دام‌پروری استان در اسناد بالادستی	46/3	9052/0	2
2	میزان موفقیت اهداف کمی و کیفی برنامه‌های قبلی (تا برنامۀ ششم) دام سبک استان	83/2	7950/0	6
3	میزان موفقیت اهداف کمی و کیفی برنامه‌های قبلی (تا برنامۀ ششم) دام سنگین استان	65/3	8278/0	1
4	میزان موفقیت اهداف کمی و کیفی برنامه‌های قبلی (تا برنامۀ ششم) طیور استان	44/3	9842/0	3
5	میزان موفقیت اهداف کمی و کیفی برنامه‌های قبلی (تا برنامۀ ششم) آبزیان استان	13/3	8912/0	5
6	میزان موفقیت عملکرد دوسالۀ برنامۀ ششم صنعت دام‌پروری استان	26/3	8509/0	4

مأخذ: یافته‌های تحقیق  

 

شاخص‌های فرایند و چرخه‌های تأمین نهاده‌ها و فروش محصولات دامی تولیدی

برای تعیین شاخص‌های فرایند و چرخه‌های تأمین نهاده‌ها و فروش محصولات دامی تولیدی اقدام به رتبه‌بندی و سطح‌بندی در سطح شهرستان‌ها شد. شاخص‌های فرایند و چرخه‌های تأمین نهاده‌ها و فروش محصولات دامی تولیدی استان در قالب چهار شاخص بررسی شد. این شاخص‌ که با ترکیب ابعاد مذکور محاسبه شده است، بین طیف کم تا متوسط را نشان می‌دهد.

جدول (5): میزان تأثیر شاخص‌های فرایند و چرخه‌های تأمین نهاده‌ها و فروش محصولات دامی تولیدی

Table (5): The impact of process indicators and cycles of supply of inputs and sales of livestock products

ردیف	شرح	میزان اهمیت	انحراف معیار	اولویت
1	فرایندهای تأمین نهاده‌ها قبل از تولید	22/2	8615/0	4
2	فرایندهای خدمات و تأمین حین تولید	24/3	0357/1	1
3	فرایندهای جمع‌آوری، فرآوری و عمل‌آوری تولیدات دامی	07/3	7901/0	2
4	فرایندهای بازاریابی و عرضۀ محصولات تولیدی به مصرف‌کنندۀ نهایی	82/2	0731/1	3

مأخذ: یافته‌های تحقیق  

 

شاخص‌های تعیین چشم‌انداز، اهداف و راهبردهای توسعۀ پایدار صنعت دام‌پروری

برای تعیین شاخص‌های تعیین چشم‌انداز، اهداف و راهبردهای توسعۀ پایدار صنعت دام‌پروری اقدام به رتبه‌بندی و سطح‌بندی در سطح شهرستان‌ها شد. شاخص‌های تعیین چشم‌انداز، اهداف و راهبردهای توسعۀ پایدار صنعت دام‌پروری در قالب دوازده شاخص بررسی شده است. این شاخص که با ترکیب ابعاد مذکور محاسبه شده است، بین طیف متوسط تا زیاد را نشان می‌دهد. جدول (6) پراکنش این شاخص را بین دهستان‌های دوازده‌گانه نمایش می‌دهد. طبق این جدول دو دهستان گاو خونی و سیستان در طیف زیاد و بقیۀ دهستان‌ها در طیف متوسط قرار گرفته است.

جدول(6): میزان تأثیر شاخص‌های تعیین چشم‌انداز، اهداف و راهبردهای توسعۀ پایدار

Table (6): The extent of the impact of indicators to determine the vision, goals and strategies for sustainable development

ردیف	شرح	میزان اهمیت	انحراف معیار	اولویت
1	کاهش آسیب‌پذیری ناشی از بلایای طبیعی از طریق ظرفیت‌سازی و مدیریت منابع آب	45/3	9708/0	3
2	مدیریت و بهره‌وری پایدار از منابع طبیعی از طریق مراقبت، محافظت و بهره‌برداری مؤثر از منابع	34/3	1326/1	5
3	توسعۀ نقش مشارکت مردم و نهادهای محلی در فرایند برنامه‌ریزی توسعه	27/3	1519/1	7
4	منطقه‌بندی سرزمین برای بهره‌وری متناسب با توان و ظرفیت‌های اکولوژیکی	14/3	2853/1	11
5	افزایش سطح درآمد حاصل از فعالیت دام‌پروری	55/3	1896/1	2
6	ظرفیت‌سازی قانونی، حقوقی و اداری‌ـاجرایی در پیشبرد اقتصاد دام‌پروری	23/3	8737/0	8
7	توسعه و بهبود وضعیت کالبدی	14/3	7961/0	12
8	تقویت هم‌پیوندی و تعامل زنجیرۀ تولید	29/3	0039/1	6
9	بهبود نظام مدیریت و راهبری توسعۀ پایدار دام‌پروری	23/3	0786/1	9
10	توسعه، تعمق و ترویج نظام خدمات کارشناسی مهندسی	36/3	8405/0	4
11	توسعۀ سطح دانش و مهارت تولیدکنندگان	64/3	1509/1	1
12	ظرفیت‌سازی و توانمندسازی اقشار آسیب‌پذیر دامدار خرد	20/3	2992/1	10

مأخذ: یافته‌های تحقیق  

 

شاخص‌های ارتقای ظرفیت فعالیت‌های اقتصادی موجود

برای تعیین شاخص‌های ارتقای ظرفیت فعالیت‌های اقتصادی موجود، اقدام به رتبه‌بندی و سطح‌بندی در سطح شهرستان‌ها شد. شاخص‌های ارتقای ظرفیت فعالیت‌های اقتصادی موجود در قالب هیجده شاخص بررسی شد. این شاخص که با ترکیب ابعاد مذکور محاسبه شده است، طیف زیاد را نشان می‌دهد. جدول (7) پراکنش این شاخص را بین دهستان‌های دوازده‌گانه نمایش می‌دهد. براساس جدول (7) دو دهستان گاو خونی و سیستان در طیف زیاد و بقیۀ دهستان‌ها در طیف متوسط قرار گرفته است.

 

 

جدول(7): میزان تأثیر شاخص‌های ارتقای ظرفیت فعالیت‌های اقتصادی موجود

Table (7): The effect of indicators of capacity building of existing economic activities

ردیف	شرح	سطح اهمیت	انحراف معیار	اولویت
1	ارائۀ آموزش‌های عمومی	96/3	9335/0	7
2	اتکای بیشتر به منابع مردمی	54/3	0084/1	18
3	آشناکردن صنعت دام‌پروری با قوانین و مقررات	71/4	8249/0	15
4	حمایت مالی از سوی بانک‌ها و مؤسسات مالی	16/4	2617/1	3
5	استفاده از اعتبارات خرد	64/3	1666/1	17
6	آسان‌کردن دریافت اعتبارات	4	3348/1	6
7	پایین‌آوردن نرخ سودها	04/4	4767/1	5
8	تضمین خرید محصولات دام‌پروری	29/4	1072/1	2
9	تقویت خدمات فنی و زیرساختی	89/3	9663/0	10
10	استمرار حرکت دولت در تأمین زیرساخت‌ها	88/3	0102/1	11
11	دسترسی به منابع آب	93/3	1096/1	8
12	انتقال تکنولوژی نوین	09/4	9775/0	4
13	ثبات در قوانین و مقررات	93/3	1031/1	12
14	جلوگیری از نوس‌های شدید بازار	30/4	1429/1	1
15	ممانعت از واردات بی‌رویۀ محصولات دامی	81/3	1986/1	16
16	آسان‌کردن دریافت استعلام‌ها	82/3	2807/1	13
17	تسهیلگری ادارۀ جهاد کشاورزی	93/3	0065/1	9
18	تسهیلگری ادارۀ منابع طبیعی	73/3	9998/0	14

مأخذ: یافته‌های تحقیق  

 

شاخص‌های اولویت برنامه‌های توسعۀ پایدار

برای تعیین شاخص‌های اولویت برنامه‌های توسعۀ پایدار موجود، اقدام به رتبه‌بندی و سطح‌بندی در سطح شهرستان‌ها شد. شاخص‌های اولویت برنامه‌های توسعۀ پایدار در قالب ده شاخص بررسی شد. این شاخص که با ترکیب ابعاد مذکور محاسبه شده است، در طیف زیاد قرار دارد. جدول (8) پراکنش این شاخص را بین دهستان‌های دوازده‌گانه نمایش می‌دهد. براساس جدول (8) دو دهستان گاو خونی و سیستان در طیف زیاد و بقیۀ دهستان‌ها در طیف متوسط قرار گرفته است.

 

 

جدول (8): میزان تأثیر شاخص‌های اولویت برنامه‌های توسعۀ پایدار

Table (8): The extent to which the priority indicators of sustainable development programs are effective

ردیف	شرح	اولویت برنامه‌ها	انحراف معیار	اولویت
1	برنامه‌های مبتنی بر تأمین منابع مالی نظیر صندوق‌های محلی	39/3	0562/1	9
2	برنامه‌های مبتنی بر افزایش تولید و بهره‌وری فعالیت‌های موجود	96/3	8304/0	4
3	برنامه‌های مبتنی بر افزایش سطح مهارت‌ها و توانمندی‌های شغلی و حرفه‌ای	4	8528/0	2
4	برنامه‌های مبتنی بر بهره‌برداری از ظرفیت‌های محلی اعم از مواد اولیه، نیروی انسانی و سرمایه	96/3	7619/0	3
5	برنامه‌های مبتنی بر تنوع‌بخشی به فعالیت‌ها و کسب‌وکارها	64/3	8619/0	7
6	برنامه‌های مبتنی بر جلب مشارکت شرکت‌های سرمایه‌گذاری‌های خرد محلی	25/3	1322/1	10
7	برنامه‌های مبتنی بر برندسازی عرضۀ محصولات و خدمات	88/3	1765/1	6
8	برنامه‌های مبتنی بر توسعۀ تشکل‌های تعاونی	55/3	2922/1	8
9	برنامه‌های مبتنی بر توسعۀ شبکه‌های توزیع و فروش محصولات و خدمات (بازاریابی)	11/4	1230/1	1
10	برنامه‌های مبتنی بر کارآفرینی و توسعۀ فرصت‌های شغلی جدید	88/3	9354/0	5

مأخذ: یافته‌های تحقیق  

 

شاخص‌های سازوکارهای مؤثر در توسعة پایدار

برای تعیین شاخص‌های سازوکارهای مؤثر در توسعة پایدار صنعت دام‌پروری موجود، اقدام به رتبه‌بندی و سطح‌بندی در سطح شهرستان‌ها شد. شاخص‌های سازوکارهای مؤثر در توسعة پایدار صنعت دام‌پروری، در قالب سیزده شاخص بررسی شد. شاخص سازوکارهای مؤثر در توسعة پایدار که با ترکیب ابعاد مذکور محاسبه شده است، بین طیف متوسط تا زیاد را نشان می‌دهد. جدول (9) پراکنش این شاخص را بین دهستان‌های دوازده‌گانه نمایش می‌دهد. براساس جدول (9)، دو دهستان گاو خونی و سیستان در طیف زیاد و بقیۀ دهستان‌ها در طیف متوسط قرار گرفته است.

جدول (9): میزان تأثیر شاخص‌های سازوکارهای مؤثر در توسعة پایدار صنعت دام‌پروری

Table (9): The effect of indicators of effective mechanisms in the sustainable development of the livestock industry

ردیف	شرح	سطح اولویت	انحراف معیار	اولویت
1	تقویت نگرش کارآفرینی بین دستگاه‌های اجرایی	57/3	2484/1	10
2	تقویت دانش فنی، توسعۀ مهارت‌های شغلی، حرفه‌ای و ارتقای فرصت‌های یادگیری	23/4	8088/0	1
3	وجود خدمات مشاوره‌ای به‌ویژه مشاورۀ آگاهی از بازار	20/4	7488/0	4
4	انتشار، ترویج و تبادل اطلاعات و تجربیات اقتصادی (آشنایی با قوانین و مقررات)	02/4	8632/0	6
5	اجرای به‌موقع تعهدات، برگزاری جلسات حمایتی از ایده‌های کارآفرینی برای اعتمادسازی	91/3	9587/0	7
6	تمرکز بر رفع موانع اداری و سازمانی اثرگذار بر توسعۀ پایدار	12/4	9425/0	8
7	ایجاد سیستمی کارآمد از حمایت‌های مالی و اعتباری	23/4	0443/1	2
8	تمرکز بر مسائل و مشکلات صنعت دام‌پروری شهرستان اثرگذار بر توسعۀ پایدار	21/4	9286/0	3
9	فعالیت‌های تبلیغاتی	09/3	1951/1	13
10	وجود و استمرار یک برنامۀ دقیق و منظم کسب‌وکار از طریق راهبرد سازمانی	55/3	9966/0	12
11	شناسایی توانایی افراد و مکان‌ها و بهینه‌سازی استفاده از آنها برای توسعۀ پایدار	73/3	1360/1	9
12	تقویت احساس مالکیت محلی	52/3	9907/0	11
13	تضمین امنیت سرمایه	13/4	1129/1	5

مأخذ: یافته‌های تحقیق  

شاخص‌های ملاحظات و الزامات اجتماعی و نهادی برای اجرای طرح‌ها

برای تعیین شاخص‌های ملاحظات و الزامات اجتماعی و نهادی به‌منظور اجرای طرح‌ها، اقدام به رتبه‌بندی و سطح‌بندی در سطح شهرستان‌ها شد. شاخص‌های ملاحظات و الزامات اجتماعی و نهادی برای اجرای طرح‌ها در قالب هفت شاخص بررسی شد. این شاخص‌ که با ترکیب ابعاد مذکور محاسبه شده است، در طیف زیاد قرار دارد. جدول (10) پراکنش این شاخص را بین دهستان‌های دوازده‌گانه نمایش می‌دهد. براساس جدول (10) دو دهستان گاو خونی و سیستان در طیف زیاد و بقیۀ دهستان‌ها در طیف متوسط قرار گرفته است.

جدول (10): میزان تأثیر شاخص‌های ملاحظات و الزامات اجتماعی و نهادی برای اجرای طرح‌ها

Table (10): The extent of the impact of indicators of social and institutional considerations and requirements for the implementation of projects

ردیف	شرح	سطح اهمیت	انحراف معیار	اولویت
1	تقویت روحیۀ اعتمادپذیری، مسئولیت‌پذیری و تعامل‌پذیری برای اجرای طرح‌ها	4	9342/0	4
2	آموزش و یادگیری بهره‌برداران برای اجرای طرح‌ها	13/4	8326/0	1
3	تبادل اطلاعات و تجربیات میان ذی‌نفعان و دستگاه‌های دولتی برای اجرای طرح‌ها و پروژه‌ها	87/3	0010/1	6
4	نظارت و تسهیلگری دستگاه‌های دولتی برای اجرای طرح‌ها	96/3	9335/0	5
5	شناسایی و جذب منابع انسانی مستعد موجود در صنعت دام‌پروری برای اجرای طرح‌ها	04/4	8304/0	2
6	افزایش قدرت چانه‌زنی بهره‌برداران با کارگزاران دولتی (گفتگو و مذاکره) برای اجرای طرح‌ها	63/3	1372/1	7
7	اصلاح و وضع قوانین و مقررات حقوقی تسهیلگر برای اجرای طرح‌ها	02/4	0530/1	3

مأخذ: یافته‌های تحقیق  

 

تحلیل نهایی عوامل مؤثر بر توسعۀ پایدار صنعت دام‌پروری استان

در این مرحله نمره و امتیاز عوامل براساس نمرۀ هر یک از آنها محاسبه شده است که به‌صورت میانگین در روش تاپسیس و تحلیل میانگین دریافت کرده‌‌اند. در جدول (11) اعداد ستون‌های ابعاد هفت‌گانه با استفاده از میانگین رتبه‌ای فریدمن برای هر گویه اهمیت آن استخراج شده است. اعداد ردیف آخر در کل درجۀ اهمیت عامل را نشان می‌دهد. (جدول 11).

 

 

جدول (11): عوامل مؤثر بر توسعۀ پایدار صنعت دام‌پروری استان از دیدگاه کارشناسان

Table (11): Factors affecting the sustainable development of the livestock industry in the province from the perspective of experts

 

مأخذ: یافته‌های تحقیق  

جدول (12): رتبه‌بندی عوامل مؤثر بر توسعۀ پایدار صنعت دام‌پروری استان

Table (12): Ranking of factors affecting the sustainable development of the livestock industry in the province

نام شهرستان	اسناد بالادستی	فرایند تأمین نهاده و فروش	چشم‌انداز و راهبردها	ارتقای ظرفیت فعالیت	برنامه‌های توسعۀ پایدار	سازوکارها	ملاحظات و الزامات اجتماعی و نهادی
آران و بیدگل	3	3	3	3	3	3	3
اردستان	3	3	3	3	3	4	4
اصفهان	4	3	4	5	4	5	5
برخوار	4	3	3	5	4	5	5
بویین	5	4	3	4	4	4	4
تیران و کرون	3	4	3	3	3	3	3
چادگان	4	3	4	5	4	4	4
خمینی‌شهر	2	1	4	5	5	4	3
خوانسار	4	4	3	3	4	4	3
خور و بیابانک	3	3	3	4	4	4	4
دهاقان	4	4	4	4	4	4	4
سمیرم	4	3	4	4	4	4	4
شاهین‌شهر	3	3	4	4	4	4	4
شهرضا	3	1	2	4	4	4	4
فریدن	5	4	3	4	4	4	4
فریدون‌شهر	5	4	3	4	4	4	4
فلاورجان	4	3	3	3	4	4	4
کاشان	3	2	3	4	3	3	4
گلپایگان	4	3	4	4	4	4	4
لنجان	4	3	3	4	4	4	4
مبارکه	4	4	4	4	4	4	4
نایین	3	2	3	4	3	3	4
نجف‌آباد	3	4	3	4	4	4	4
نطنز	3	2	4	5	4	5	5

مأخذ: یافته‌های تحقیق  

 

جدول(13): رتبه‌بندی براساس تقسیم هر شاخص بر مجموع شاخص‌‌ها

Table (13): Ranking based on dividing each index by the sum of the indices

نام شهرستان	اسناد بالادستی	فرایند تأمین نهاده و فروش	چشم‌انداز و راهبردها	ارتقای ظرفیت فعالیت	برنامه‌های توسعۀ پایدار	سازوکارها	ملاحظات و الزامات اجتماعی و نهادی
آران و بیدگل	14533/0	12111/0	14533/0	14533/0	14533/0	14533/0	15225/0
اردستان	12979/0	11098/0	14277/0	14950/0	13931/0	16697/0	16069/0
اصفهان	12480/0	11017/0	12433/0	16695/0	14690/0	16127/0	16559/0
برخوار	12794/0	11294/0	10882/0	17254/0	13764/0	17375/0	16638/0
بویین	16237/0	13531/0	11727/0	15235/0	15515/0	13323/0	14433/0
تیران و کرون	15561/0	17056/0	11557/0	13919/0	15211/0	12848/0	13848/0
چادگان	14339/0	10510/0	13795/0	16736/0	15462/0	13825/0	15332/0
خمینی‌شهر	06666/0	05555/0	17406/0	19998/0	19998/0	16409/0	13967/0
خوانسار	14702/0	17382/0	11492/0	12883/0	15818/0	14975/0	12747/0
خور و بیابانک	12248/0	11934/0	13609/0	14743/0	14698/0	16438/0	16331/0
دهاقان	14809/0	13171/0	14239/0	15228/0	14168/0	14350/0	14036/0
سمیرم	14160/0	12181/0	13094/0	15327/0	14800/0	15038/0	15400/0
شاهین‌شهر	10809/0	10616/0	16085/0	16729/0	14284/0	16036/0	15442/0
شهرضا	12549/0	05602/0	09337/0	18674/0	18376/0	16893/0	18568/0
فریدن	16237/0	13531/0	11727/0	15235/0	15515/0	13323/0	14433/0
فریدون‌شهر	16237/0	13531/0	11727/0	15235/0	15515/0	13323/0	14433/0
فلاورجان	15318/0	12765/0	10992/0	14420/0	15318/0	15383/0	15804/0
کاشان	14652/0	08683/0	13024/0	17365/0	13024/0	14026/0	19226/0
گلپایگان	15716/0	12435/0	13573/0	14766/0	13603/0	15076/0	14830/0
لنجان	15994/0	12591/0	12454/0	14193/0	14562/0	15426/0	14781/0
مبارکه	15382/0	12946/0	14366/0	15351/0	13816/0	14202/0	13938/0
نایین	14700/0	10290/0	13720/0	16007/0	13720/0	14248/0	17314/0
نجف‌آباد	13881/0	14346/0	11406/0	14393/0	15287/0	15007/0	15681/0
نطنز	10605/0	08522/0	13888/0	17255/0	14393/0	17481/0	17856/0

          مأخذ: یافته‌های تحقیق  

 

 

شکل (1): رتبه‌بندی عوامل و شاخص‌ها با استفاده از تکنیک تاپسیس

Figure (1): Ranking of factors and indicators using TOPSIS technique

 

بحث:

ﺗﺪﻭﯾﻦ ﺑﺮﻧﺎمۀ ﺗﻮسعۀ ﭘﺎﻳﺪﺍﺭ ﺻﻨﻌﺖ ﺩﺍﻣ‌ﭙﺮﻭﺭﻱ استان اصفهان، گامی اساسی در راه تحقق اهداف توسعۀ زیربخش دام محسوب می‌شود. این برنامه با دیدگاه جامع‌نگر و نگاه ویژه به دام‌پروری استان با سرلوحه قراردادن سیاست‌های کلی آمایش سرزمین، ضمن تأکید بر رشد تولید رقابتی مبتنی بر دانش و بهره‌وری در چارچوب اقتصاد مقاومتی و تعامل سازنده با جهان، به‌عنوان اولین برنامۀ ﺗﻮﺳﻌۀ ﭘﺎﻳﺪﺍﺭ ﺻﻨﻌﺖ ﺩﺍم‌پروری تدوین شده است.

زیربخش دام‌پروری به‌عنوان یکی از بخش‌های مهم اقتصاد، نقش مهمی در تأمین غذا، ایجاد اشتغال و ارزش‌افزوده دارد. فعالیت در این بخش از یک‌سو، متأثر از شرایط محیطی و اقلیمی بوده و از سوی دیگر، در ارتباط تنگاتنگ با سایر بخش‌ها و زیربخش‌ها از قبیل زراعت، منابع طبیعی، صنعت، بازرگانی، حمل‌ونقل و ... است (2). به همین دلیل دستیابی به اهداف کلان مانند امنیت غذایی، اشتغال پایدار و افزایش تولید در این بخش مستلزم شناخت وضع موجود، امکانات و فعالیت‌ها، تبیین نقاط ضعف و قوت، تهدیدها، فرصت‌ها و سپس تدوین اهداف و استراتژی‌های بلندمدت برای توسعۀ پایدار در این زیربخش است که این مهم در قالب مطالعات ﺗﺪﻭﯾﻦ ﺑﺮﻧﺎمۀ ﺗﻮسعۀ ﭘﺎﻳﺪﺍﺭ ﺻﻨﻌﺖ ﺩﺍم‌پروری ﺍﺳﺘﺎﻥ ﺍﺻﻔﻬﺎﻥ انجام شده است.

در فرایند تدوین ﺑﺮﻧﺎمۀ ﺗﻮسعۀ ﭘﺎﻳﺪﺍﺭ ﺻﻨﻌﺖ ﺩﺍﻣ‌ﭙﺮﻭﺭﻱ استان اصفهان، پس از تبیین و اولویت‌بندی مسائل اساسی فراروی توسعۀ زیربخش دام، گام‌های مشخص و نظام‌مند برای حل مسائل استان ارائه شده است. این برنامه با تأکید بر ضرورت حفظ ارتباط متقابل بین چشم‌انداز ارائه‌شده در هر بخش با اصلی‌ترین قابلیت‌های توسعه، عمده‌ترین تنگناها و محدودیت‌های توسعه و با لحاظ مسائل اساسی، هدف‌ها و راهبردها مشخص شد.

برنامه‌ریزی مناسب و علمی برای بهبود و توسعۀ تولیدات دامی در راستای افزایش بهره‌وری تولیدات دام، طیور، سایر ماکیان و زنبورعسل براساس اسناد بالادستی موجود، سیاست‌های کلان اقتصاد مقاومتی کشور و جامع‌نگری از الزامات برنامه‌های توسعۀ پایدار صنعت دام‌پروری استان اصفهان است.

تعیین و اجرای برنامه‌های توسعه‌ای، به دلیل ضعف و ناکارآمدی ارتباط سیستماتیک بین بخش‌های مختلف تولیدات کشاورزی و دام‌پروری با ظرفیت منابع طبیعی (آب و مراتع)، صنایع فرآوری، نهادهای مالی، توزیع نهاده و محصولات دامی در کشور، نیازمند تمرکز و توجه ویژه برای شناسایی ظرفیت‌ها، پتانسیل‌ها و تعاملات اثرگذار بر صنعت دام‌پروری است.

در ﻓﺮاﯾﻨﺪ اﯾﻦ پژوهش، ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺑﺴﯿﺎری اﺳﺘﻔﺎده شده اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯿﺎن آﻧﻬـﺎ ﻣﺘـﻮن و ﻣﻨـﺎﺑﻊ ﻣﺘﻌـﺪدی وﺟﻮد داﺷﺘﻪ است ﮐﻪ به لحاظ ﻣﻮﺿﻮﻋﯽ اﺧﺘﺼﺎص ﺑﻪ تحقیقات اقتصادی و اجتماعی ﻧﺪارد و به لحاظ ﻣﮑﺎﻧﯽ، دربارۀ ﻣﺤﯿﻄﯽ ﻓﺮاﺗﺮ از اﺳﺘﺎن بحث کرده است. اﯾﻦ ﻣﻨﺎﺑﻊ به‌تبع در ﻣﺤﻞ ﺧﻮد اﺳﺘﻔﺎده و ﺑﻪ‌ﻋﻨﻮان ﻣﺮﺟﻊ در ﺟﺎﯾﮕﺎه ﺧﻮد به آن اشاره شده اﺳﺖ؛ وﻟﯽ در حیطۀ اﯾﻦ ﺑﺤﺚ ﻗﺮار ﻧﮕﺮﻓﺘﻪ است ﮐﻪ ﺗﻤﺮﮐﺰ ﺑﺮ ﻣﻨﺎﺑﻊ تحقیقات دام‌پروری در اﺳﺘﺎن اﺻﻔﻬﺎن دارد. مروری بر پیشینه و سوابق تحقیقاتی مرتبط با موضوع، به‌ویژه در قالب طرح‎های تحقیقاتی و علمی_پژوهشی نشان‌دهندۀ ناچیزبودن فعالیت‌های انجام‌شده در این زمینه است. اغلب تحقیقات علمی انجام‌شده در زمینۀ دام‌پروری استان مؤثر بر توسعۀ پایدار در قالب طرح‌های مطالعاتی است که یک مبحث آن مرتبط با دام‌پروری ارائه شده و کمتر به‌صورت مجزا و مشخص سنجه‌ها و شاخص‌های توسعه پایدار بررسی شده است.

ﺑﺮای ﺷﻨﺎﺧﺖ ﺑﯿﺸﺘﺮ و اﻣﮑﺎن دﺳﺘﺮﺳﯽ راﺣﺖ‌ﺗﺮ ﺑﻪ اﻃﻼﻋﺎت لازم، ﻣﺠﻤﻮع ﻣﻨﺎﺑﻊ داده‌ﻫﺎ و ﻧﺘﺎﯾﺞ پژوهش‌ها ﺑﻪ ﭼﻨﺪ ﮔﺮوه ﻋﻤﺪه ﺗﻘﺴﯿﻢ ﺷـﺪ. ﻫﺮ ﮔﺮوه از اطلاعات، وﯾﮋﮔﯽ و اﻫﻤﯿﺖ ﺧﺎص ﺧﻮد را داشت و ﻫﺮﮐﺪام ﺑـﻪ‌ﻧـﻮﻋﯽ در ﺷﮑﻞ‌ﮔﯿﺮی و ﺑﻬﺒﻮد پژوهش حاضر ﻧﻘﺶ اﯾﻔﺎ کرد؛ اﻣﺎ ﺑﻪ ﻫﺮ ﺣﺎل، تفاوت‌ها و ﮐﺎرﮐﺮدﻫـﺎی ﻣﻨﺤﺼـﺮﺑـﻪ‌ﺧـﻮد را داشت و به‌تبع ﮐﺎرﺑﺮد ﻫﺮ دﺳﺘﻪ‌ای از آمار و اطلاعات ﺑﺮای ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ‌ای ﺧﺎص ﯾﺎ در ﺑﺨﺸﯽ ﺧﺎص، ﺑﯿﺸﺘﺮ و ﻣﻔﯿﺪﺗﺮ بود. گروهی از این اطلاعات، به‌عنوان منابع اولیۀ بخش عمده و بلامنازع داده‌هایی استفاده شده است که شامل گزارش‌ها، نتایج سرشماری‌ها و آمارگیری‌های منظم و غیرمنظم بوده است. گروه دوم، نتایج مطالعات طرح‌های موردی منتشر بود که این مطالعات بیشتر برای شناسایی پیشینۀ پژوهش و گرفتن الگو استفاده شد. گروه سوم، اطلس‌ها و منابع جمع‌آوری نقشه بود که در قسمتی از یافته‌های پژوهش استفاده شد. دستۀ چهارم و بسیار حائز اهمیت، مطالعات میدانی و تکمیل پرسشنامه‌های نمونه‌ای از کارشناسان خبره در منطقه بود که در تحلیل‌ها و به ‌عبارتی در تمامی قسمت‌های پژوهش استفاده شد.

 در اﯾﻦ پژوهش ﺳﻌﯽ ﺷﺪه است ﺣﺘﯽ‌اﻻﻣﮑﺎن اﻧﻮاع ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻓﻮق ﺑﺮﺣﺴﺐ ﻧﯿﺎز اﺳﺘﻔﺎده شود؛ اﻣﺎ ﻣﺒﻨﺎی آﻣﺎر و داده‌ﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺗﺠﺰﯾﻪ‌وﺗﺤﻠﯿﻞ شده، ﻫﻤﻮاره ﻣﻨﺎﺑﻊ اولیۀ آﻣﺎری ﻣﻨﺘﺸﺮﺷﺪه به‌ویژه ﻧﺸﺮﯾﺎت ﻣﮑﺘﻮب ﻧﺘﺎﯾﺞ ﺳﺮﺷﻤﺎری‌ﻫﺎی کشاورزی و ﭘﺲ از آن ﻣﻨﺎﺑﻊ و داده ﻫﺎﯾﯽ ﺑﻮده ﮐﻪ به‌طور مستقیم از ﻣﺮاﮐﺰ و ﺳﺎزمان‌های ﻣﺮﺑﻮﻃﻪ به‌خصوص معاونت بهبود تولیدات دامی سازمان جهاد کشاورزی استان اصفهان ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ. ﺑﺎﯾد اﺷﺎره کرد ﮐﻪ در داده‌ﻫﺎ و ﻣﻨﺎﺑﻊ در دﺳﺘﺮس، به‌ویژه ﻣﻨﺎﺑﻌﯽ ﮐﻪ در ﻓﺎﯾﻞ‌ﻫﺎی ﮐﺎﻣﭙﯿﻮﺗﺮی ﺑﻪ وﻓﻮر در دﺳﺘﺮس اﺳﺖ، ﻧﻮاﻗﺺ و ﮐﺎﺳﺘﯽ‌ﻫﺎی ﺑﺴﯿﺎری وﺟﻮد داﺷﺘﻪ و اﯾﻦ در ﻣﻮاردی ﻣﻮﺟﺐ ﺷﺪه است محقق ﺑﺮای ﻣﺘﻐﯿﺮﻫﺎﯾﯽ، واﺣﺪ داده‌ﻫﺎی ﭼﻨﺪﯾﻦ ﻣﻨﺒﻊ ﻣﺘﻔﺎوت را ﺑﺮرﺳﯽ و واﮐﺎوی کند. ﻣﻨﺎﺑﻌﯽ ﮐﻪ ﮔﺎﻫﯽ دﺳﺘﺮﺳﯽ ﺑﻪ تمام آﻧﻬﺎ ﭘﺮوﺳﻪ‌ای ﻃﻮﻻﻧﯽ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ. ﺑﺎ وﺟﻮد اﯾﻦ، ﮔﺎﻫﯽ ﺑﺮای اﻃﻤﯿﻨﺎن از ﺻﺤﺖ دادهﻫﺎ ﯾﺎ ﺗﮑﻤﯿﻞ آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﻋﻤﻠﯿﺎت و مصاحبه با کارشناسان خبره ﻧﯿﺰ ﻣﺒﺎدرت ﺷﺪه اﺳﺖ.

استان اصفهان با وسعتی بالغ بر 7/10 میلیون هکتار یکی از استان‌های مرکزی و دارای اقلیم خشک و نیمه‌خشک است. چشم‌انداز توسعۀ پایدار صنعت دام‌پروری استان اصفهان در راستای تحقق سیاست کلان کشور خواهد بود. به‌عبارتی دستیابی به دام‌پروری پایدار که با استفادۀ بهینه از منابع طبیعی همراه با سامان‌دهی بهره‌برداران زیربخش، نقشی حیاتى در ایجاد عدالت اجتماعى و تأمین امنیت غذایى و زیستی جامعه داشته است و سهم چشمگیری در توسعۀ پایدار استان خواهد داشت. دامداری و دام‌پروری یکی از پررونق‌ترین فعالیت‌های بخش کشاورزی استان است. خانواده‌های کشاورزی و زمین‌داران روستایی در بیشتر نقاط در جوار فعالیت‌های کشاورزی، دام پرورش و نگاهداری می‌کنند. افزون بر این، منبع تأمین معیشت خانواده‌های عشایری که اغلب بی‌زمین هستند، از دامداری است. در سال‌های اخیر به لحاظ افزایش جمعیت در کل کشور، نیاز به تأمین پروتئین فزونی گرفته و دامپروری در بیشتر نقاط و به‌خصوص در جوار شهرهای بزرگ و اغلب با بهره‌گیری از متخصصان علوم دامی گسترش پیدا کرده است.

جدول (14): میزان تولید فرآورده‌های پروتئینی در استان براساس میزان تولید و رتبه در کشور هزار تن

Table (14): The amount of production of protein products in the province based on the amount of production and rank in the country is one thousand tons

سال	گوشت قرمز		شیر		گوشت مرغ		تخم‌مرغ		عسل
	میزان تولید	رتبه	میزان تولید	رتبه	میزان تولید	رتبه	میزان تولید	رتبه	میزان تولید	رتبه
1378	6/39	5	401	2	75	2	30	5	32/2	4
1379	233/36	8	89/413	4	531/81	2	565/41	4	245/3	3
1380	32/37	7	48/423	4	88/89	1	65/41	4	96/3	1
1381	12/36	7	99/432	4	*	*	*	*	*	*
1382	02/39	7	39/503	3	1/118	1	68/43	5	894/1	5
1383	17/41	7	61/545	3	383/88	3	17/45	5	22/2	5
1384	04/42	7	02/569	2	748/125	2	34/54	5	099/3	3
1385	26/43	7	95/599	2	484/100	3	003/24	4	635/3	3
1386	63/45	7	82/625	2	22/160	1	01/49	5	73/4	3
1387	53/31	7	72/728	1	6/163	1	395/56	4	001/2	5
1388	33/32	7	39/753	1	69/111	3	33/58	4	2.31	6
1389	2/34	7	86/784	1	371/113	3	146/53	5	2.276	6
1390	72/34	7	41/818	1	8/116	2	9/64	3	¾	3
1391	53/35	7	29/854	1	425/119	2	792/68	6	733/4	5
1392	35/36	7	4/897	1	529/125	2	545/82	5	381/3	7

*در سال 1381 اطلاعات تولید مرغ، تخم‌مرغ و عسل به تفکیک استانی وجود ندارد.

مأخذ: بررسی روند تولید فرآورده‌های کشور طی 4 دهه

 

براساس آمار وزارت جهاد کشاورزی (جدول 14) استان اصفهان یکی از بزرگ‌ترین استان‌های تولیدکنندۀ محصولات دام، طیور و آبزیان است. در حال حاضر، در زمینۀ مرغ گوشتی، مرغ تخم‌گذار و شترمرغ رتبۀ دوم، شیر خام و ماهیان زینتی رتبۀ اول، عسل رتبۀ سوم و گوشت قرمز رتبۀ پنجم کشور را به خود اختصاص داده است (4).

در استان در حال حاضر بالغ بر 5/6 میلیون واحد دامی وجود دارد. بر این اساس، در استان اصفهان تعداد 2690379 رأس گوسفند و بره، 679154 رأس بز و بزغاله، 8450 رأس گاو بومی، 322921 رأس گاو دورگ و 142774 رأس گاو اصیل وجود دارد. تعداد شتر و گاومیش در استان اصفهان اندک و برابر 10516 نفر/ رأس گزارش شده است. بیشترین درصد تعداد واحد دامی استان یعنی 1/41 درصد مربوط به گوسفند است. بعد از آن به‌ترتیب، گاو دورگ با 6/29، گاو اصیل با 5/17، بز با 4/10 قرار گرفته‌ است. دام‌های غیر مولد استان اصفهان شامل: اسب و مادیان و سایر تک‌سمی‌هاست. کل آمار دام‌های تک‌سمی استان برابر 258305 رأس یا 1291525 واحد دامی است (8).

به‌طور کلی توسعۀ پایدار صنعت دام‌پروری استان اصفهان ﺗﺤﺖ‌ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻋﻮاﻣﻞ ﻣﺘﻌﺪدی است که به‌تبع ﻧﻘﺶ اﯾﻦ ﻋﻮاﻣﻞ ﯾﮑﺴﺎن و ﻫﻢ‌وزن ﻧﺒﻮده و اﻫﻤﯿﺖ آﻧﻬﺎ واﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻋﻮاﻣﻞ ﺗﺸﮑﯿﻞ‌دﻫﻨﺪۀ ﻣﺤﯿﻂ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ، ﻣﺘﻔﺎوت ﺑﻮده و اﯾﻦ ﻫﻤﺎن ﭼﯿﺰی اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻫﺮ ﻧﺎﺣﯿﻪ‌ای ﻫﻮﯾﺖ وﯾﮋه ﺑﺨﺸﯿﺪه اﺳﺖ.

استان اصفهان علی‌رغم قابلیت‌های اقتصادی فراوان در زیربخش دام، به علت خشکسالی، کاهش فعالیت‌های کشاورزی، نبود فرایندهای اشتغال‌زا و به‌تبع آنها بیکاری و کمبود تقاضا برای نیروی کار در وضعیت نبودِ تعادل قرار دارد که این نبودِ تعادل ممکن است در سال‌های آینده به دلیل کاهش منابع آب در منطقه بحرانی‌تر شود. این معضل از یک‌سو، به دلیل ساختار جمعیتی جوان و عرضۀ فراوان نیروی کار و از سوی دیگر، ناشی از رشد کمتر تقاضا برای نیروی کار (به دلایل مختلف نظیر جاری نبودن آب رودخانۀ زاینده‌رود، مشکلات ساختاری در زمینۀ تولید، سرمایه‌گذاری ناکافی و ...) در زیربخش تشدید شده است.

روش پژوهش در این طرح، توصیفی است که به شیوۀ اسنادی و پیمایشی انجام گرفت. برای دستیابی به اهداف پژوهش متناسب با جامعۀ آماری طرح، پرسشنامه‌هایی طراحی و برای تجزیه‌وتحلیل داده‌ها و اطلاعات از روش‌های مختلف تحلیل آماری توصیفی و استنباطی همچون تحلیل عاملی pca (آنالیز فاکتور)، به کمک نرم‌افزار SPSS/PC+ و تاپسیس استفاده شد.

در ارزیابی شاخص‌های توسعۀ پایدار صنعت دام‌پروری، عوامل بسیار زیادی دخیل هستند و شناسایی و لحاظ‌کردن هرچه بیشتر فاکتورهای اثرگذار بر اعتبار نتایج خواهد افزود. به‌طور کلی شاخص‌ها به هفت دستۀ اسناد بالادستی، فرایند و چرخۀ تأمین نهاده‌ها و فروش محصولات، چشم‌انداز، اهداف و راهبردهای توسعۀ پایدار، ارتقای ظرفیت فعالیت‌های اقتصادی، اولویت برنامه‌های توسعۀ پایدار و سازوکارهای مؤثر در توسعۀ پایدار تقسیم‌بندی شد. برای ارزیابی عوامل و تعیین فرایند تحلیل سلسله‌مراتبی به‌منظور وزن‌دهی از روش میانگین رتبه‌ای فریدمن استفاده و سپس نتایج ارزیابی هر بعد از عوامل به تفکیک ارائه شد. رتبه‌بندی عوامل نشان‌دهندۀ بسیاری از واقعیت‌هاست که تا به حال شـناخت عینـی از آن کمتر تحقق یافته است.

بررسی و جمع‌بندی رئوس مطالب ارائه‌شده حاکی از اهداف مشترکی است که نشان‌دهندۀ دغدغه‌های اصلی موجود در رابطه با زیربخش دام‌پروری است. توسعۀ پایدار ﺻﻨﻌﺖ دام‌پروری یکی از اهداف کلی است که تحقق آن از طریق حفظ، احیا، توسعه و بهره‌برداری پایدار از منابع طبیعی و پایه، حفظ و گسترش توانمندی‌های محیطی، ارتقای سطح درآمد و زندگی روستاییان، دامداران و عشایر، توسعۀ پایدار روستاها و مناطق کشاورزی، رفع فقر با تقویت زیرساخت‌های مناسب تولید و تنوع‌بخشی، گسترش فعالیت‌های مکمل و اقتصادی به‌ویژه صنایع تبدیلی، روستایی و خدماتی نوین، ارتقای بهره‌وری منابع، عوامل و فعالیت‌ها در بخش کشاورزی، ارتقای شاخص ضریب امنیت غذایی در محصولات اساسی، افزایش تولید و فرآوری محصولات دامی، توسعۀ بازار و صادرات محصولات و فرآورده‌های دامی، ارتقای سطح امنیت سرمایه‌گذاری و تولید در زیربخش دام‌پروری امکان‌پذیر است. تقویت حضور همه‌جانبۀ بخش خصوصی، ارتقای فناوری، بهبود فرایند تأمین منابع مالی، کاهش تلفات با بهبود بهداشت و نظام حمل‌ونقل از دیگر اهداف اولویت‌دار است. ارتقای دانش، بینش و مهارت بهره‌برداران و تولیدکنندگان زیربخش دام‌پروری بر مبنای دانش نوین و بومی‌سازی فناوری‌های روز، تربیت، حفظ و تجهیز نیروی انسانی لازم، توسعه و تقویت تعاونی‌ها و سایر تشکل‌های اقتصادی، اجتماعی، صنفی و تخصصی با مشارکت آحاد جامعه، رقابتی‌کردن فعالیت‌ها، توسعۀ آموزش و ترویج کاربردی، توسعۀ تحقیقات تقاضامحور و مشتری‌مدار در زیربخش دام‌پروری از دیگر اهدافی است که باید در زیربخش دام‌پروری دنبال شود.

 

نتایج

 با تحلیل یکپارچۀ عوامل موردبررسی در حیطه‌های مرتبط با هم، نتایج زیر شناسایی شد:

- دسترسی نامطمئن و ضعیف به منابع آب

- عملکرد پایین تولیدات دام‌پروری به‌همراه تنوع کم محصولات

- معیشت وابسته به دام‌پروری سنتی دامداران به‌همراه خطر زیاد فقر، ظرفیت محدود سرمایه‌گذاری و خطر رهاکردن شغل دامداری که منجر به مهاجرت می‌شود.

- تلاش‌های ناچیز درخصوص حفاظت محیط‌زیست در درون و بیرون واحد دامداری، به علت نبود ابتکار عمل، مدیریت محلی، سیاست‌های بازدارنده و آگاهی زیست‌محیطی کم دامداران.

- استفاده‌نکردن بهینه از ظرفیت واحدهای صنعتی دامداری به‌خصوص مرغ تخم‌گذار و گاو شیری.

- سرانۀ پایین کندوهای زنبورداران.

- ظرفیت بالای مراکز جمع‌آوری شیر

- ظرفیت بالای کارخانۀ خوراک دام

- ظرفیت بالای کشتارگاه صنعتی طیور و دام

- سرانۀ پایین تولید گوشت قرمز

- مراتع ضعیف استان

- کمبود شرکت‌های فنی مهندسی

در پژوهش حاضر می‌توان نتیجه‌گیری کرد که ظرفیت سازگاری بهره‌برداران برای فائق‌آمدن و انطباق موفقیت‌آمیز با شرایط مختلف ازجمله: منابع مالی، شبکه‌های مشارکتی، دانش و اطلاعات، زیرساخت و فناوری، در حال حاضر در منطقۀ ضعیف است

 

پیشنهادها

با توجه به بررسی‌ها راهبرهای اصلی، توسعۀ صنعت دام‌پروری استان اصفهان به شرح زیر است:

- ضرورت برنامه‌ریزی در جهت تنظیم طرح‌های واقعی و عملی خودکفایی گوشـت قرمـز، گوشت سفید، تخم‌مرغ و شـیر بـا توجـه بـه محـدودیت ظرفیـت تـأمین دانـه و علوفـۀ استان و افـزایش سرمایه‌گذاری برای افزایش ظرفیت تولید علوفه در استان

- به رسمیت شناختن تشکل‌های واقعی تولیدکنندگان عرصۀ دام و طیور و توانمندسـازی ایـن تشکل‌ها برای اعطای اختیارات، مسئولیت، پاسخگویی و مشارکت این تشکل‌ها در تصمیم‌سـازی و تصمیم‎گیری

- توسعۀ سرمایه‌گذاری در زیربخش دام و طیور

- اصلاح ساختار نظام عرضه و توزیـع محصـولات پروتئینـی و ایجـاد شـرایط بهداشـتی و همچنین شرایط رقابتی

- ضرورت توجه به ارتقای شاخص‌های بهداشتی و درمانی در این زیربخش

- دستیابی به اجماع صاحب‌نظران زیربخش دام‌پروری

- افزایش نقش تعاونی‌ها در بازاریابی محصولات و توزیع نهاده‌ها

 

سپاسگزاری

 با سپاس فراوان از کارشناسان امور دام سازمان جهاد کشاورزی اصفهان که در تهیۀ اطلاعات و داده‌های موردنیاز کمال همکاری را داشتند.

تعداد مشاهده مقاله: 760

تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 245