مدرسه و روزنامه در زنجان عصر مشروطه؛ چالش‎‍ها و موانع

مقدمه

در جریان جنگ‎‍های طولانی‌مدت با روسیۀ تزاری، نیاز به کسب فراگیری دانش‎‍های نوین مغرب‌زمین، موجب ظهور اندیشۀ اصلاحات و ورود مؤسسات تمدنی به ایران شد. تأثیر نهادهای تمدنی از ایالت مهم آذربایجان آغاز شد و طی یک فرآیند تاریخی به تهران عصر ناصری رسید و موجب تغییر در اندیشه و گفتمان نخبگان نسبت‌به مسائل مختلف اجتماع شد.

 ولایت خمسه با مرکزیت زنجان، اگرچه در میانۀ شهرهای کانون تجددخواهی قرار داشت، دستاوردهای تمدنی اروپاییان بسیار دیرتر از دیگر نقاط به این شهر رسید و در دورۀ مظفری از برخی مؤسسات تمدنی برخوردار شد. در این دوره با تلاش‎‍های کارگزاران حکومتی و همکاری کسانی چون علی‎‍اصغر مشیرالممالک، شیخ‎‍ابراهیم زنجانی و دیگر علاقه‎‍مندان، مدرسه و روزنامه رواج یافت. با وجود این تلاش‎‍ها در این مسیر، مخالفت‎‍هایی از سوی برخی طبقات و گروه‎‍های اجتماعی شد و امر آموزش و رواج روزنامه به‌عنوان دو عامل مهم در بیداری و آگاهی طبقات مختلف را با موانعی جدی مواجهه کرد. اگرچه بررسی این مظاهر و مؤسسات جدید در پژوهش‎‍ها و تحقیقات تاریخیِ شهرهای کانونی چون تهران، تبریز و دیگر نقاط مهم انجام یافته است، مطالعۀ دقیق جریان تجدد و علل و عوامل حوادث مشروطه در نقاط مختلف، نیاز به بررسی تاریخی چگونگی رویارویی شهرها و ولایات کوچک‌تر را با این مؤسسات جدید می‎‍طلبد. مسئلۀ اصلی این پژوهش، استقرار مؤسسات و مظاهر تمدنی در زنجان عصر قاجار، موانع و دشواری‎‍های پیش روی آن است. سؤال اصلی پژوهش این است که مظاهر و مؤسسات تمدنی در چه زمینه‌ای و چگونه در زنجان این دوره تأسیس شد و نتایج، چالش‎‍ها و موانع آن چه بود.

موضوع این مقاله تاکنون موردپژوهش مستقل، مبتنی بر اسناد، مدارک آرشیوی و نویافته قرار نگرفته است. در همین راستا اگر بخواهیم پیشینۀ تحقیقی را در این موضوع ذکر کنیم، باید از برخی کتاب‎‍ها و مقالاتی چون «بررسی تحولات سیاسی و اجتماعی شهر زنجان از انقلاب مشروطه تا پایان جنگ جهانی اول» نوشتۀ حسین خمسه‎‍ای اشاره کنیم که نویسنده بدون مراجعه به اسناد آرشیوی و خاندانی و منابع اصیلی چون روزنامه‎‍ها، با تکرار مطالب منابع عمومی، به حوادث مشروطۀ زنجان توجه کرده است که مطلب جدیدی را به خوانندگان ارائه نمی‎‍دهد. در مجلۀ محلی فصلنامۀ فرهنگ زنجان، مقالاتی دربارۀ حوادث مشروطۀ زنجان منتشر شده است که عبارتند از: «نگاهی به اوضاع زنجان در انقلاب مشروطه» نوشتۀ رامین سلطانی، «سیری در زندگی و اندیشۀ سیاسی ملاقربانعلی» نوشتۀ یوسف خان‎‍محمدی، «گوشه‎‍هایی از انقلاب مشروطیت و ماجراهایی از زنجان آن روز» نوشتۀ ذبیح‌الله شاه‎‍محمدی، «جستاری در اتفاقات زنجان در نهضت مشروطه» نوشتۀ توکل جعفری و «میرزا عبدالله مجاهد و ماجرای انقلاب مشروطیتِ زنجان» نوشتۀ بهمن خطیبی که به‌ترتیب در شماره‎‍های 5، 12، 13-14، 17-18 و 43 فصلنامۀ مذکور منتشر شده‎‍اند. در این فصلنامه مقاله‎‍ای با عنوان «گذری بر تاریخچۀ اولین دبیرستان دولتی پسرانۀ زنجان (دبیرستان پهلوی)» وجود دارد که فرج‌الله داودی و عبدالعزیز قائمی آن را به چاپ رسانده‌اند و در آن ضمن اشارۀ گذرا به مدارسی چون کمالیه و همایونی در دورۀ قاجار، جریان تأسیس اولین دبیرستان دولتی در زنجانِ دورۀ پهلوی اول نیز بررسی شده است؛ بنابراین موضوع این مقالات عمدتاً رویدادهای سیاسی و گاه اشاره‎‍ای کوتاه به مظاهر تمدنی جدید براساس مطالب عمومی است و غالباً حاوی یافته‎‍ها و نکات جدیدی نیست. این مقاله برای نخستین‌بار با بررسی منابع اصیل، روزنامه‎‍های دورۀ قاجار و اسناد نویافتۀ آرشیوی و خاندانی، موضوع را به روش توصیفی-تبیینی به بررسی و تحلیل گذاشته است.

1- وضعیت فرهنگی جامعۀ زنجان در آستانۀ ورود مظاهر عصر جدید

در جامعۀ دورۀ قاجار، نزدیکی به کانون‎‍های تهران و تبریز عامل مهم در سرآغاز تحولات فرهنگی نقاط پیرامون بود؛ اما زنجان که یکی از شهرهای نزدیک بود تا دورۀ مظفری از مواهب تغییرات برخوردار نشد. در این دوره بینش سنتی نسبت‌به ازدواج‎‍های درون‎‍گروهی، جلوه‎‍ای از قشربندی طبقاتی به ‎‍شمار می‎‍آمد که درنتیجۀ ثروت، علم و مناصب حکومتی به گروه‎‍های متنفذ تعلق می‎‍یافت و عموم جامعه از رشد و پیشرفت بازداشته می‎‍شدند (پژوهشی بر عقدنامه‎‍های زنجانِ دورۀ قاجار، 1396: 88). در اوایل دورۀ ناصری با حضور عناصر روستایی در زنجان، اندکی به این قشربندی جامعه خدشه وارد شد. در این برهه ملاقربانعلی[1]، روحانی متنفذ یکی از روستاهای زنجان، با اقامت در شهر و تکیه بر مریدان، پایگاهی در مقابل خاندان‎‍های متنفذ شهری ایجاد کرد که این مسئله در ادامه ازجمله دلایل مهم حوادث مشروطه در زنجان شد. در این دوره علاوه بر ملاقربانعلی، برآمدن عناصر مذهبی از خاندان‎‍های برجستۀ شهری موجب غنای حوزه‎‍های درس و بحث طلاب علوم دینی شد که خود عامل مهم در تأخیر ورود مظاهر تمدنی به این شهر بود. برادران موسوی (میرزاابوالمکارم، میرزا ابوطالب، میرزا عبدالله)، شیخ‎‍الاسلام زنجانی، میرزاابوالفضایل ‎‍‎‍امام‎‍جمعه، نظام‎‍العلما و صدرالاسلام ازجمله بزرگان علوم دینی زنجانِ دورۀ ناصری، سرپرستی حوزه‎‍ها را بر عهده داشتند. در میان این علما برخی افراد علاقه‎‍مند به یادگیری علوم جدید و آگاه به تحولات زمانه دیده می‎‍‎‍شدند. میرزا ابوطالب از خاندان علمی موسوی، ازجملۀ این بزرگان بود که به‌سبب ناخشنودی از وضعیت جامعۀ زنجان، برای همیشه این شهر را به مقصد تهران ترک کرد. او در ادامه از یاران شیخ فضل‌الله نوری و از بزرگان مخالف مشروطیت در تهران شناخته شد (اسناد خاندان موسوی، 1399). با ورود نسل دوم علمای غیرشهری چون شیخ‎‍ ابراهیم سرخه‎‍دیزجی و همکاری با مشیرالممالک (حاجی‎‍وزیر) از طبقۀ دیوانیان، زمینه برای ورود مظاهر تمدنی بیشتر فراهم شد (زنجانی، 1393: 125-126).

 در زنجان یادگیری علوم جدید در میان طبقات مختلف مرسوم نبود و خاندان‎‍های متنفذ فرزندان‎‍ خود را پس از طی علوم مقدماتی برای تحصیل در حوزه‎‍های علمیه، یادگیری مشاغل دیوانی و یا تصدی شغل سپاهی‎‍گریِ اجداد‎‍شان وادار می‎‍کردند. مشیرالممالک از خاندان دیوانی زنجان با این تنگ‎‍نظری‎‍ها از ادامۀ تحصیل در دارالفنون تهران محروم شد و علی‎‍قلی مظفرالدوله از خوانین زنجان با تحصیلات مقدماتی وارد رستۀ نظامی‎‍گری اجدادش شد (حاجی‎‍وزیر، 1389: 179؛ اسناد انجمن تاریخ و فرهنگ زنجان: 1399). این موانع در جامعۀ زنجان برخی کارگزاران را به اندیشۀ ایجاد اصلاحات انداخت. احتشام‎‍السلطنه از حکمرانان دورۀ ناصریِ زنجان (1306-1309ه.ق)، در بخشی از خاطراتش می‎‍نویسد: «از همان اوقات که حکومت خمسه را عهده‎‍دار بودم، افکار تازه درزمینۀ حقوق و آزادی‎‍خواهی در من پیدا شد. من این افکار را درنتیجۀ اطلاعات مختصری که از انقلاب فرانسه و آشنایی کمی که با زبان فرانسه پیدا کرده، کتاب‎‍ها و مجلاتشان را می‎‍خواندم، پیدا کردم. با ترتیبات تعیین حکومت، حقوق مردم، اعتبار به آن در ممالک اروپا بیشتر آشنا می‎‍شدم، به احوال خود و دیگر رعایای ساده تا کسانی که موقعیتی داشتند، تأسف می‎‍خوردم؛ زیرا که می‎‍دیدم من و عموم مردم ایران در بدبختی و بی‎‍اطلاعی، ظلم و استبداد پادشاه، وزرا، درباریان و دیگر طبقات به سر می‎‍بریم» (احتشام‎‍السلطنه، 1392: 133). تلاش‎‍های احتشام‎‍السلطنه به سرانجام خوشایندی نرسید. او در ادامه می‎‍افزاید: «خاطر دارم در اوایل ورود به خمسه در جزء گزارش‎‍هایی که به طهران ‎‍فرستادم، استدعا ‎‍کردم مدرسه به‎‍طرز جدید در زنجان ایجاد نمایم. سواد دست‎‍خطی را که در جواب گزارش من داده‎‍اند هنوز در طهران دارم که شاه متغیر شده، دست‎‍خط کرده بود: ما در طهران مدرسه داریم. هرکس را که می‎‍خواهد، بفرستد طهران. او را برای حکومت فرستاده‎‍اند، نه این فضولی‎‍ها» (همان، 146).

 در اواخر عصر ناصری با وجود مخالفت شاه برای تأسیس مدرسه در زنجان، علاقه‎‍مندان از هیچ‎‍گونه تلاشی برای دانستن و رشد آگاهی دریغ نکردند. شیخ‌ابراهیم زنجانی در این‎‍باره می‎‍نویسد: «جمعی از طلاب باهوش به درسم می‎‍آمدند و به‎‍تدریج باطناً از کتب و جرایدی خواندم. روزنامۀ الهلال می‎‍آمد، من هم می‎‍دیدم، کم‎‍کم ملتفت علوم گردیدم. محرمانه جغرافیای مختصری به ‎‍دست آورده، مطلع گشتم. بعد برای تکمیل اطلاعات رسالۀ هیئت‌جدیدۀ فلاماریون که طالب‎‍اف آن‎‍ را فارسی کرده، به‎‍دست آوردم و کتب طالب‎‍اف و دلسوزی‎‍اش را به ملت ایران خوانده، به احساساتش گرویدم... . به‎‍تدریج کتاب فیزیک علی‎‍خان، شیمی قائد‎‍بیگ و عربی النقش فی‌الحجر را به ‎‍دست آورده، با مطالعه درک نموده، آن‎‍ را به فارسی ترجمه کرده، نقوش و رسومش را با قلم کشیدم» (زنجانی، 1393: 178-179). مشیرالممالک به‌سبب تمکن مالی در امر خرید کتاب‎‍های جدید و روزنامه‎‍های خارج از کشور، به علاقه‎‍مندان یاری می‎‍رساند. میرزاهاشم‌خان با دیگر عناصر فرادست برای تأمین بودجه، برای کتاب و روزنامه همکاری می‎‍کرد و رمان‎‍های نویسندگان اروپایی را به خوانندگان می‎‍رساند (همان: 172-173). زنجانی علاوه بر یادگیری، هر مستعد و دوستدار علوم جدید را راهنمایی می‎‍کرد. او اندکی بعد در دورۀ مظفری رسالتش را با منبر و موعظه پیش گرفت و هوادارانی نیز به دست آورد (همان: 180). این تلاش‎‍های زنجانی‎‍ها به‎‍دلیل نداشتن پایگاه محکم در میان هیئت حاکمه و طبقۀ متنفذ به شکل محدود ادامه یافت، تا اینکه با قتل ناصرالدین شاه قاجار و حضور کارگزاران اصلاح‎‍طلب در زنجان اجرایی شد.

2- تحولات آموزشی در زنجان عصر مشروطه؛ نتایج و موانع

2-1. تلاش‎‍های فعالان حوزۀ فرهنگ در تأسیس مدارس جدید

مراکز آموزشی زنجان در فضای نسبتاً آزاد دورۀ مظفری، با تلاش علاقه‎‍مندان و همکاری کارگزاران دولتی آغاز ‎‍شد. در ماه ربیع‎‍الاول 1321، میرزا مهدی وزیر همایون، طی حکمی از سوی شاه به حکمرانی زنجان انتخاب شد (ظهیرالدوله، 1371: 359؛ روزنامۀ ایران‎‍سلطانی و ایران، 3 جمادی‎‍الاول 1321: 5). وزیر همایون در ماه‎‍های آغازین حکمرانی در تلاش برای احداث مؤسسات آموزشی جدید، با کسانی چون مشیرالممالک، شیخ ابراهیم زنجانی، سیدمحمد موسوی، میرزا هاشم و میرزا احمد، مجالس هم‎‍اندیشی و تبادل‎‍نظر برگزار کرد. زنجانی طی این دیدارها کتاب تازه‌تألیفش، «تریاق‎‍السموم» را به وزیر همایون داد که در آن اوضاع اجتماعی- سیاسی جامعۀ دورۀ قاجار را بررسی کرده بود. در این مجالس هم‎‍اندیشی، تصمیم به احداث مدرسۀ جدید گرفته شد. نخستین مدرسۀ زنجان با نام «کمال»، چندماه پیش از ورود وزیر همایون در زنجان دایر شده بود و این‎‍بار دومین مدرسه با نام «همایونی»، به‌عنوان دومین آموزشگاه شهر تأسیس شد (زنجانی، 1393: 203-205؛ روزنامۀ تربیت، 27 رییع‎‍الثانی 1321: 5، اسناد خاندان موسوی، 1399؛ ملک‎‍المورخین، 1386: 2/707؛ روزنامۀ ثریا، 24صفر 1322 :11-12). با تمدید حکمرانی وزیر همایون که به‎‍دلیل فعالیت‎‍های فرهنگی و امنیتی از سوی شاه صادر شد، او به فکر ایجاد مدرسه برای گروه‎‍های فرودست افتاد و سومین مدرسۀ زنجان برای آموزش اقشار پایین جامعه با نام «ملی» یا «ملتی» تأسیس شد (روزنامۀ ایران‎‍سلطانی و ایران، 19 جمادی‎‍الاول 1322: 3؛ روزنامۀ تربیت، 28 رجب 1323: 4).

با پایان حکمرانی وزیر همایون وقفه‎‍ای یک‎‍ساله در امر تأسیس مدارس ایجاد شد. اندکی بعد میرزا احمد از همفکران وزیر همایون، مدرسۀ «احمدیه» را در بحبوحۀ حوادث مشروطه تأسیس کرد (روحانی، 1347: 60) و چندماه بعد در جریان فتح تهران توسط قوای مشروطه، مدرسۀ «اسلامی» به همت مصباح‎‍الحکما و مدیرالسلطان دایر شد (روزنامۀ ایران ‎‍نو، 22 ذی‌قعده 1327: 2). تلاش‎‍های فعالان زنجانی در حوزۀ فرهنگ، توسط یکی دیگر از یاران وزیر همایون ادامه یافت و این‎‍بار «مدرسۀ محمدیه» با تلاش‎‍های یوسف علایی و وزیر اکرم با هدف آموزش دروس غیردینی تأسیس شد (روحانی، 1347: 61).

در سال‎‍های جنگ بین‎‍الملل اول، مقارن با قحطی‎‍های گسترده، حضور قوای روسیه در منطقه و سختی‎‍های فراوان، اندیشۀ تأسیس فضاهای آموزشی جدید فراموش نشد. مدرسۀ «اسعدیه» از مهم‌ترینِ این مراکز بود که به همت اسعدالدوله تأسیس شد. مشارکت اجتماعی زنان زنجان که برای آخرین‌بار در جریان‎‍ جنگ‎‍های قیام بابیان شهر، دوشادوش مردان با قوای دولتی جنگیده بودند، در این دوره دوباره به همت اسعدالدوله و مترجم ‎‍همایون با دو مدرسۀ چهارکلاسه برای یادگیری دروس جدید تحقق یافت و آنها در جامعۀ سنتی عصر قاجار حق تعلیم و استفاده از مدارس جدید را یافتند (مترجم ‎‍همایون، 1335: 35). تأسیس مدارس جدید با عنایت به رویکرد اصلاح‎‍طلبانۀ حکومت قاجار، مشارکت نهادهای اجرایی و تلاش‎‍های نیروهای فرهنگ‌دوست زنجانی، برای نخستین‌بار موجب آموزش دروس جدید در میان طبقات مختلف شد و زمینه را برای مشارکت اجتماعی هرچه بیشتر و راه‎‍یابی تجدد فراهم کرد. این رویکرد در ادامه با توجه به واکنش و مقابلۀ برخی مخالفانِ مؤسسات آموزشی جدید و نگرش متضاد کارگزاران بعدی زنجان، با فراز و فرودهایی مواجه شد.

2-2. سیاست‎‍های متولیان مدارس و نتایج آموزش

شیخ ابراهیم زنجانی در سال‎‍های پیش از همکاری با وزیر همایون، یکی از لوازم ترقی کشور را مسئلۀ آموزش، استفاده از آموزگاران بادیانت و خبره، پیگیری پیشرفت با برگزاری امتحان، تشویق و دلگرمی، پرهیز از تنبیه و تبلیغ دین‌‎‍پرستی و وطن‌دوستی به دانش‎‍آموزان مدارس دانسته بود (زنجانی، 1318ق: 429). این توصیه‎‍های زنجانی اندکی بعد با توجه به مشارکتش در تأسیس و پیشرفت مدارس زنجان به اجرا درآمد. با بررسی روزنامه‎‍ها و دیگر منابع اصیل دورۀ قاجار، زبان‎‍های فرانسه، عربی، فارسی، جغرافیا، فیزیک، شیمی، قرائت و کتاب تعلیمات پل‎‍بر[2] فرانسوی، برای آموزش دانش‎‍آموزان در نظر گرفته شد. نکتۀ مهم در این بین، تدریس دروس پزشکی و تشریح در شهر نه‎‍چندان مهمی چون زنجان بود. وزیر همایون برای تسریع در امر آموزش علوم پزشکی که لوازم و معلم آن در زنجان نبود، با بهره‎‍گیری از پزشک شخصی برای آموزش دانش‎‍آموزان، دستور خرید وسایل این رشته را از اروپا داد (روزنامۀ تربیت، 29‎‍شعبان 1321: 5 و 24‎‍ذی‌قعده 1321: 6 و 8جمادی‎‍الثانی 1323: 7-8؛ روزنامۀ چهره‎‍نما، 20شوال 1323: 8-9؛ روزنامۀ ثریا، 7ذی‎‍الحجه1321: 7 و 24صفر 1322: 11-12و 9 رجب 1323: 8؛ اوبن، 1362: 41-42). مدرسۀ همایونی در ابتدا بیست دانش‎‍آموز پذیرش کرد. با یاری همفکران وزیر همایون، محمدکمال افندی از فارغ‎‍التحصیلان مدرسۀ استانبول به زنجان دعوت شد و به‌عنوان ناظم و معلم زبان فرانسه شروع به فعالیت کرد. از دانش‎‍آموختگان دارالفنون، میرزا‎‍جبار خوش‌نویس نیز مشاق و معلم صرف‎‍و‎‍نحو شد (روزنامۀ ثریا، 28شعبان 1321: 9). در نیمۀ دوم سال 1321، وزیر همایون در اقدامی دیگر با ارسال نامه به محمدعلی فروغی و یحیی دولت‎‍آبادی از مدرسان دارالفنون، برای رفع کمبود معلم یاری خواست. فروغی و دولت‎‍آبادی تلاش فراوانی برای جلب نظر فارغ‎‍التحصیلان دارالفنون برای اعزام به زنجان کردند که سرانجام مترجم‎‍ همایون با تردیدهای فراوان راهی شد (مترجم‎‍ همایون، 1335: 31-32؛ اسناد انجمن تاریخ و فرهنگ زنجان: 1399). مسئلۀ لباس دانش‎‍آموزان به یاری وزیر همایون و زنجانی، با انتخاب ماهوت مشکی و نصب بیرق مخصوص بر سینه تعیین شد (زنجانی، 1393: 217؛ روزنامۀ ثریا، 24صفر 1322: 11-12). به گفتۀ وثیق‎‍السلطان از دیگر معلمان مدارس زنجان برای رونق تدریجی مدارس، تعداد دانش‎‍آموزان به 25نفر رسید و نظام‎‍نامه‎‍ای برای آموزش هرچه بهتر تنظیم شد. با توجه به تلاش‎‍های مستمر متولیان مدارس، اندکی بعد استقبال زنجانی‎‍ها بیشتر شد و تعداد دانش‎‍آموزان به 30نفر افزایش یافت. کمبود آموزگار از مشکلات همیشگی مدارس تازه‌تأسیس در مناطق مختلف کشور بود که وزیر همایون در ساعت‎‍های آزاد و غیراداری، درس‎‍های جغرافیا، ریاضی، فیزیک، شیمی و زبان فرانسه را آموزش می‎‍داد. تلاش‎‍های مسئولان مدارس موجب ترغیب هرچه بیشتر زنجانی‎‍ها شد؛ به‎‍گونه‎‍ای که در ماه‎‍های پایانی سال 1321، تعداد دانش‎‍آموزان مدرسۀ همایونی به 45نفر رسید (همان، 7ذی‎‍الحجه 1321: 7؛ روزنامۀ تربیت، 7جمادی‎‍الاول 1322: 5-6). در مدرسۀ ملتی نیز که با هزینۀ خیرینی چون رشیدالدوله، ذوالریاستین، امجدلشکر، سید‎‍محمد موسوی اداره می‎‍شد، بیست دانش‎‍آموز طبقۀ فرودست تحصیل می‎‍کردند (روزنامۀ تربیت، 28‎‍رجب 1323: 4؛ 27 رمضان 1321: 4-5). در این بین حمایت‎‍های درباریان و کارگزارانی چون ولیعهد و افخم‎‍السلطان مأمور آذربایجان، موجب تشویق اعضای مدارس شد (روزنامۀ تربیت، 10ربیع‎‍الاول 1322: 2 و 3شوال 1323: 5-6). با ادامه‌یافتن این حمایت‎‍ها، افزایش مشارکت شهروندان دور از انتظار نبود و درنتیجه تعداد دانش‎‍آموزان مدرسۀ همایونی به 150نفر و مدرسۀ ملتی به 30نفر رسید (روزنامۀ چهره‎‍نما، 20شوال 1323: 8-9).

در سال‎‍های پس از مشروطه برای کمک به امر آموزش مدرسۀ اسعدیه، برادران امید (حسن و حسین) و علی‎‍اصغر فصیحی از تهران استخدام شدند. با تلاش‎‍های مترجم ‎‍همایون در این مدرسه، 500 دانش‎‍آموز با دو سطح ابتدایی در شش کلاس و متوسطه در چهار کلاس تحصیل می‎‍کردند. برای این مدرسه در کنار مساعدت‎‍های خوانینی چون اسعدالدوله، دولت نیز از محل اعتبارات مبلغ 15 تا 20 تومان به معلمان کمک کرد (مترجم ‎‍همایون، 1335: 35؛ مترجم ‎‍همایون، 1346: 50).

نتایج تلاش‎‍های وزیر همایون و متجددان زنجانی با امتحان از دانش‎‍آموزان نمایان شد. امتحانات مدرسۀ کمال با حضور بزرگان شهر در روز پنج‎‍شنبه 13ربیع‎‍الثانی 1321، به موفقیت دانش‎‍آموزان انجامید (روزنامۀ تربیت، 27ربیع‎‍الثانی 1321: 5). در 19ذی‎‍الحجه وزیر همایون آزمون دیگری از دانش‎‍آموزان مدرسۀ همایونی گرفت. اولین دانش‎‍آموز، فرزند هفت‌سالۀ میرزا احمد خیاط‎‍باشی در امتحان املا به موفقیت رسید. عده‎‍ای دیگر در دروس جغرافیا، حساب، نقشه‎‍کشی، فارسی و عربی قبول شدند. یکی از شاگردان در امتحان جغرافیا نقشۀ قاره‎‍ها را در کمال مهارت ترسیم کرد و دانش‎‍آموز دیگر در سؤال برشمردن نام پایتخت‎‍ها و شهرهای مهم جهان، بی‎‍اشتباه پاسخ داد. پس از امتحان دانش‎‍آموزان، محمود[3]، فرزند ده‌سالۀ امام‎‍جمعه، خطبه‎‍ای به زبان عربی خواند. او چندسال بعد مهارتش را در زبان فرانسه با ترجمۀ نامۀ مسیو کاربلین[4] به حاج نظام از تجار زنجان نشان داد (روزنامۀ ثریا، 24صفر 1324: 11-12، روزنامۀ چهره‎‍نما 20رجب 1324: 16). در ماه‎‍های بعد، زمان برگزاری آزمون‎‍ها هر شش‌ماه یک‌بار تعیین شد که نخستین آزمون در 19‎‍ربیع‎‍الاول 1322 بود. با مشاهدۀ موفقیت دانش‎‍آموزان و در جهت تسریعِ برنامه‎‍های آموزشی، متولیان مدارس تصمیم به برگزاری آزمون‎‍ها در سه‌روز گرفتند که آخرین‌روز برای طبقۀ علمیه بود. دانش‎‍آموزان در پایان امتحان‎‍ها اغلب با هدایایی چون قلمدان نقره، ساعت، نقشه، کتاب، عبا و تن‎‍پوش تشویق می‎‍شدند. در این بین برای دانش‎‍آموزان فرودست مدرسۀ ملتی نیز علاوه بر جوایز، تخفیف و یا حذف شهریه‎‍ها در نظر گرفته ‎‍شد که در کنار حمایت و تشویق، موجب همکاری بیشتر اقشار جامعه برای رفع موانع آموزشی شد (روزنامۀ تربیت، 2محرم 1323: 5 و 7جمادی‎‍الاول 1322: 5-6؛ روزنامۀ ثریا، 9رجب 1323: 8).

در سال‎‍های پس از مشروطه مدارسی چون «اسعدیه»، کارنامۀ پذیرفتنی‌ای درزمینۀ آموزش داشتند. یحیی دولت‎‍آبادی از حامیان و مشوقان اولیۀ تأسیس مدرسه در زنجان، طی دیداری از مدرسۀ اسعدیه، با برگزاری امتحان و مشاهدۀ موفقیت دانش‎‍آموزان با اعطای پول به مدرسه یاری کرد (دولت‎‍آبادی، 1387: 4/ 1222). در این برهه اوژن اوبن[5] و سفیر فرانسه طی بازدید از مدرسه، متعجب از میزان یادگیری دانش‎‍آموزان، با اهدای جوایز اعضای مدرسه را تشویق کردند (اوبن، 1362: 41-42؛ مترجم ‎‍همایون، 1346: 22). تلاش‎‍ها و ممارست فرهنگ‎‍دوستان زنجانی و متنفذان نواندیش عامل مهم در پیدایش مدارس، رشد و پیشرفت دانش‎‍آموزان زنجانی بود. با ترقی روزافزون دانش‎‍آموزان، طبقات مختلف زنجانی برای همکاری و استفاده از مدارس ترغیب شدند. این میزان از گسترش و پیشرفت مدارس جدید در شهری چون زنجان، بی‎‍تأثیر بر واکنش و مقاومتِ گروه‎‍های مخالف مدارس جدید در شهر نبود، موضوعی که در ادامه موانعی جدی بر روند ترقی آموزش در خلال سال‎‍های بحث‌شده ایجاد و مدارس را با مشکلاتی مواجه کرد.

2-3. چالش‎‍ها و موانع مؤسسات آموزشی در زنجان

علمای زنجان در سال‎‍های پیش از مشروطه به‎‍واسطۀ رقابت‎‍های درون‎‍گروهی، درصدد جلب حمایت و پشتیبانی عناصر فرادست بودند و حکمرانان نیز برای موفقیت و کاهش تنش در حوزۀ حکومتی، ناگزیر از نزدیکی به علما شدند. در این دوره وزیر همایون، حاکم زنجان، در جبهۀ حامیان میرزاابوالمکارم از علمای رقیب و مخالف ملاقربانعلی قرار گرفت (پژوهشی در اسناد میرزاابوالمکارم موسوی، 1389: 297). وزیر همایون برای نخستین‌بار با تنبیه صمدآقا، برادرزادۀ ملاقربانعلی که هیچ حاکمی جرئت این عمل را نداشت، به اقتدار دینی این روحانیان متنفذ زنجانی حمله کرد. در ادامۀ شکستن بست‎‍نشینی قاتلی که به خانۀ ملاقربانعلی پناه برده بود، او را به این واقعیت رساند که حکمران در حمایت از جناح رقیب سر ستیز دارد (روزنامۀ ایران، 9شوال 1321: 6؛ ملک‎‍المورخین، 1386: 2/ 686). تا پایان حکمرانی وزیر همایون، حمایت از مدارس زنجان با قدرت دنبال شد؛ اما با انتقال او به حکومت کردستان در ربیع‎‍الثانی 1324، طرفداران ملاقربانعلی به مقابله با فعالیت‎‍های گذشتۀ وزیر همایون و یارانش برخاستند (همان، 7ربیع‎‍الثانی 1324: 6).

با سپری‌شدن حکومت چندماهۀ جلال‎‍الدوله و حضور نیرالممالک، حکمران ضد مشروطه، شرایط برای آغاز حمله‎‍ها فراهم شد. نیرالممالک در ابتدا با توصیۀ ولیعهد برای همکاری و هماهنگی با مخالفان مشروطه، راه دشمنی با یاران وزیر همایون را در پیش گرفت، در جریان انتخابات مجلس با توصیۀ محمدعلی میرزای ولیعهد و اطرافیان ملاقربانعلی، در مقابل امضای اعتبارنامۀ نمایندگی شیخ‌ابراهیم زنجانی مقاومت و در ادامه با مشیرالممالک دشمنی و او را به تهران تبعید کرد (زنجانی، 1393: 232؛ حاجی‎‍وزیر، 1389: 190). در این بین سید محمد موسوی از دیگر دوستان وزیر همایون با تحت فشار قرار گرفتن از سوی حامیان ملاقربانعلی، اندکی بعد در حوادث مشروطه در حصر خانگی قرار گرفت (اسناد خاندان موسوی، 1399؛ مصاحبه با محسن میرزایی، 1398). این کنش‎‍های ضد مشروطۀ اطرافیان ملاقربانعلی به مراکز آموزشی نیز رسید و معلمان و دانش‎‍آموزان مدارس تحت فشار قرار گرفتند. مترجم‎‍ همایون از معلمان مدارس زنجان، گوشه‎‍هایی از این محدودیت‎‍ها را تشریح کرده است: «در اولین سال مشروطیت، وزیر همایون به کردستان مأمور شد. کسانی که اعانه می‎‍دادند، پس از رفتنش دریغ ورزیدند و بدخواهان به دشمنی برخاستند. مصلحت دیدم با ملا‎‍قربانعلی ملاقات و از او بخواهم در برابر مفسدان از مدرسه حمایت کند. عباسقلی تنها کسی بود که با او معاشرت داشت. موافقت کرد که به نزد ملا‎‍قربانعلی برویم. ملاقربانعلی که گوشه‌نشین و از تحولات دنیا بی‎‍خبر بود، در اولین دیدار رو به من کرد و گفت: مردک شنیده‎‍ام در مدرسه به بچه‎‍ها تورات و انجیل یاد می‎‍دهی؟ گفتم: خلاف عرض شده، شاگردان هر روز پیش از رفتن به کلاس صف می‎‍بندند، در حق علمای اسلام و پدر و مادرشان دعا می‎‍کنند، پس از ورود به کلاس نیز چند آیۀ قرآن می‎‍خوانند، بعد درسشان شروع می‎‍شود. پرسید: شنیده‎‍ام فرنگی‎‍ها می‎‍گویند زمین می‎‍گردد؟ دلیلی هم دارند؟» مترجم ‎‍همایون با بیان دلایل و انجام آزمایش به سؤال‎‍های ملا‎‍قربانعلی جواب داد. در جلسه‎‍های بعد روابط معلم مدرسه با ملاقربانعلی صمیمی شد، به‎‍طوری که مترجم ‎‍همایون برای آگاهی بیشتر این روحانی متنفذِ خانه‎‍نشین، گرامافونی را به خانه‎‍اش برد. به ادعای مترجم ‎‍همایون، شنیدن صدای آواز از گرامافون تعجب ملاقربانعلی را برانگیخت و درنهایت جواز استفاده از آن ‎‍را صادر کرد (مترجم‎‍همایون، 1346: 22). در گزارشی دیگر از روحانی، حرمت استفاده از گرامافون را از او پرسیده بودند، حکم به ناروشن‌بودنش داده بود. دوباره پرسیده بودند که آیا اجازه می‎‍فرمایید یکی از آ‎‍نها را به حضورتان بیاوریم؟ جواب داده بود: این چه بحثی است؟ مگر خوردن نان حرام است؟! این به آن می‎‍ماند که من لقمۀ نان بسیار بزرگ و قطور به‎‍ دست بگیرم، در میان مردم و وسط بازار راه بیفتم، آن ‎‍را بخورم و یا در میان مردم برم و الک‌دولک بازی کنم. آیا اینها از من سزاوار است؟ (روحانی، 1347: 58). در تبیین و بررسی علت مخالفت ملاقربانعلی و حامیانش با مدارس زنجان، به‌روشنی نمی‎‍دانیم روایت مترجم ‎‍همایون تا چه میزان به حقیقت نزدیک است؛ اما در اغلب گزارش‎‍های تاریخی ملاقربانعلی را فردی خانه‎‍نشین و درنتیجه بی‎‍اطلاع از اوضاع زمانه و رفتارهای ناپسند برخی از حامیان و نزدیکانش دانستند (اوبن، 1362: 41؛ سیاح، 1346: 272؛ سالور، 1374: 5/ 402-403). روایت مترجم ‎‍همایون نشان از رساندن اخبار نادرست به ملاقربانعلی و همچنین میانه‎‍روی در مقابل مدارس جدید و دستاوردهای صنعتی چون گرامافون بوده است. براساس نسخۀ خطی تازه‎‍یاب در میان اسناد خاندان امام‎‍جمعۀ زنجان که علمای این دوره را توصیف کرده است، ملا‎‍قربانعلی به‌سبب نداری و مشکلات مالی فراوان در زمان تحصیلِ نجف و روی‌آوردن به ریاضت، خانه‎‍نشینی را برای همیشه پیشۀ خود کرد، به گوشه‎‍نشینی و تزکیۀ نفس عادت کرد و درنتیجه از مسائل بیرون از خانه‎‍اش کم‎‍اطلاع بود (اسناد خاندان حسینی، 1399). مسئلۀ گرامافون و جواز استفاده از آن نشان داد این روحانی متنفذ برخلاف بسیاری از گفته‎‍ها، مخالف مظاهر جدید و دستاوردهای علم روز مانند مدرسه و یا گرامافون نبوده است؛ چنان‌که با توضیح مترجم ‎‍همایون، در فعالیت‎‍های آموزشی مدرسه با آن صمیمی شده و در جلسات بعدیِ هم‎‍نشینی، حکم استفاده از گرامافون را صادر کرده است. پس از حکم ملاقربانعلی برای استفاده از گرامافون، علمای رقیب و مخالفش در شهر به‌مانند میرزاابوالمکارم، رئیس انجمن ولایتی زنجان که در جبهۀ مشروطیت قرار داشتند، به مخالفت با این فتوا برخاستند و حکم او را محکوم کردند (مترجم ‎‍همایون، 22:1346). به ‎‍نظر می‎‍رسد خانه‎‍نشینی ملاقربانعلی مهم‎‍ترین دلیل برای بی‎‍اطلاعی از وضعیت جامعه و فعالیت‎‍های حامیانش در مقابل مسائلی چون مشروطه، مدرسه و ایجاد شایعه‎‍های فراوان پیرامونش بوده است. به گفتۀ شکوری که از مدافعان او و از طرفداران جبهۀ مشروعه‎‍خواهی است، «عامل مهمی که موجب دفع و دوری بسیاری از نیروهای روشنفکر و مخلص جامعۀ عصر مشروطه از اطراف او ‎‍شد، آشنایی‌نداشتن ملاقربانعلی به فرهنگ جدید، زبان و نیاز روز بود. او به‎‍واقع یک فرد مصلح نوگرا بود و تحجر را نمی‎‍پسندید و در ضرورت اصلاح وضع مردم و کسب برتری نسبت‌به بیگانگان با بسیاری از روشنفکران زمانش هم‎‍سو و هم‎‍فکر بود؛ اما دوری از جامعه و گرایش بیش از حد به زهد و انزوا و تماس‌نداشتن مداوم با قشرهای مختلف، موجب بیان مطالبش به زبانی شد که برای نسل اصلاح‎‍طلب چندان مفهوم نباشد. از این جهت با وجود اشتراک مطالب و مقصد با تعدادی از اصلا‎‍ح‎‍طلبان، تفاهمی در میانشان نبود و این موجب دفع و دوری از ملاقربانعلی شد» (شکوری، 1371: 53-54).

در دورۀ استبداد صغیر با حضور سردار مسعود، فرزند ظل‎‍السلطان که در جبهۀ مخالفان مشروطه قرار داشت، مدارس زنجان به بهانۀ کمبود مکان برای کارمندان دولت تصرف شد و میز و صندلی دانش‎‍آموزان از بین رفت. به گفتۀ مترجم ‎‍همایون، وزیر همایون از درآمد املاک روستای خیرآباد که با میرزاابوالمکارم شریک بودند، ماهیانه مبلغ 50 تومان برای هزینه‎‍های مدارس اختصاص داد؛ اما با حملۀ اطرافیان ملاقربانعلی و خان ضد مشروطه، مظفرالدوله برای تصاحب زمین‎‍های روستا و تحریک مردمان فرودست برای اعتراض به مالکیت میرزاابوالمکارم و وزیر همایون، مقرری را قطع کرد و مشکلات مالی دوچندان شد (مترجم ‎‍همایون، 1346: 22، پژوهشی در اسناد میرزاابوالمکارم موسوی، 1389: 307). مترجم ‎‍همایون با مشاهدۀ قدرت مخالفان برای کسب تکلیف از وزیر همایون عازم تهران شد؛ اما وزیر همایون با مقاومت روستاییان در برابر پرداخت بهره، ناتوان از کمک به مدارس شد و سرانجام مصباح‎‍دیوان، مدیر مدارس همۀ دانش‎‍آموزان را مرخص کرد (مترجم‎‍ همایون، 1335: 34-35؛ مترجم ‎‍همایون، 1346: 22). به ‎‍نظر می‎‍رسد حمایت و مخالفت علمای زنجان با مدارس و مظاهر جدید، ارتباط مستقیمی با رقابت‎‍های درون‎‍گروهی علما برای ریاست دینی بر شهر داشت. چنان‎‍که پیشتر در جریان گرامافون، میرزاابوالمکارم برخلاف ملاقربانعلی، حکم را به ‌نداشتن ‌جواز استفاده از آن‎‍ صادر کرد، این‎‍بار جناح رقیب که شامل حامیان ملاقربانعلی بودند، به شریان‎‍های مالی مدرسه حمله برده بودند.

با تعطیلی مدارس زنجان، اگرچه یکی از یاران وزیر همایون با نام میرزا احمد، مدرسۀ احمدیه را تأسیس کرد، اما با مقاومت و مخالفت برخی علما بسته شد (همان: 61). یوسف علایی یکی دیگر از یاران وزیر همایون که مدرسۀ محمدیه را تأسیس کرد، با تکفیر علمای سنت‎‍گرا و ملایان مکتب‎‍دار مواجهه شد و کلمۀ فرنگی «پروگرام» در برنامۀ هفتگی دانش‎‍آموزان بهانۀ اعتراض شد. مخالفان این مدرسه شهرت تدریس آموزه‎‍های کتاب تورات را دادند و در شایعه‎‍ای دیگر از سوی عوام، نواختن زنگ و تعلیم سرود آیین مسیحیت در شهر پیچید. در ادامۀ این تنگ‎‍نظری‎‍ها، مخالفان به مدرسه حملۀ کردند. طلاب با شکستن اثاثیۀ مدرسه، دانش‎‍آموزان را با ضرب و شتم بیرون انداختند و علما در ادامۀ فشارها با تکفیر یوسف علایی، خرید و فروش هر نوع کالا را با او ممنوع کردند (روحانی، 1347: 61).

در سال‎‍های جنگ جهانی اول، روس‎‍ها به مخالفت با مظاهرِ تمدن جدید برخاستند و همان کاری را که در تبریز دربارۀ انهدام مؤسسات و مظاهر مشروطیت کردند، در زنجان نیز صورت دادند. روس‎‍ها با ورود به زنجان مدارس را اشغال کردند و میز و نیمکت کلاس‎‍ها را شکستند. اغلب کلاس‎‍ها طویلۀ اسبان روسی و میز و نیمکت‎‍ها در سرمای زمستان طعمۀ آتش شد. وضعیت منازل معلمان جز این نبود. با رفتن روس‎‍ها به همت متولیان، مدرسۀ اسعدیه گشوده شد؛ اما ورود دستۀ دیگر از سربازان روسی به زنجان وضعیت را وخیم‎‍تر از گذشته کرد. روس‎‍ها این‎‍بار به عمارت مالیه و انبارهای گندم حمله کردند. اولیای دانش‎‍آموزان نیز با مشاهدۀ این وضعیت و شنیدن صداهای شلیک گلوله، فرزندانشان را به خانه بازگرداندند و مدرسه بسته شد (مترجم ‎‍همایون، 1335: 34-35).

 فراز و فرود مؤسسات آموزشیِ زنجان با دخالت‎‍های طبقۀ فرادست و عوامل خارجی پیوند مستقیمی داشت. ناکامی مؤسسات آموزشی زنجان نشان داد به‌سبب نفوذ، تأثیر و جایگاهِ تاریخی علما در زنجان عصر قاجار و رقابت‎‍های درون‌گروهی و ‎همچنین بی‎‍خبری اغلب این گروه‎‍ها از پیشرفت جوامع، با وجود ورود برخی مظاهر تمدنی، پیشرفت‎‍های آموزشی و حمایت‎‍های مقطعی دربار و کارگزاران دولت، سرانجام این رقابت‎‍ها و ناآگاهی‎‍ها بر نتایج تلاش‎‍ها و فعالیت‎‍های حامیان مؤسسات آموزشی جدید تأثیر گذاشت و آنها ‎‍‎‍را به ناکامی در اهداف و اقداماتشان کشاند. به‎‍ نظر می‎‍رسد در صورت آگاهی عناصر تأثیرگذار از پیشرفت‎‍های علوم و پرهیز از رقابت‎‍های درون‌گروهی و نزدیکی و مشارکت علمی و سیاسی، علاوه بر حوادث سیاسی مشروطه در زنجان، تلاش‎‍های فرهنگی فعالان و کارگزاران مربوطه به نتایج مطلوبی می‎‍رسید. موضوعی که در ادامه با حضور نیروهای خارجی در منطقه به شکست کامل در اهداف و خواسته‎‍هایشان منتهی شد.

2- وضعیت روزنامه در زنجان عصر مشروطه، نتایج و موانع

2-1. نشر و تأثیر روزنامه در زنجانِ پیش از مشروطه

با انتشار وقایع‎‍اتفاقیه که برای آگاهی عموم دستور خرید آن به حاکمان ولایات داده شد، روزنامه به زنجان راه یافت. حوادث زنجان در بخش اخبار ولایات درج می‎‍شد. این گزارش‎‍ها دربارۀ کارگزاران، وضعیت نواحی، ‎‍راه‎‍ها و امنیتِ زنجان بود (روزنامۀ ایران، 29جمادی‎‍الآخر1288ق: 4). در سال‎‍های پیش از مشروطه با رشد آگاهی زنجانی‎‍ها، تجددخواهان با جراید همکاری کردند. بشارت‎‍الملک رئیس پست‎‍خانۀ مبارکه، نمایندۀ روزنامۀ حبل‎‍المتینِ کلکته در شهر بود (روزنامۀ حبل‎‍المتین‎‍ کلکته، 24جمادی‎‍الثانی1322ق: 20). در این روزنامه اخبار جهان، نامه‎‍های رسیده و مقاله‎‍های نخبگانی چون میرزا ملکم‎‍خان انتشار می‎‍یافت (همان، 13شوال1323ق: 17-18). ویژگی روزنامه‎‍های چاپ خارج از کشور، بررسی آزادانۀ رخدادها و تلاش‎‍ برای ایجاد اصلاحات بود. نامۀ یکی از مشتریان دائمی جراید، نشان از تأثیر این روزنامه‎‍های نه‎‍چندان مهم در زنجانِ پیش از مشروطه داشت. «قربان یک دنیا ملت دوستیت گردم. پس از فوت مرحوم میرزا علی‌محمد‌خان کاشی مدیر پرورش، دیگر عهد نموده بودم که جراید فارسیه را مطالعه ننمایم؛ زیرا که خالی از غرض نیستند و تمامی مدیرهای جراید مذاق‎‍گویی می‎‍کنند. تا اینکه چند یوم قبل در ادارۀ حکومت، روزنامۀ چهره‎‍نما دیده، مشعوف گردیدم که در زبان فارسی جریده‎‍ای خالی از غرض هم بحمدالله باز پیدا می‎‍شود. دنیا خالی نیست، خداوند غریق رحمت فرماید میرزا علی‌محمدخان را، الحمدالله جریدۀ فریدۀ چهره‎‍نما نعم‎‍البدل گردید» (روزنامۀ چهره‎‍نما، 20شوال1323ق: 8-9). روزنامۀ ثریا از جراید مهم این دوره در زنجان طرفداران زیادی داشت که براون آن ‎‍را گرانقدرترین و ارزشمندترین روزنامۀ دوران پیش از مشروطه نامید (براون، 1386: 305). اخبار فعالیت‎‍های حاکمانی چون وزیر همایون به‌سبب ایجاد ثبات، رفع کمبود آذوقه و تأسیس مدارسِ زنجان درخور توجه این روزنامه بود. خبرنگار روزنامۀ ثریا در زنجان، گزارش‎‍هایی را از وضعیت مردم به دفتر روزنامه در قاهره می‎‍فرستاد (روزنامۀ ثریا، 14شعبان1321ق: 8). در این دوره زنجانی‎‍ها با روزنامه‎‍های داخل نیز ارتباط داشتند. مشیرالممالک با نشریاتی چون ادب همکاری می‎‍کرد که در کنار روزنامۀ تربیت، اخبار علمی-فرهنگی ایران و جهان را منتشر می‎‍کرد (روزنامۀ ادب، 8صفر1322ق: 1). تأثیر این روزنامه‎‍ها موجب گرایش هرچه بیشتر علاقه‎‍مندان به دیگر جراید شد. روزنامۀ الهلال با درج اخبار علوم، درخور توجه شیخ‌ابراهیم زنجانی بود (زنجانی، 1393: 178). برخی از کارگزاران فکری و دیوانی به‎‍عنوان نماینده یا خبرنگار، اخبار زنجان را انعکاس می‎‍دادند. وثیق‎‍السلطان از مأموران دولت با روزنامۀ تربیت همکاری داشت. او با ارسال اخبار اقتصادی (وضعیت خرابی و کمبود گندم و جو)، فرهنگی (پیشرفت مدارس، نشر و ترویج کتب) و سیاسی (فعالیت‎‍های حکمرانان)، در چاپ مطالب یاری می‎‍رساند (روزنامۀ تربیت، 24ذی‌قعده1321ق: 6). احمد دواسازِ بروجردی از معلمان مدارس و خبرنگار رسمی روزنامۀ تربیت در زنجان، اخبار منطقۀ خمسه را به روزنامه‎‍هایی چون ثریا، تربیت و چهره‎‍نما می‎‍فرستاد (روزنامۀ تربیت، 27ربیع ‎‍الثانی 1321ق: 5). یکی از گزارش‎‍های او دربارۀ احداث کارخانۀ قالی‎‍بافی به سبک جدید در تیمچۀ یاورِ زنجان توسط آقاجان زنجانی بود (روزنامۀ تربیت، 28جمادی‎‍الاول1322ق: 5). منتقدان زنجانی نیز با انتشار مقاله‎‍هایی دربارۀ وضعیت جامعۀ ایران، تحت تأثیر اوضاع ماه‎‍های پیش از مشروطیت کشور قرار داشتند. نامۀ یکی از زنجانی‎‍‎‍ها با عنوان «مکتوب از زنجان»، پاسخی به مقالۀ روزنامۀ چهره‎‍نما دربارۀ «بدی نفاق و خوبی تفاق» بود. نویسنده در این یادداشت پاره‎‍ای از معضلات اجتماعی را بیان کرد. عداوت و دشمنی میان دربار و دولت، شرارت حکام و خوانین، پیشکشی، بی‎‍قانونی در نهادهای اجرایی، صدور احکام نادرست توسط برخی علما، مواجب اضافی از رعیت و سوءاستفاده‎‍های تجار، ازجمله مسائل اشاره‌شده در این یادداشت بود. در پایان، نویسندۀ نامعلوم آن با بیان ضرورت بیداری مردم ایران از خواب غفلت، امید به تلاش طبقات مختلف در جهت دوام دولت و ملت ایرانی داشت (روزنامۀ چهره‎‍نما، 1ربیع‎‍الاول1324ق: 11-12). این میزان آگاهی تجددخواهان در شهر کوچکی چون زنجان، در سایۀ ظهور تدریجی مظاهر جدیدی چون روزنامه حاصل شده بود و علاوه بر نمایندگی برخی از جراید، حتی در دارالحکومه شهر نیز روزنامه‎‍های کم‎‍اهمیتی چون چهره‎‍نما دیده ‎‍شد. شیخ‌ابراهیم زنجانی بر این مدعاست که در زنجان خواندن روزنامه در سال‎‍های پیش از مشروطه مخفیانه انجام می‎‍گرفت تا برخی مخالفان از این موضوع سوءاستفاده نکنند (زنجانی، 1393: 172). به‎‍ نظر می‎‍رسد با توجه به این داده‎‍ها، محظوریت‎‍ها در سایۀ کسوت روحانیت برای او ایجاد شده بود و دیگر گروه‎‍های اجتماعی ممانعتی در این‎‍باره نداشتند.

با آغاز جنبش مشروطه که شاه فرمان اعطای آن ‎‍را صادر کرد، نتایج روزنامه‎‍خوانی و روزنامه‎‍نگاری نمایان شد و جناح‎‍های سیاسی در بستر مشروطه با پشتیبانی و حمایت علما، خوانین و تجار در مقابل یکدیگر قرار گرفتند و زنجان یکی از کانون‎‍های بحرانی کشور تا فتح تهران و حملۀ قوای مشروطه به شهر، محل رقابت‎‍ها و مناقشه‎‍های گروه‎‍های متعارض قرار گرفت.

2-2. جنبش مشروطیت و حوادث زنجان در روزنامه‎‍ها

زنجان در عصر مشروطه از کانون‎‍های مهم مخالفان بود؛ اما حوادث این شهر جز ماجرای قتل سعدالسلطنه و عظیم‎‍زاده درخور توجه منابع عمومی قرار نگرفت. در این برهه تأثیر ورود روزنامه در زنجان نمایان شد، چون گروه‎‍های سیاسی با آگاهی از مزایای روزنامه‎‍ها در بازتاب اخبار، غالباً با ارسال یادداشت و درج مقاله، انتقاد، آرا و نظرهای سیاسی خود را بیان می‌کردند. در اوایل مشروطه با ریاست میرزاابوالمکارم بر انجمن ولایتی و در مقابل انجمن اسلامی که ملاقربانعلی بنیان نهاد، زمینه برای درگیری‎‍ها فراهم شد. یکی از مشروطه‎‍خواهان از بیم ملا‎‍قربانعلی با نام مستعار «رق‎‍اب‎‍س»، یادداشتی را علیه انجمن اسلامی به روزنامۀ صبحِ‎‍ صادق فرستاد (روزنامۀ صبح ‎‍صادق، 4جمادی‎‍الاول 1325ق: 2-3). اعضای انجمن اسلامی نیز با ارسال یادداشت به جراید تهران، به مقابله برخاستند. در مقاله‎‍ای که یکی از اعضای انجمن اسلامی در ماه‎‍های نخستین سال 1325 فرستاد، با انتقاد از مشروطه‎‍خواهان و اعضای انجمن ولایتی، خواسته‎‍ها و مقاصد بزرگانی چون میرزاابوالمکارم، سیدمحمد مجتهد، نایب‎‍الصدر و امین‎‍التجار زنجانی، بدون خیرخواهی و بر ضد منافع مردم زنجان توصیف شد (روزنامۀ حبل‎‍المتین ‎‍تهران، 20ربیع‎‍الاول1325: 3-4). این یادداشت از اندک نامه‎‍های ارسالی طرفداران ملاقربانعلی به جراید بود. در ماه‎‍های بعد حاکم زنجان، سعدالسلطنه، به دستور ملاقربانعلی کشته شد و شهر بیش از گذشته در بحران فرو رفت (قاجاردولو، 1367: 1/ 273). ابهام‎‍های فراوانی دربارۀ ابعاد این ماجرا به ‎‍وجود آمد. یکی از نویسندگان با ارسال یادداشتی با نام «نهی از معروف و امر به منکر»، ماجرای قتل سعدالسلطنه و دخالت بزرگانی چون ملا‎‍قربانعلی و مظفرالدوله را در این موضوع شرح کرد (روزنامۀ حبل‎‍المتین تهران، 7رجب1325ق: 3-4). در ماه بعد با افزایش ناامنی‎‍های زنجان و رقابت‎‍های سیاسی، مقاله‎‍ای با عنوان «زندۀ بی‎‍جان، یعنی اهالی زنجان»، از وضعیت زنجان و اختلاف‌نظر گروه‎‍های سیاسی انتقاد کرد. در بخش‎‍هایی از این مقاله می‎‍خوانیم: «...قلم قدرت سرنوشت کسی را بد نمی‎‍نویسد. خالقِ عالم اولاد آدم را مختار نموده. خداوند انسان را اشرف مخلوقات خلق فرموده. بنی نوع بشر قابل هرگونه ترقی است. مراتب ترقی انسان لایتناهی است. آدمیان زنجان از هیچ‎‍‌یک از اعضای بشریت بی‎‍بهره نیستند و از قوای انسانیت بی‎‍نصیب نمی‎‍باشند. شاید جن انسی خواب آن بیچارگان را گرفته، یا بختک بدبختی بر روی آنان نشسته، یا آدم صورتان دیوسیرت در زندان ذلالت محبوسشان کرده، یا طراران تردست داروی بیهوشی به دماغشان رسانیده، والا این همان زنجان است که همیشه مردمان دانا از آن بیرون آمده. این همان زنجان است که مردمانش در هر قرن داد مردانگی داده. حال چه شده در چنین موقع که به کالبد تمام ایرانیان روح حیات دمیده، وحشیان با دیدنشان از خواب غفلت بیدار گردیده، آ‎‍نها در بستر بیهوشی به‌مانند ملت میته محسوب بشوند و ننگ ایرانیان گردند...» (روزنامۀ صبح ‎‍صادق، 19شعبان1325ق: 3-4). به ‎‍نظر می‎‍رسد این طعنۀ نویسنده به بزرگانی چون مشیرالممالک می‎‍رسید که در این برهه با توجه به ملاحظات طبقاتی و اتخاذ میانه‎‍روی، خاموش و بی‎‍طرف مانده بود (حاجی‎‍وزیر، 1389: 193-196). چند روز بعد با شدت‌گرفتن منازعه‎‍های ملکی خوانین زنجان، یادداشتی با عنوان «داد از ظالم» منتشر شد. این نوشته با بیم از خوانینی چون جهانشاه‌خان امیرافشار، بدون ذکر نام، غارت 25 روستای منطقۀ طارم را توصیف کرد (روزنامۀ صبح ‎‍صادق، 29رمضان1325ق: 3). زنجانی دیگر نیز با شرح دخالت مظفرالدوله در ماجرای قتل سعدالسلطنه، به حمایت‎‍های امیرافشار از او و پیشکشی 650 تومان پول به هریک از علمای تهران دربارۀ این موضوع اشاره کرد (روزنامۀ حبل‎‍المتین‎‍ تهران، 19شوال1325ق: 3-4).

 در ماه ذی‌قعده 1325، انتقادها دربارۀ ظلم و ستم امیرافشار بر روستاییان و تأییدیۀ ملاقربانعلی نسبت‌به خواسته‎‍های ملکی او بیشتر شد. در یک یادداشت با طعنه و تمسخر نسبت‌به انزوا و پوشیده‌بودن ملاقربانعلی از انظار و اعتنانکردن او به دینار، این رویه را به مردم‌فریبی نسبت دادند که با این اقدام درصدد پوشاندن جنایت‎‍ها و غصب اراضی روستاییان توسط امیرافشار بود (روزنامۀ صبح‎‍ صادق، 13محرم1326ق: 3). به‎‍ نظر می‎‍رسد این همکاری ملاقربانعلی در تأیید خواسته‎‍های امیرافشار، باز از بی‎‍خبری او نسبت‌به وقایع نشأت یافته بود؛ چون از سویی به حمایت از مردمان روستایی در مقابل حمله‎‍های خوانین برخاست و خانه‎‍اش پناهگاه آوارگان روستایی شد، از سوی دیگر با تأیید خواسته‎‍های امیرافشار، بر بحران‎‍های موجود دامن ‎‍زد (همایون ‎‍فرخ، 1323: 11؛ سازمان اسناد ملی، نزاع بر سر قرای اطراف خمسه، شماره‌سند002153/298)

  ماه‎‍های نخستین سال ۱۳۲۶، تحمیل پیشکشی، وضعیت خراب مالیه، انتقاد از عناصر مشروطه‎‍خواه و نظارت‌نکردن بر عملکرد حکام، ازجمله مباحث مطرح‌شدۀ نویسندگان زنجانی در روزنامه‎‍ها‎‍ بود (روزنامۀ حبل‎‍المتین ‎‍تهران، 23صفر1326ق: 3-4). یادداشت انتقادی میرزا‎‍عبدالرحیم با انتقاد از نمایندۀ زنجان، شیخ‌ابراهیم زنجانی، دربارۀ این مسائل به چاپ رسید. «ای کاش وکیل خمسه مثل وکیل همدان بود. کاش از جناب شیخ ناصر همدانی و حجه‎‍الاسلام نجفیِ ‎‍اصفهانی از اینها یک نفر در زنجان بود که جادۀ امر به معروف و نهی از منکر را به مردم نشان می‎‍داد. می‎‍فرمایید قلمت بشکند علما زیاد دارید، حاکم با استقلال و استعداد دارید، داریم اما چه فایده، امان از غرض، فریاد از ریاست، گویا ا‎‍ینکه آیۀ « لیمیز الله الخبیث من الطیب» را اهل زنجان نخوانده‎‍اند» (روزنامۀ حبل‎‍المتین‎‍ تهران، 13جمادی‎‍الاول1326ق: 6-7). فعالیت‎‍های نویسندگان زنجانی به‌سبب نفوذ و جایگاه طبقۀ فرادست و قدرت متنفذان بر مدار ارسال یادداشت‎‍های انتقادی گذشت. نتایج این تلاش‎‍ها اگرچه موجب آگاهی دولت و مجلس از حوادث زنجان و نقش گروه‎‍های سیاسی در حوادث این شهر شد، اما با توجه به هم‌جواری، پیوستگی و تأثیر رخدادهای تهران و تبریز با زنجان، تلاش‎‍های گروه‎‍های سیاسی از راه روزنامه جز اطلاع‌رسانی و بیان خواسته‎‍ها و اهداف سیاسی ثمره‎‍ای نداشت و تحولات جاری مشروطه بر حوادث این شهر تأثیری مستقیم گذاشت.

2-3. موانع و چالش‎‍های روزنامه در زنجان

در دورۀ قاجار راه‎‍های مواصلاتی اندک کشور، بدی آب‌و‌هوا و مخالفت طبقۀ سنتی با مظاهر تمدن جدید، از موانع عمده در مقابل روزنامه‎‍ها بود. روزنامۀ ثریا از مهم‎‍ترین نشریات عصر قاجار، در فصول سرد سال به زنجان نمی‎‍رسید و بیشتر تجددخواهان گله‎‍مند از این موضوع بودند (روزنامۀ ثریا، 14شعبان1321ق: 8). سیاست‎‍های دولت مزید بر این دشواری‎‍ها بود که می‎‍توان قانون نظارت بر کار مطبوعات را در این‎‍باره برشمرد. نابسامانی‎‍های کشور در اواخر دورۀ ناصری و مظفری در زنجان، موجب ناامیدی فعالان عرصۀ روزنامه نسبت‌به اصلاح وضع موجود شد و برخی مشتریان دائمی از خرید و اشتراک روزنامه‎‍ها صرفه‎‍نظر کردند (روزنامۀ چهره‎‍نما، 20شوال1323ق: 8-9). قیمت جراید در تهران و دیگر ولایات از دیگر موانع بود. روزنامۀ تربیت که اخبار تحولات فرهنگی زنجان در آن منتشر می‎‍شد، با سیصددینار به‎‍ دست تهرانی‎‍ها می‎‍رسید؛ اما طبقۀ فرودست در شهرهایی چون زنجان، آن را با قیمت هیجده‌هزاردینار می‎‍خرید (روزنامۀ تربیت، 27رمضان1321ق: 4-5). فشار گروه‎‍های سیاسی در زنجان عصر مشروطه را نباید نادیده گرفت. روزنامه یکی از مظاهر تأثیرگذار عصر جدید و وسیلۀ بیداری گروه‎‍های مختلف بود که طرف‎‍های درگیر برای پیشبرد اهداف و خواسته‎‍هایشان از آن استفاده می‌کردند. در کوران حوادث مشروطۀ زنجان که حمایت روزنامه‎‍های تهران از جناح مشروطه‎‍خواهی در مناطق مختلف کشور بیشتر شد و مشروطه‎‍خواهان زنجانی در استفاده از این موقعیت می‌کوشیدند، به دستور حامیان ملا‎‍قربانعلی، خواندن روزنامه حرام و فروختن آن در شهر ممنوع شد (روزنامۀ حبل‎‍المتین تهران، 4ذی‌قعده1325ق: 3-4).

با فتح تهران و برقراری مشروطه، موضوع غلبه بر مخالفانِ ولایات در رأس برنامه‎‍های دولت و مجلس دوم قرار گرفت. در این برهه روزنامۀ حبل‎‍المتین تهران با چاپ مقالۀ «اذ افسد العالم فسد العالم» توسط نورالدین خرقانی، از وضعیت دین و ناکامی‎‍های مشروطه انتقاد کرد. اندکی بعد به درخواست مراجع نجف، این روزنامه با توجه به محتوای ضد اسلامی آن تعطیل شد (ملک‎‍زاده، 1373: 6/ 1289-1290). به باور برخی محققان محلی که برداشتی ناقص از قضایا دارند، توهین به ملاقربانعلی سبب تعطیلی روزنامه شده بود (شکوری، 1371: 146). در تبیین و رفع ابهام از این مسئله، نخست زمان نگارش مقاله را باید مدنظر قرار داد که مقارن با تدارک قوای مشروطه برای حمله به زنجان و دفع ملا‎‍قربانعلی بود. کسروی و براون با بررسی موضوع، اهانت به دین اسلام را علت تعطیلی این روزنامه ‎‍دانستند (کسروی، 1386: 71؛ براون، 1397: 287). در ادامه علاوه بر نامۀ طلاب مدرسۀ صدر به وزارت معارف دربارۀ بررسی این هتک حرمت به ساحت دین (بیات و کوهستانی‎‍نژاد، 1372: 1/ 436-437)، شرح مفصل محاکمۀ کاشانی، مدیرمسئول این جریده، توسط روزنامۀ حکمت بر نادرستی این ادعا صحه گذاشتند (روزنامۀ حکمت، 1شوال1327ق: 8-11).

در سال‎‍های پس از مشروطه، موانع و چالش‎‍های پیشِ روی روزنامه در زنجان ادامه یافت. اخبار گرانی کالاها و ناکارآمدی حاکم که توسط مردم مخابره ‎‍شده بود، واکنش علمای طرفدار حکومت را با ارسال نامه‎‍ای به وزارت معارف برای ممانعت از درج این‎‍گونه مطالب در پی داشت (بیات و کوهستانی‎‍نژاد، 1372: 1/ 319-320). این علمای طرازِ اول پس از مشروطه با خاستگاه شهری و به‌عنوان گروه‎‍های مخالف ملا‎‍قربانعلی که با تبعید او به عتبات و ریاست دینی بر شهر، نسل جدید علمای متنفذ را تشکیل ‎‍می‎‍دادند، موانعی در مقابل اهداف روزنامه‎‍نگاری ایجاد کردند که بیان درست واقعیات جامعه بود. در ادامۀ شکایت‎‍های مردم در «مجلۀ ادبی» از سید محمد موسوی، یکی از این عالمان دین - که در این برهه اگرچه با جهان متمدن و مظاهر جدید همچنان پیوستگی داشت، اما با ملاحظۀ ریاست دینی بر شهر، در کنار مخالفان روزنامه‎‍نگاری قرار گرفته بود - به شکایت او از مجله انجامید و وزارت معارف دستور رسیدگی را صادر کرد (اسناد خاندان موسوی، 1399؛ همان: 189-190). چالش‎‍ها در زنجانِ پس از مشروطه به انتشار اولین روزنامه نیز رسید و میرزا‎‍ عبدالمطلب زنجانی با وجود دریافت مجوز انتشار روزنامۀ «اقبال ایران»، نتوانست آن‎‍‎‍ را منتشر کند (همان: 2/ 91-92) و نخستین روزنامۀ زنجان در دورۀ رضاشاه با نام «پروین خمسه» به طبع رسید (روزنامۀ پروین خمسه، 1309: 1).

  سیاست‎‍های دولت قاجار، مسائل اقتصادی، راه‎‍های نامناسب و مشکلات ایجاد‌شده از سوی برخی علما، موانع جدی در مقابل روزنامه‎‍ها و بیان آزاد افکار و آرا ایجاد کرد. روزنامه‎‍ها اگرچه توانستند طیفی از عناصر متنفذ و گروه‎‍های اجتماعی را به خود جلب کنند، اما به‎‍دلیل استفادۀ نادرست برای پیشبرد اهداف و خواسته‎‍های سیاسی به نتیجۀ مطلوبی نرسیدند. باید افزود این پدیدۀ جدید تمدنی، پلی میان جهان آزاد و اختناق داخل ایجاد کرد که با به چالش کشیدن باورهای گذشته، به رشد آگاهی و بیداری گروه‎‍های مختلف در حوادث مشروطه با بیان مسائل اجتماعی-سیاسی زنجان کمک کرد.

نتیجه‌گیری

علما که مهم‎‍ترین گروه در جامعۀ زنجان عصر قاجار بودند، با ظهور برخی عناصر برجسته مانعی جدی در برابر ورود مظاهر عصر جدید شدند. در دورۀ مظفری با توجه به آزادی نسبی فضای جامعه و تعامل حکمرانانی چون وزیر همایون با علاقه‎‍مندان فرهنگ، شرایط برای اجرای اندیشه‎‍های جدید فراهم شد. وزیر همایون برای تحقق این اندیشه، با بهره‎‍گیری از رقابت‎‍های علمای متنفذ و نزدیکی به یک جناح رقیب (میرزاابوالمکارم موسوی)، گام مهمی در ایجاد پایگاه قدرتمند برای اجرای سیاست‎‍هایش برداشت. همکاری مستمر گروه‎‍های مختلف و فعالان حوزۀ فرهنگ با جراید عصر، تلاش برای احیای نظام آموزشی جدید و یادگیری دانش‎‍آموزان که اندکی بعد به موفقیت در آزمون‎‍های تحصیلی و استفاده از روزنامه به‌عنوان ابزار قدرتمند اطلاع‎‍رسانی برای تبیین رویدادهای مشروطۀ زنجان به مراکز قدرت انجامید، نشان از علاقه و آگاهی زنجانی‎‍ها در بهره‎‍گیری مظاهر و مؤسسات تمدنی جدید بود. این نتایج کوتاه‌مدت، زمانی به ثبات کامل و دیرینگی می‎‍رسید که عناصر متنفذ و گروه‎‍های سیاسی در جامعۀ زنجان، چنددستگی، بینش‎‍ها و فعالیت‎‍های متعارض در بستر مشروطیت را کنار می‎‍گذاشتند؛ اما در سرآغاز این تلاش‎‍ها با ایجاد حساسیت از سوی وزیر همایون در مخالفت با ملاقربانعلی که بر تنش‎‍های گذشتۀ علما بیشتر دامن زد، موجب مقاومت و ایستادگی گروه‎‍های مخالف و رقیب در مقابل اقداماتی چون مدرسه‎‍سازی شد و با عوامل مهمی چون وضعیت نامطلوب اقتصادی زنجان در سال‎‍های مشروطه، دخالت عوامل داخلی (حکمرانانی چون سردارمسعود از جبهۀ استبداد) و خارجی (حضور نیروهای روسیه در منطقه)، غیبت بزرگان حامی فرهنگ که به خارج از زنجان عزیمت کردند (وزیر همایون، مشیرالممالک، شیخ‎‍‌ابراهیم زنجانی) و بومی‌نبودن معلمان مدارس و فعالان حوزۀ روزنامه (مترجم ‎‍همایون، کمال افندی، احمد بروجردی، وثیق‎‍السلطان) که پایگاه اجتماعی محکمی در میان گروه‎‍های مختلف نداشتند، به بنیان‎‍ها و مظاهر تجدد در زنجان حمله شد و آن را تعطیل کرد.

اگرچه خواست کوشندگان و نیروهای فرامنطقه‎‍ای بر مدار تحولات بنیادین در زنجان با تأسیس مدارس و روزنامه بود، اما ملاحظات گروهی و سیاسی بر نتایج این تلاش‎‍ها خدشه وارد کرد؛ به‎‍گونه‎‍ای که سیدمحمد موسوی، روحانی طرفدار مشروطه، پس از رسیدن به ریاست دینی شهر، با بی‌اعتنایی به خواسته‎‍های طبقۀ فرودست و شکایت از جراید، در مقابل روزنامه‎‍ها قرار گرفت و مشیرالممالک در سال‎‍های مشروطه موضع بی‎‍طرفی را در قبال حوادث زنجان برگزید. باید افزود میرزا محمود، از دانش‎‍آموزان ممتاز مدارس زنجان نیز با وجود فراگیری علوم غیردینی، با کسوت روحانیت به‌عنوان مرجع تقلید در دورۀ پهلوی، به علوم دینی پرداخت. بنابراین تلاش‎‍های متولیان مؤسسات تمدنی اگرچه در نتایج نخستین با موفقیت همراه شد، اما نتایج بلندمدت نشان از شکست این اصلاحات در زنجان داشت.

1. ملاقربانعلی فرزند علی‎‍عسگر سال 1246 ه.ق. در روستای ارقین قیدار به ‎‍دنیا آمد (موسوی، 1352: 67-68). ابتدا در مدرسۀ نصرالله‌خان زنجان تحصیل کرد، سپس به عتبات رفت و پس از دریافت درجۀ اجتهاد به زنجان بازگشت (اسناد خاندان حسینی، 1399). او از برجسته‎‍ترین روحانیان مخالف مشروطه در زنجان به ‎‍شمار می‎‍آمد.

[2]. Paul ber.

[3] . آیت‎‍الله العظمی سید ‎‍محمود حسینی‎‍ زنجانی که در دورۀ پهلوی اول و دوم مرجع تقلید و امام‎‍جمعۀ زنجان بود.

[4] .Carbeline

[5]. Eugene Aubin