سیاست کلبعلی‌خان کنگرلو نخجوانی در قبال حکومت آقامحمدخان قاجار (از هم‎‍گرایی تا واگرایی)

. مقدمه

نخجوان در ساختار اداری و دیوانی حکومت صفوی با واحد تومان، تابع بیگلربیگی چخورسعد بود. این واحد اداری و دیوانی از دورۀ حکمرانی شاه‌عباس اول صفوی، به یورت و مسکن طایفۀ کنگرلو از تیرۀ ایل استاجلو تبدیل شد. اداره و حکمرانی تومان نخجوان نیز با امرای نظامی طایفۀ کنگرلو بود. از مرگ نادرشاه افشار تا ظهور آقامحمدخان قاجار، در غیاب حکومت متمرکز در ایران، بازیگران اصلی صحنۀ تحولات سیاسی-نظامی قفقاز و آذربایجان را خاندان‎‍های حکومتگر محلی با خاستگاه ایلات ترکمان ایفا می‎‍کردند. خاندان کنگرلو با خاستگاه ترکمانی نیز جزء حکمرانان محلی قفقاز بودند که متعاقب مرگ نادرشاه، در یورت و ملک قبیله‎‍ای خود در نخجوان، حکومت تشکیل دادند. به این‎‍گونه املاک و مناصب اداری و دیوانی تحت تصدی آنان در نخجوان، در دورۀ ضعف اقتدار حکمرانی دولت افشار، به حوزۀ حکومت موروثی و مستقل خاندان کنگرلو مبدل شد؛ اما مهم‎‍ترین چالش فراروی حکمرانی خاندان کنگرلو، نزاع و رقابت درون ‌خاندانی مستمر با همدیگر بر سر تصاحب قدرت نخجوان بود. به‌واقع این وجه غالب ویژگی خاندان کنگرلو، به ضعف اساسی آنان بر سر راه حکمرانی پایدار این خاندان تبدیل شده بود؛ به‌طوری که این امر، زمینه را برای مداخلۀ قدرت‎‍های محلی نیز فراهم ‎‍می‎‍کرد. این وضع، یعنی نزاع و کشمکش داخلی خاندان کنگرلو و به‌تبع آن مداخلۀ خوانین هم‎‍جوار در امور داخلی نخجوان تا حکمرانی کلبعلی‎‍خان کنگرلو به سال 1202ق./1788م. جریان داشت. با تصاحب اقتدار حکمرانی نخجوان از سوی کلبعلی‎‍خان (حک: 1202-1211ق./1788-1797م.)، تا حدودی به این وضع خاتمه داده شد. حکومت او مقارن با تشکیل حکومت جدید ایران از سوی آقامحمدخان قاجار بود. مسئلۀ اصلی این پژوهش، شناسایی ماهیت و رویکرد سیاست‎‍های کلبعلی‎‍خان کنگرلو در مواجه با آقامحمدخان قاجار در دو وجه هم‎‍گرایی و واگرایی است.

این پژوهش درصدد پاسخ به این سؤالات است: کلبعلی‎‍خان کنگرلو از اتخاذ سیاست همراهی با آقامحمدخان قاجار چه اهدافی را دنبال می‎‍کرد؟ چه عواملی در امتناع او از ادامۀ سیاست هم‎‍گرایی با حکومت ایران تأثیرگذار بود؟ براساسِ این پژوهش، حفظ اصل حکمرانی خاندان کنگرلو از گزند و تعرض خوانین قدرتمند محلی چون قراباغ و نداشتن ‌شناخت کافی از ماهیت حکومت جدید قاجار، اساس مناسبات هم‎‍گرایی او با حکومت قاجار را تشکیل می‎‍داد. به عبارت دیگر کلبعلی‎‍خان در نظر داشت با اتخاذ سیاست نیروی سوم و با حمایت قدرت برتر جدید، به مداخلۀ همیشگی قدرت‎‍های محلی در امور داخلی نخجوان خاتمه دهد و اساس حکمرانی مستقل خود را تداوم بخشد. دربارۀ امتناع او از ادامۀ همراهی با حکومت قاجار، به نظر می‎‍رسد کلبعلی‎‍خان با مشارکت در عملیات نظامی نخست آقامحمدخان در قفقاز، به شناخت نسبی از ماهیت و رفتار سیاسی خان قاجار در برخورد با خوانین مخالف چون قراباغ و گرجستان رسیده بود؛ زیرا سیاست هراس‎‍افکنی، غارت منطقه، حذف و ادغام حکومت‎‍های محلی در قلمرو حکومت واحد متمرکز، هدف لشکرکشی خان قاجار به قفقاز بود. بر این اساس در راستای اصل حفظ حکمرانی مستقل و پیشگیری از حذف احتمالی از جانب آقامحمدخان، با تغییر مواضع، رو به قدرت برتر جدید منطقه یعنی روس‎‍ها آورد. لیکن خروج سریع روس‎‍ها از حوزۀ قفقاز، تمام معادلات و محاسبات او را برهم زد و خود نیز به جرم خیانت به دولت قاجار، از حکمرانی نخجوان عزل و زندانی شد.

اساس منابع این پژوهش را مجموعۀ نسخ خطی چاپ‌نشده با عنوان سواد و فرامین سلاطین و امرا و حکام، کتاب‎‍های چاپی اسناد آرشیوی عثمانی با عنوان نخجوان در اسناد آرشیو عثمانی، قراباغ در اسناد عثمانی و اسناد آرشیوی دربارۀ مناسبات خوانین ترک آذربایجان با دولت عثمانی تشکیل می‎‍دهد. در کنار این اسناد به فراخور نیاز از منابع تاریخی ایرانی، تاریخ‎‍ محلی قراباغ و منابع روسی نیز استفاده شده ‎‍است. مجموعۀ نسخ خطی با عنوان سواد و فرامین سلاطین و امرا و حکام، عمدتاً حاوی نامه‎‍ها و فرامین شاهان قاجار به خاندان کنگرلوست. در این مجموعه سه نامه از آقامحمدخان قاجار، با موضوع کمک به خان نخجوان در مقابل تهاجم قوای قراباغ به کلبعلی‎‍خان کنگرلو و حسین‎‍قلی‎‍خان دنبلی، حاکم تبریز، صادر شده است. این نامه‎‍ها به روشن‌شدن و فهم رویداد تاریخی تهاجم قوای قراباغی به نخجوان و واکنش آقامحمدخان قاجار کمک زیادی می‎‍‌کند. در ضمن فرمان‎‍هایی از کریم‎‍خان زند به خاندان کنگرلو نیز وجود دارد که حاکی از اعمال نفوذ خان زند در امور داخلی نخجوان است.

کتاب‎‍های چاپی اسناد آرشیو عثمانی، به‌ویژه نخجوان و قراباغ، مشتمل بر نامه‎‍هایی است از خوانین قراباغ به دولت عثمانی و گزارش‎‍هایی از پاشاهای عثمانی راجع به تحولات داخلی نخجوان و دخالت خوانین قراباغ، خوی، ایروان و گرجستان در امور داخلی نخجوان. کتاب فهرست اسناد آرشیوهای گرجستان دربارۀ تاریخ ایران از الکساندر چولوخادزه نیز، در شناخت روند دقیق مناسبات خاندان کنگرلو و حکومت قاجار حائز اهمیت است. در این کتاب، فرامینی از آقامحمدخان قاجار با موضوع عزل‌ و نصب و رسیدگی به امور داخلی نخجوان موجود است. منابع تاریخ‎‍نگاری روسی و قراباغ‎‍نامه، به‌خصوص گزارش‎‍های تاریخی بوتکوف و میرزا جمال جوانشیر قرا‎‍باغی به‌لحاظ روشن‌کردن مواضع کلبعلی‎‍خان کنگرلو در قبال تهاجم روس‎‍ها و چگونگی عزل خان نخجوان اهمیت بسزایی در این پژوهش دارد. شیوۀ گردآوری اطلاعات در پژوهش حاضر بر مبنای مطالعات کتابخانه‎‍ای و اسنادی و با روش توصیفی-تحلیلی انجام گرفته است.

2.پیشینۀ پژوهش

کتاب حکومت‎‍های محلی قفقاز در عصر قاجار از علی پورصفر، آگاهی‎‍هایی فراتر از معرفی مختصر از روند شکل‎‌‌گیری حکومت‎‍ محلی نخجوان و نحوۀ مناسبات کلبعلی‎‍خان کنگرلو با آقامحمدخان قاجار ارائه نمی‎‍دهد، صرفاً با عنایت به داده‎‍های قاجاری، از خشم خان قاجار و عزل او سخن رانده است. بررسی مواضع و مناسبات، خان‎‍نشین‎‍های قراباغ، ایروان و نخجوان در قبال سیاست دولت‎‍های عثمانی، روسیه و ایران، رسالۀ دکتری میر صمد موسوی (1393)، تا حدودی مسئلۀ مناسبات و رویکرد کلبعلی‎‍خان با آقامحمدخان قاجار را به شکل کلی و از نگاه محققان آذربایجانی بررسی کرده است. مطالب عمدۀ پژوهشگر مزبور دربارۀ خان نخجوان و آقامحمدخان قاجار، مأخوذ از کتاب تألیفی نخجوان خانلیغی، فؤاد علی‎‍یف و میر عبدالله علی‎‍یف است. به مسئلۀ تهاجم قوای قراباغ به نخجوان و اثر این پدیدۀ تاریخی در اتخاذ رویکرد هم‎‍گرایی کلبعلی‎‍خان و همکاری با خان قاجار اشاره نکرده و تنها دربارۀ عزل کلبعلی‎‍خان از جانب آقامحمدخان قاجار بحث کرده است.

در کشور جمهوری آذربایجان، پژوهش‎‍های زیادی دربارۀ خان‎‍نشین نخجوان انجام شده است. نخستین تک‎‍نگاری را فؤاد علی‎‍یف و میر عبدالله علی‎‍یف با عنوان نخجوان خانلیغی (2007م.) انجام داده‎‍اند. نویسندگان این پژوهش با تکیه بر منابع و اسناد روسی و گرجی، مطالب نو و بدیعی را استخراج می‌کنند و در اختیار خوانندگان قرار می‎‍دهند که در منابع تاریخ‎‍نگاری ایران وجود ندارد. از ضعف‌های این کتاب، استفاده‌نکردن از منابع و اسناد ایرانی و عثمانی و بررسی‌نکردن علل و زمینه‎‍های گرایش سیاست ایران‌گرایی خان نخجوان است. تحقیق اسماعیل حاجی‎‍یف با عنوان نخجوان خانلیغی (2009م.)، یافته‎‍های جدیدی از مناسبات کلبعلی‎‍خان با آقامحمدخان قاجار ارائه نکرده است؛ درواقع، مبنای تحقیق او نیز همان کتاب فؤاد علی‎‍یف و میر عبدالله علی‎‍یف است. کتاب موسی قلی‎‍یف با عنوان مواضع و علایق خان‎‍نشین نخجوان در اوضاع سیاسی-نظامی قفقاز (2013م.)، به‌لحاظ اتکا بر منابع اسنادی چاپی و غیر چاپی شایستۀ اعتناست. او روند تحولات نخجوان در دورۀ حکمرانی کلبعلی‎‍خان کنگرلو را براساسِ اسناد نگریسته است. نداشتن ترتیب زمانی، انسجام‌نداشتن مطالب و توالی حکمرانی خاندان کنگرلو از ضعف‎‍های اساسی این تحقیق است.

3. درآمدی بر پیشینۀ خاندان کنگرلو

کنگرلوها از اوبه‎‍های مهم اویماق استاجلو بودند (سومر، 1371: 197) و در دورۀ صفویه نیز در سلک امرای استاجلو قرار داشتند (ترکمان، 1382: 1/199). استاجلوها از ایلات بزرگ قزلباش ترکمان‎‍ بودند که در تأسیس حکومت صفوی سهم مهمی داشتند و به فراخور نقش و نفوذشان در دستگاه دولت صفوی، صاحب امتیازهای متعددی شدند (تاریخ قزلباشان، 1361: 45-48). یورت و خاستگاه اولیۀ استاجلوها در حوالی ارزنجان آناتولی بود که بعدها با پیوستن به جنبش صفویه، به داخل قلمرو ایران کوچ کردند (همان: 45). در دورۀ حکمرانی شاه‌طهماسب اول، حکمرانی ایالت چخورسعد ایروان، با سران و امرای استاجلو بود (همان: 46؛ الحسینی‎‍قمی، 1383: 1/403؛ الحسینی، 1379: 89)؛ در ضمن، اکثر مناصب و مشاغل مهم دولت در دست امرای این قبایل بود.

شاه‌عباس اول صفوی پس از تصرف قلعۀ ایروان (1013ق./1604م.)، «اُلکای نخجوان را به مقصود سلطان کنگرلو» واگذار کرد (ترکمان، 1382: 2/656). درواقع این سیاست شاه‌عباس با اعطای زمین در شکل اُلکا، تیول و حکمرانی مناطق حوزۀ قفقاز، به امرای وفادار و قبایل ترکمان، با هدف حفظ و حراست از مرز و سرحدهای دولت صفوی، به‌تدریج به ظهور خاندان‎‍های حکومتگر محلی با خاستگاه قزلباش-ترکمانی منجر شد (عزیزنژاد، 1395: 2). ظهور خاندان حکومتگر محلی کنگرلو نیز محصول همین سیاست‎‍گذاری حکومت صفوی بود. به احتمال زیاد مقصودسلطان کنگرلو را باید جدّ خاندان کنگرلو و بانی حکومت این خاندان به حساب آورد و استقرار این طایفه در نخجوان نیز از همین دورۀ تاریخی رقم می‌خورد. این فرد دو بار، طی سال‎‍های 1046ق./1637م. و1051ق./1642م. به‌عنوان ایلچی از سوی شاه‌عباس اول به دربار عثمانی مأمور شد (محمدیوسف، 1317: 193و240). به این‎‍گونه از زمان دولت صفوی، نخجوان به‌تدریج به یورت و مسکن دائمی طایفۀ کنگرلو تبدیل شد.

میرزا علی‌نقی نصیر اردوبادی، عنوان و القاب رسمی حاکم تومان نخجوان را «ایالت و شوکت‎‍پناه حشمت و جلالت دستگاه عالیجاه، نظاماً للایالة والشّوکة والحشمة والجلالة والاقبان فلان خان» آورده است که صاحب هشتصد و سی و دو نفر ملازمان بودند (1371: 75). به گزارش منابع عصر صفویه در این دوره، دو تن از خاندان کنگرلو منصب خلیفةالخلفایی[1] را بر عهده داشتند. مقصودسلطان کنگرلو در زمان حکمرانی شاه‌عباس اول (محمدیوسف، 1317: 192) و محمدرضاخان کنگرلو حاکم نخجوان نیز دومین خلیفة‎‍الخلفا در دورۀ شاه سلطان‌حسین صفوی بود که لقب عالیجاه داشت (نصیری اردوبادی،1371: 35). گفتنی است که لقب عالیجاه خاص چهارده نفر از عالی‎‍ترین ارباب مناصب حکومت صفوی بود (تذکرةالملوک، 1334: 81).

اساساً در اسناد و متون تاریخی، نخجوان در ساختار نظام اداری و دیوانی دورۀ صفوی با واحد «تومان» و «اُلکا» ثبت شده است. این واحد اداری تابع بیگلربیگی ایالت چخورسعد ایروان قرار داشت (نصیری اردوبادی، 1371: 75؛ ترکمان، 1382: 2/656؛ سواد فرمان سلاطین و امرا و حکام، بی‎‍تا: 26 و 35-38؛ سپهر، 1377: 1/129).

مفصل‎‍ترین گزارش از حدود و ساختار اداری-دیوانی نخجوان را عثمانی‎‍ها در سال 1140ق./1727م. با عنوان دفتر مفصل سنجاق نخجوان ثبت کرده‎‍اند. طبق این دفتر، سنجاق نخجوان از چهارده نواحی با اسامی نخجوان، الینجق، سایر موازی، دره شاه‎‍بوز، ملوک ارسلان، موازی خاتون، قراباغ، قشلاقات، دره شام، آزاد جیران، شُرلوت، دره نورگوت، سیسیان و دره الاگیس تشکیل شده بود. شهر نخجوان نیز مرکز سنجاق بود (Naxçivan Sancağinin müfəssəl dəftəri, 2001: 8). در نامۀ شیخ‎‍الاسلام شاه‌ سلطان‌حسین صفوی به سال 1108ق./1697م. به اهالی ولایت نخجوان مبنی بر نصب شیخ‎‍الاسلام جدید، نام برخی از نواحی نخجوان چون اردوباد، آزادجیران، اکلیس (دره آلاگیس)، شروط (شُرلوت) و قپانات آمده است (سواد فرامین سلاطین و امرا و حکام، بی‎‍تا: 20).

ازلحاظ موقعیت جغرافیایی، تومان نخجوان در ساحل چپ رود ارس و در نقطۀ مقابل آن در ساحل راست رود ارس، قلعۀ عباس‎‍آباد قرار داشت (تذکرةالملوک، 1334: 194). محدوده و قلمرو حکمرانی خاندان کنگرلو در زمان خان‎‍نشینی نخجوان (1244-1160ق./1747-1828م.)، اراضی بین رشته‌کوه‌های زنگه‎‍زور تا موازات رود ارس را در بر می‌گرفت. محدودۀ حکمرانی این خاندان با خوانین قراباغ (خاندان جوانشیر)، قراداغ (خاندان نصیری)، خوی و تبریز (خاندان دنبلی)، ماکو (خاندان بیات) و ایروان (خاندان قاجار) هم‎‍جوار بود (Piriyev, 2006: 42).

قلمرو خاندان کنگرلو به‌سبب ضعف و نزاع درون ‌خاندانی، همواره مورد تعرض و دستخوش دیگر خاندان‎‍های مقتدر هم‎‍جوار قرار می‎‍گرفت. خاندان حکومتگر جوانشیر قراباغی از محالات زنگه‎‍زور نواحی چون قپان، مقری، طاطیف و سیسیان را از قلمرو حکمرانی خاندان کنگرلو منفک و به حوزۀ حکمرانی خود افزودند (باکیخانوف، 1383: 183؛ جوانشیر قرا‎‍باغی، 1382: 89؛ قراباغی، 1390: 166؛ رضاقلی بیگ، 1384: 54)؛ از این‎‍ رو حجم محدودۀ حکمرانی نخجوان نسبت‌به دفتر مفصل سنجاق نخجوان سال1140ق./1727م. کاهش یافته بود. محمدصادق‎‍خان زند در فرمان سال 1185ق./1771م. به حاجی علی‎‍قلی‎‍خان کنگرلو، محدودۀ حکمرانی او را محال نخجوان، اردوباد، سیسجان (سیسیان)، قپان و مقری آورده است (سواد فرامین سلاطین و امرا و حکام، بی‎‍تا: 34). در آستانۀ ظهور آقامحمدخان قاجار نیز این ولایت عبارت بود از نواحی نخجوان، الینجق، موازی خاتون، دره الاگیس، آزادجیران و اردوباد (Umudoğlu, 2004: 6). با این حال، حکمرانی این خاندان با فراز و نشیب زیادی تا اشغال نخجوان از سوی روس‎‍ها در دورۀ قاجار تداوم داشت.

4. چالش‎‍های حکمرانی خاندان کنگرلو و کلبعلی‎‍خان پیش از قدرت‎‍یابی آقامحمدخان قاجار

مرگ نادرشاه افشار و خروج قوای ایران از قفقاز سبب شد تا «در هر مملکتی صاحب حشمتی دم از استقلال بزند و به اطاعت دیگری گردن ننهد» (باکیخانوف، 1383: 182). این ضعف حاکمیت مرکزی ایران و مداخله‌نکردن دول عثمانی و روس در حوزۀ قفقاز، فرصتی مهیا کرد تا نیروهای گریز از مرکز چون سران و امرای نظامی ایلات با تکیه بر قدرت مالی و نظامی پایگاه ایلاتی‎‍شان، حکومت‎‍های محلی مستقلی را با میزان پایینی از وابستگی به دول افشار و زندیه شکل دهند (عزیزنژاد و دیگران، 1394-1395: 188).

حیدرقلی‎‍خان نخجوانی (حک:1160 -1162ق./1747-1749م.) رئیس طایفۀ کنگرلو به‎‍سان دیگر رؤسای قبایل ترکمان، از این وضع بهره برد و به پشتوانۀ نیروی قبایلی، حکومت محلی خاندان کنگرلو را در نخجوان پایه‎‍ریزی کرد (همان‌جا). او برای حفظ حکمرانی خود از گزند دیگر قدرت‎‍های محلی با پناه‎‍علی‎‍خان جوانشیر (حک:1161-1176ق./1748-1762م.)، بانی حکومت‎‍ محلی قراباغ، ارتباط سیاسی و نظامی برقرار کرد. حیدرقلی‎‍خان کنگرلو به‌نوعی تحت نفوذ و تابع سیاست خان قراباغ بود و با خان قراباغ علیه دشمنان مشترک همکاری نزدیک داشت (قراباغی،1390: 164 و170؛ رضاقلی بیگ، 1384: 53)؛ اما عاقبت به‌علت تمکین‌نکردن از آزادخان افغان حاکم آذربایجان، از حکمرانی نخجوان حذف شد و جای او را برادرش مقصودسلطان کنگرلو گرفت (قراباغی،1390: 135-136؛ افشار، 1345: 114).

اوضاع سیاسی حکمرانی خاندان کنگرلو از مرگ حیدرقلی‎‍خان کنگرلو(1162ق./1749م.) تا حکمرانی کلبعلی‎‍خان به سال1202ق./1788م. دورۀ آشفته و ناآرامی است. طی این مدت، حکومت محلی نخجوان ثبات سیاسی نداشت. به‌‌علت رقابت و نزاع درون‌ خاندانی، قدرت به‌سرعت بین افراد مدعی کنگرلوها، دست‌به‌دست می‎‍شد و هرکدام از افراد مدعی نیز برای حذف یکدیگر و تصاحب قدرت به یکی از خوانین خوی، ایروان، قراباغ و والی گرجستان متکی بودند (Osmanli arşiv belgelerinde Nahçivan, 2011:92-93,95-99; belgeleri, 1993: c.II (nr.765), 86 ). این امر به‌وضوح در فرامین خاندان زند، در نصب و عزل پیاپی حکمرانان نخجوان نیز مشهود است (سواد فرامین سلاطین و امرا و حکام، بی‎‍تا: 25-33).

خاندان کنگرلو در قیاس با دیگر خاندان‎‍های حکومتگر محلی قفقاز، با حکومت زندیه همراهی می‌کرد و تبعیت بیشتری از خود نشان می‎‍داد. ضعف قدرت نظامی، اختلاف‎‍های داخلی و تهدید قلمرو آنان از سوی دیگر رقبای محلی، در گرایش آنان به دولت زندیه برای حفظ حکومتشان بی‎‍تأثیر نبود. کریم‎‍خان زند (حک؛ 1163-1193ق./1750-1779م.) در عملیات نظامی خود به منطقۀ آذربایجان (1175ق./1761م.)، از خاندان کنگرلو نخجوانی، حاجی‎‍خان کنگرلو را برای تضمین وفاداری و اطاعت از حکومت زند، به گرو به شیراز برد (موسوی‎‍نامی، 1368: 113-114؛ حقایق‎‍نگار خورموجی، 1380: 461). درواقع مقصودسلطان کنگرلو حاکم نخجوان، رقیب ایلی خود را به دولت زند گرو داده بود؛ زیرا خان زند طی فرمانی به سال 1177ق./1764م. مقصودسلطان را از توقیف و مصادرۀ اموال حاجی‎‍خان و ایجاد مزاحمت برای خانوادۀ او منع کرد و او را هم به حضور فراخواند (چولوخادزه، 1381: 74-75).

وجود فرمان‎‍های متعدد از جانب کریم‎‍خان زند به ولایت نخجوان با اعطای مناصب حکمرانی، وکالت کل قبیلۀ کنگرلو، رتبۀ ریش‎‍سفیدی قبایل، تعیین منشی، وزیر، کلانتر و وکیل مالیات نخجوان حاکی از وابستگی خاندان کنگرلو به دولت زندیه است (همان: 73-80)؛ همچنین بیانگر آن است که امور داخلی نخجوان، عزل و نصب مناصب و رسیدگی به امور داخلی، به فرمان کریم‎‍خان زند رقم می‎‍خورد. چنا‎‍چه حکومت زند طی فرامینی افراد متعددی از خاندان کنگرلو را چون محمدرحیم‎‍‌خان (سال1180ق./1766م.)، شکرالله‎‍خان (سال 1182ق./1768م.)، حاجی علی‎‍قلی‎‍خان (سال 1184ق./1770) و ولی‎‍قلی‎‍خان (سال1185ق.‎‍/1771م.) به حکمرانی نخجوان منصوب کرد (سواد فرامین سلاطین و امرا و حکام، بی‎‍تا: 25-35).

به هر حال خاندان حکومتگر محلی کنگرلو جزء حکومت‎‍های محلی ضعیف قفقاز و موجودیت و بقای سیاسی آنان وابسته به حمایت کریم‎‍خان زند بود. حمایت‎‍های سیاسی حکومت زندیه، ضامن حیات سیاسی خاندان کنگرلو از تعرض دیگر قدرت‎‍های محلی بود. اما مرگ کریم‎‍خان زند (1193ق./1779م.) و متعاقب آن ضعف حاکمیت زندیه، مجدداً نزاع درون‌ خاندانی کنگرلو را برای تصاحب حکمرانی نخجوان شعله‎‍ور و عرصه را برای مداخلۀ قوای خوانین هم‎‍جوار میسر کرد. به نوشتۀ دنبلی: «روزگار زندگانی کریم‎‍خان به سرآمد؛ چنان‌که مطیعۀ عمر فرمانروایان دیگر به سرآمد. بعد از او در آذربایجان، قواعد ملوک‎‍الطوایف پدیدار و هریک از خوانین و امرا در مکامن محکمه و معاقل منیعه، به استقلال و استبداد، حکمدار و صاحب اختیار شدند (1350: 2/209).

 نزاع و رقابت دائمی بین خاندان کنگرلو امری رایج بود؛ چنانچه عباس‎‍قلی‎‍خان و جعفرقلی‎‍خان از افراد خاندان کنگرلو، برای غلبه بر یکدیگر، رو به جلب حمایت‎‍ خوانین هم‎‍جوار قراباغ، خوی، ایروان و گرجستان آوردند و پای این بازیگران محلی را به صحنۀ تحولات سیاسی نخجوان باز کردند. به این‎‍گونه، نخجوان به کانون کشمکش و رویارویی خوانین منطقه تبدیل شد (Qarayev, 2010: 75-76). حتی این مسئله در گزارش پاشاهای سرحد عثمانی به مقامات دولت متبوع خود، بازتاب زیادی داشت. انتقال و جابه‎‍جایی قدرت در تحولات داخلی نخجوان به‌ قدری سریع بود که خود پاشاهای، هم‌جوار با نخجوان در ارائۀ گزارش‎‍ به دربار عثمانی نمی‎‍توانست حاکم واقعی نخجوان را ثبت کند؛ حتی دولت عثمانی نیز در ارسال نامه همراه با هدایا به حکام و خوانین آذربایجان و قفقاز، نام حاکم نخجوان را درج نمی‎‍کرد (Osmanli belgelerinde Karabağ, 2009: 114,125,137).

حامی اصلی عباس‎‍قلی‎‍خان کنگرلو، ابراهیم‎‍خلیل‌خان جوانشیر (حک:1176-1221ق./1762-1806م.) حاکم قراباغ بود و در مقابل خوانین خوی، ایروان و گرجستان برای مقابله با توسعه‎‍طلبی و نفوذ خان قراباغ در نخجوان، از رقیب او جعفرقلی‎‍خان کنگرلو حمایت می‎‍کردند (Osmanli arşiv belgelerinde Nahçivan, 2011: 97,99). خاندان جوانشیر قراباغی در قیاس با دیگر قدرت‎‍های محلی، نفوذ بیشتری بر نخجوان داشتند. حتی در سال 1196ق./1781م. در نزاع بین ابراهیم‎‍خان جوانشیر و احمدخان دنبلی خوی (حک:1176-1200ق./1762-1786م.)، شکرالله‎‍خان کنگرلو نخجوانی در تهاجم قوای خان قراباغ به ناحیۀ چورس از توابع خوی، همکاری به عمل آورد و حتی جانش را نیز در این راه از دست داد (Osmanli belgelerinde Karabağ, 2009: 97-98).

در سال 1201ق./1787م.، ابراهیم‎‍خان جوانشیر در حمایت از عباس‎‍قلی‎‍خان کنگرلو، قوای ائتلافی خوانین گرجی و ایروان را دفع کرد. در گزارش خان قراباغ به مقامات عثمانی در این ‌باره آمده است: «اراکلی‎‍خان با قوای کثیر از گرجیه و اروسیه وارد ایروان شد و چون اهالی ایروان تابع کفره گرجیه‎‍اند با او متفق شدند و با قوای هشت‎‍هزار نفری از گرجی، روسی و ایروانی به بلدۀ نخجوان هجوم بردند؛ اما خداوند لایزال، عساگر اسلام را نصرت بخشید و به شکست و انهزام قوای کفره منجر شد» (Osmanli arşiv belgelerinde Nahçivan, 2011: 92-93,95; belgeleri, 1993: c.II (nr.765), 78,82 ). حتی محمدخان قاجار حاکم ایروان، در پاسخ به نامۀ پاشای بایزید (سال1202ق./1787م.) مبنی بر سازش با ابراهیم‎‍خان جوانشیر، شرط مصالحه با خان قراباغ را به رسمیت شناختن جعفرقلی‎‍خان کنگرلو، به‌عنوان حاکم نخجوان و حمایت‌نکردن خان قراباغ از عباس‎‍قلی‎‍خان کنگرلو اعلام کرد (Osmanli arşiv belgelerinde Nahçivan, 2011: 97,99; belgeleri, 1993: c.II (nr.765), 86). کلبعلی‎‍خان نخجوانی از کشاکش قدرت آن دو در نخجوان استفاده کرد و با کنارزدن عباس‎‍قلی‎‍خان دست‎‍نشانده و تابع خان قراباغ، قدرت را قبضه کرد (Əliyev.F, Əliyev.M,2007: 60; Quliyev,2013: 19). او با حکمرانی خود به این وضع آشفتۀ نخجوان و رقابت درون خاندانی کنگرلو خاتمه داد.

اراکلی‎‍خان والی گرجستان در واکنش به این وضع نخجوان، حکمرانی کلبعلی‎‍خان را به رسمیت شناخت و در ضمن برای حمایت از او در مقابل تهاجم احتمالی خان قراباغ، قوایی را به نخجوان اعزام کرد؛ اما خان نخجوان به این نیروی به‌ظاهر امدادی گرجی نیز، اجازۀ مداخله در امور داخلی نخجوان را نداد (Quliyev,2013: 20). او با این اقدام، پیام روشنی به قدرت‎‍های محلی درگیر امور داخلی نخجوان مبنی بر پایان دورۀ مداخله و دست‎‍نشاندگی خاندن کنگرلو اعلام کرد. اگر اساس حکمرانی خاندان کنگرلو را حیدرقلی‎‍خان گذاشت، اما اوج اقتدار این خاندان در زمان کلبعلی‎‍خان کنگرلو بود. کلبعلی‎‍خان برای قوام و استقلال حکمرانی خود، از مداخلۀ خوانینی چون قراباغ و گرجی، با استفاده از حربۀ وصلت سیاسی با خاندان‎‍های دنبلی خوی و قاجار ایروانی وارد مناسبات دوستانه شد (سواد و فرامین سلاطین و امرا و حکام، بی‎‍تا: 50). او برای سلب بهانه‎‍های مداخلۀ خان قراباغ در امور داخلی نخجوان، عباس‎‍قلی‎‍خان کنگرلو، مهره و تابع ابراهیم‎‍خان را که در شوشا پناهنده بود، با دادن برخی امتیازهای سیاسی نزد خود آورد (Əliyev.F, Əliyev.M, 2007: 71). همچنین با ارزیابی شرایط حاکم بر منطقه، از سیاست نیروی سوم و قدرت برتر خارج از مدار حوزۀ قفقاز نیز برای تأمین امنیت حکمرانی خود استفاده کرد. بنابراین در آستانۀ تشکیل دولت قاجار، استمرار حیات و بقای سیاسی خاندان کنگرلو، به توازن قوای خاندان‎‍های حکومتگر دنبلی خوی، جوانشیر قراباغی، قاجار ایروانی و باگراتونی گرجستان وابسته بود؛ زیرا اقدام به تصرف نخجوان از سوی هریک از بازیگران محلی فوق، به مخالفت و ایجاد ائتلاف علیه قوای مهاجم منتهی می‎‍شد.

5. سیاست هم‎‍گرایی کلبعلی‎‍خان کنگرلو با آقامحمدخان قاجار

5-1. تهاجم قوای خان قراباغ به نخجوان

تعیین نخستین برقراری ارتباط آقامحمدخان قاجار با خاندان کنگرلو دشوار است؛ اما ظاهراً نامۀ خان قاجار به سال 1202ق./1788م. با محتوای انتصاب مقصودبیگ کنگرلو به منصب ضابط ناحیۀ آزاد جیران الکای نخجوان، آغاز تماس‎‍ آقامحمدخان قاجار با خاندان کنگرلو ثبت می‌شود (چولوخادزه، 1381: 1/81). فرامین دیگری از او به سال‎‍های مختلف، با عناوین انتصاب افرادی از خاندان کنگرلو به مناصب یوزباشی‎‍گری، ایل‎‍بیگی قبایل و تعیین مقام وزیر نخجوان وجود دارد که حاکی از اعمال نفوذ و حاکمیت آقامحمدخان است (همان: 1/82-84). با وجود عزل ‌و ‌نصب افراد از سوی خان قاجار، حکمرانی الکای نخجوان با کلبعلی‎‍خان کنگرلو بود.

تا پیش از ورود آقامحمدخان قاجار به ایالت آذربایجان به سال 1205ق./1790م.، مراودات آن دو در قالب مکاتبات صورت می‎‍گرفت و التزام به فرمان‎‍برداری خان کنگرلو نیز شفاهی بود. لیکن کلبعلی‎‍خان با اطلاع از ورود خان قاجار در سال مذکور به آذربایجان، همچون دیگر خوانین محلی آذربایجان نزد آقامحمدخان رفت و فرمان‎‍برداری خود را با دادن گروگان و خراج ابراز کرد (ساروی، 1371: 194؛ موسوی‎‍نامی، 1368: 334؛ اشتهاردی، بی‎‍تا: 73؛ افشار، 1345: 260). کلبعلی‎‍خان فارغ از مؤلفۀ ترس، برای حفظ حکمرانی خود و ممانعت از تهاجم خاندان‎‍های متجاوزی چون خان قراباغ، تن به فرمان‎‍برداری از خان قاجار داد.

اما به محض بازگشت قوای قاجار از آذربایجان به جانب صفحات جنوبی ایران (دنبلی، 1389: 64؛ افشار، 1345: 264)، خان قراباغ دست به تهاجم نخجوان (1206ق./۱79۱م.) زد؛ زیرا ابراهیم‎‍خان جوانشیر حاکم قراباغ، با تمکین‌نکردن از خان قاجار در سال 1205ق./1790م.، نخجوان را در معرض تهاجم و ویرانی قرار داد (باکیخانوف، 1383: 209؛ اشتهاردی، بی‎‍تا: 73؛ دنبلی، بی‎‍تا: 88). متأسفانه منابع تاریخی، جریان و علل تهاجم خان قراباغ به نخجوان را روایت نکرده‎‍اند. میرزا یوسف قراباغی از تاریخ‎‍نگاران محلی قراباغ، علت تهاجم ابراهیم‎‍خان را با عبارت کلی، چون «در آن اوقات میان کلبعلی‎‍خان حاکم نخجوان به‌سببی، ناخوشی و کدورت به هم رسیده» را می‌آورد و می‎‍افزاید خان قراباغ با استفاده از قوای لزگی داغستان به تنبیه حاکم نخجوان مصمم شد (1390: 176). خان قراباغ در قیاس با دیگر حکمرانان و خوانین منطقه، قدرت نظامی و مالی برتری داشت. به‌لحاظ نظامی، نیروی جنگی قبایل لزگی داغستان را از طریق وصلت سیاسی با حاکم لزگی به دست آورد که به‌عنوان بازوهای قدر‎‍تمند او در منطقه عمل می‎‍کرد (Osmanli belgelerinde Karabağ, 2009: 146).

به نظر می‎‍رسد خان قراباغ که همواره با اعمال نفوذ و قدرت نظامی، افراد مدنظر خود را از میان خاندان کنگرلو به حکمرانی نخجوان می‎‍گمارد و آنها نیز تابع و دست‎‍نشاندۀ او محسوب می‎‍شدند، از حکمرانی کلبعلی‎‍خان و سیاست‎‍های مستقل او ناراضی بود. به نوشتۀ میرزا جمال جوانشیر قرا‎‍باغی، خوانین منطقه چون نخجوان که همواره در اطاعت ابراهیم‎‍خان بودند، «تمرد و تخلف را قادر نبودند» (1382: 110). بنابراین پیش از ظهور آقامحمدخان قاجار و در فقدان حکومت مقتدر مرکزی، حکم و امر ابراهیم‎‍خان جوانشیر قراباغی در ولایت‎‍های هم‎‍جوار چون نخجوان، نافذ بود و عزل و نصب خوانین ولایت‎‍ها برحسب فرمان او رقم می‎‍خورد (همان: 101). با این حال، هروقت ضرورتی در کار بود با والی ولایت آوار و داغستان که رابطۀ خویشاوندی داشت، قوای ولایت داغستان و لزگی را به ولایت قراباغ دعوت می‎‍کرد و به هرجایی که لازم می‎‍دید قشون لزگی و قراباغ را اعزام و خان ولایت مدنظر را مجازات می‌کرد و تحت اطاعت خود در می‎‍آورد (همان: 101-102؛ رضاقلی‎‍بیگ، 1384: 63). اگرچه خان قراباغ اسم پادشاهی را نداشت، اما دولت و جلالت او مانند پادشاهان ایران بود (جوانشیر قرا‎‍باغی، 1382: 102).

اما حکمرانی کلبعلی‎‍خان این قاعده و رسم را بر هم زد؛ زیرا خان جدید نخجوان برخلاف دیگر حکمرانان محلی سابق چون عباس‎‍قلی‎‍خان کنگرلو، حاضر به تبعیت و اطاعت از خان قراباغ نبود. مضافاً برای ممانعت از مداخلۀ قدرت‎‍های محلی، قطع نفوذ آنان و احیای حکمرانی خاندان کنگرلو، رو به سیاست تبعیت از قدرت برتر چون خان قاجار آورد؛ اما خان قراباغ نه‌تنها تن به اطاعت از آقامحمدخان قاجار نداد، ولایت نخجوان را در مقام تلافی این اقدام خان کنگرلو در سال 1206ق./1791م.، آماج تهاجم خود قرار داد. این تهاجم قوای قراباغی به‌همراه لزگی‎‍ها به غارت و نابودی نخجوان و روستاهای اطراف آن منتهی شد. کلبعلی‎‍خان با استقرار در داخل قلعۀ نخجوان، دست به مقاومت زد؛ در ضمن برای خلاصی از این وضع از حاکم ایروان استمداد نظامی خواست (قراباغی، 1390: 176) و آقامحمدخان قاجار را با ارسال پیکی در جریان امر گذاشت (سواد و فرامین سلاطین و امرا و حکام، بی‎‍تا: 37). خان قاجار نیز بلافاصله با ارسال چاپاری، حکام و خوانین آذربایجان را به سرداری حسین‎‍قلی‎‍خان دنبلی بیگلربیگی تبریز به دفع خان قراباغ امر کرد. خان دنبلی به اتفاق دیگر حکام آذربایجان توانست با رفع محاصرۀ نخجوان، قوای قراباغی را به هزیمت وادار کند (اشتهاردی، بی‎‍تا: 73-74؛ دنبلی، بی‎‍تا: 88)؛ ‎‍همچنین سلیمان‎‍خان قاجار سردار خود را برای نظم کلیۀ مهام آذربایجان به تبریز اعزام کرد (افشار، 1345: 271). اما روایت میرزا یوسف قراباغی برخلاف اشتهاردی، حکایت از آن دارد که خان قراباغ با مشاهدۀ شکست قوای چریک لزگی، دست از تجاوز و محاصرۀ قلعه برداشت و «با کلبعلی‎‍خان بنای سازش و دوستی گذاشت» (1390: 176)؛ اما این گزارش او مبنی بر ایجاد «الفت و مودت» میان خوانین قراباغ و نخجوان واقعیت تاریخی ندارد (همان‌جا)؛ زیرا روابط خصمانه بین آن دو سال‎‍های متمادی جریان داشت که ازجملۀ آن تهاجم و غارت روستاهای هم‎‍جوار قراباغ از سوی کلبعلی‎‍خان و همراهی او با قوای آقامحمدخان قاجار در حمله به قراباغ است (Osmanli arşiv belgelerinde Nahçivan, 2011: 101). همچنین باکیخانوف که به خاندان جوانشیر قراباغی دلبستگی درباری ندارد، در گزارش مختصری آورده است: «در این سال [1206ق./1791م.] عم‎‍خان آواری...به اعانت داماد خود ابراهیم‎‍خان قراباغی رفت، نخجوان را تصرف کرد و زود هزیمت یافت و به قراباغ بازگشت« (1383: 209).

با وجود امداد قوای حکام محلی آذربایجان و ایستادگی کلبعلی‎‍خان کنگرلو در دفع این تهاجم، ولایت نخجوان در وضع دشواری قرار گرفت. او برای برون‎‍رفت از این وضع و سر و سامان دادن به اوضاع اهالی نخجوان و مقابله با تهاجم احتمالی دیگر قوای خان قراباغ، به ارائۀ گزارش از وضع موجود در راستای جلب کمک به آقامحمدخان قاجار اقدام کرد (سواد و فرامین سلاطین و امرا و حکام، بی‎‍تا: 36-38). آقامحمدخان که در این برهۀ تاریخی گرفتار سرکوب بازماندگان خاندان زند در صفحات جنوبی ایران بود، در مقابل تقاضای خان کنگرلو فرامینی به حکام آذربایجان برای کمک به او صادر کرد. خان قاجار در ابتدا با صدور فرمانی در سال 1206ق./‎‍1791م. به حاکم نخجوان، او را با عنوان عمده‎‍الخوانین‎‍العظام کلبعلی‎‍خان کنگرلو خطاب کرد و ضمن ابراز اطلاع از «لوازم جان‎‍فشانی در دفع و رفع و مقاتلۀ اشرار لکزیه و قراباغی» و «حقیقت خدمت‎‍گذاری و جان‎‍نثاری آن عالیجاه»، برای کاستن از حجم مشکلات او دستوراتی به بیگلربیگی تبریز و حاکم ایروان ارسال کرد (همان: 37-38). طبق فرمان خان قاجار، این دو حاکم موظف بودند در صورت وقوع «انقلاب غله و کمبود ذخیره در نخجوان» به ‌قدر وسع و امکان، اهالی نخجوان را از بابت تأمین غله و ذخیره یاری کنند (همان‌جا).

در فرمان دیگری به سال 1206ق./1791م. به حسین‎‍قلی‎‍خان دنبلی بیگلربیگی تبریز دربارۀ پریشانی ولایت نخجوان و تهیۀ غله و آذوقه آورده است: «چون درین اوقات به تقریب آشوب و انقلاب جماعت لکزیه و قراباغ تومان نخجوان خراب و از صدماتی که به عالیجاه رفیع ‎‍جایگاه و اخلاص ‎‍آگاه عمده‎‍الخوانین کلبعلی‎‍خان حاکم و اهالی آنجا رو داده، بی‎‍توان و تاب و از اینکه در شاهراه دولت جاوید مدت متحمل صدمات شده‎‍اند، مراعات جانب آنها را منظور نظر مرحمت ‎‍انتساب دارید« (همان: 39). به این‎‍گونه خان قاجار مساعدت لازم از باب تأمین غله و رفع احتیاج اهالی نخجوان را از بیگلربیگی تبریز خواستار شد و کوتاهی را در این امر جایز ندانست (همان: 39-40). همچنین آقامحمدخان قاجار در فرمان دیگری، مصطفی‎‍قلی‌خان حاکم قراداغ را به تهیۀ اسب و اسباب سواره‌نظام کنگرلو مکلف کرد (همان: 38).

خان قاجار در فرمان دیگری به شعبان سال 1206ق./1791م. به کلبعلی‎‍خان، ضمن رضایت از مراتب خدمت‎‍گذاری و اخلاص‎‍شعاری خان نخجوان، از بابت وقوع خرابی و سختی اهالی نخجوان با او ابراز همبستگی کرد؛ همچنین در مقابل استدعای کلبعلی‎‍خان مبنی بر بنا و تعمیر قلعۀ نخجوان، وعدۀ بازسازی قلعه را به‌سبب فصل زمستان به سال آتی موکول کرد و برای اطمینان خاطر او وعده داد در سال بعد «ارقام مطاعه به همگی حکام آذربایجان مرقوم خواهیم فرمود که عمله دادۀ آن عالیجاه قلعۀ نخجوان را تعمیر و کما هوحقه مضبوط کرده باشند» (همان: 38-39). بنابراین برای اجابت تقاضای کلبعلی‎‍خان مبنی بر نیاز حدود ششصد نفر عمله‎‍جات برای تعمیر قلعۀ نخجوان، حواله و ارقامی به حکام ولایت آذربایجان صادر و مأموری نیز از جانب خود برای جمع‎‍آوری نیرو و پول به ولایات آذربایجان تعیین کرد تا مبالغ و نیروی عمله را برای تعمیر قلعه در اختیار کلبعلی‎‍خان قرار دهد (همان: 36-37).

آقامحمدخان صرفاً به صدور فرمان به حکام و امرای آذربایجان اکتفا نکرد، بلکه سلیمان‎‍خان قاجار سردار خود را در سال‎‍های 1207ق./1792 و 1208ق./1793م. به‌منظور انتظام امور آشفتۀ آذربایجان به آن منطقه اعزام کرد (ساروی، 1371: 240-242 و263؛ هدایت،1380: 9/7362؛ افشار، 1345: 271). کلبعلی‎‍خان کنگرلو نیز مجدداً مراتب فرمان‎‍برداری خود را از آقامحمدخان، با حضور نزد فرستادۀ سیاسی-نظامی خان قاجار در تبریز اعلام کرد (همان‌جا).

2-5.همکاری کلبعلی‎‍خان با آقامحمدخان قاجار در عملیات نظامی قفقاز

آقامحمدخان پس از سرکوب بقایای خاندان زندیه و تثبیت حاکمیت خود بر ایران، برای احیای مرزهای جغرافیای دورۀ صفویه و خاتمه‌دادن به اغتشاش و ناآرامی‎‍های قفقاز در سال 1209ق./1795م.، دست به عملیات نظامی زد (ساروی، 1371: 265-266؛ دنبلی، 1389: 69؛ هدایت، 1380: 9/7374-7376). مهم‎‍ترین موانع حکمرانی خان قاجار در منطقۀ قفقاز، ابراهیم‎‍خان جوانشیر حاکم قراباغ و والی گرجستان بودند که برخلاف دیگر خوانین منطقه تن به اطاعت از او ندادند (دنبلی، 1389: 69؛ جوانشیر قراباغی، 1382: 105). غارت و خرابی ولایت نخجوان در سال 1206ق./1792م. در غیاب او، یکی دیگر از علت‎‍های رویکرد خصمانۀ خان قاجار به ابراهیم‎‍خان جوانشیر بود. خان قراباغ برای مقابله با تهاجم آقامحمدخان، اقدام به ایجاد ائتلاف از قوای خوانین قفقاز چون طالش، شیروان، ایروان و تفلیس کرد (جوانشیر قرا‎‍باغی، 1382: 105؛ قراباغی، 1390: 179؛ سپهر، 1377: 1/72؛ Mirzə Adigözəl bəy,2006: 59).

در منابع تاریخ‎‍نگاری قاجار، به موضع کلبعلی‎‍خان کنگرلو در مقابل لشکرکشی نیروی قاجار و پیوستن به ائتلاف خوانین مذکور اشاره نشده است؛ درواقع این از ضعف‎‍های تاریخ‎‍نگاری ایران در این دوره است که برخلاف منابع روسی، کیفیت مناسبات را فی‌مابین خاندان‎‍های حکومتگر محلی قفقاز با دولت قاجاریه بررسی نمی‌کند و مطالب آنان در حد اشارۀ مختصر و بدون بررسی علل رویدادهای تاریخی است. رویکرد خان کنگرلو به عملیات نظامی آقامحمدخان در قفقاز، همان سیاست همراهی و دنباله‎‍روی از قدرت برتر برای حفظ حکومت خود بود. در ضمن وجود دشمن مشترک به نام خان قراباغ، در همراهی و مشارکت نظامی خان نخجوان نیز مؤثر بود. بنابراین کلبعلی‎‍خان کنگرلو در عملیات نظامی آقامحمدخان در تصرف قراباغ و گرجستان به سال 1209ق./1795م. شرکت داشت. انتقام‌گرفتن از خان قراباغ به تلافی تهاجم و غارت نخجوان نیز دلیل دیگری شد. در این عملیات نظامی، خان نخجوان حتی فرماندهی بخشی از قوای ایران در تصرف ناحیۀ مسختی گرجستان را بر عهده داشت. او با مدیریت جنگی خود اجازۀ تعرض و غارت کلیساهای شهر نامبرده را نداد (Quliyev, 2013: 21). او در نامۀ خود به کنورینگ، نمایندۀ تام‎‍الاختیار روس‎‍ها در تفلیس، به مشارکت خود در عملیات نظامی قوای ایران در قفقاز اذعان می‌کند و می‎‍نویسد: «من با جان و دل به آقامحمدشاه خدمت کرده‎‍ام و به‌خاطر کمک به اشغال بسیاری از مناطق گناهکار هستم» (AKAK,1866: v.I(doc.962), 677-678).

توفیق‌نداشتن آقامحمدخان در تسخیر شوشا، مقر حکمرانی خاندان جوانشیر قراباغی، او را به طرح تخریب و نابودی پایگاه اقتصادی ابراهیم‎‍خان سوق داد و در موقع بازگشت به تهران، طی فرمانی ضمن اعطای رتبۀ سرداری آذربایجان به حسین‎‍قلی‎‍خان دنبلی، او را به اتفاق دیگر حکام و خوانین منطقه ازجمله نخجوان، به عملی‌کردن این طرح خود مأمور کرد (اشتهاردی، بی‎‍تا: 74-75). کلبعلی‎‍خان کنگرلو در راستای اجرای فرمان حکومتی با قوای سواره‌نظام نخجوان، به اردوگاه نظامی بیگلربیگی تبریز پیوست. لیکن حسین‎‍قلی‎‍خان دنبلی به‌سبب رابطۀ خویشاوندی با خاندان جوانشیر، در اجرای فرمان خان قاجار کوتاهی کرد. این اقدام او به عزل از بیگلربیگی و زندانی‌شدن او در تهران منتهی شد (همان‌جا). در مقابل آقامحمدخان با صدور فرمانی کلبعلی‎‍خان کنگرلو را به انجام این طرح تحریک کرد. به گزارش والی ارزروم به مقامات عثمانی در سال 1211ق./1796م.، «کلبعلی‎‍خان به دستور آقامحمدخان قاجار با کلی عساگر سواره‌نظام، قُرای قراباغ از توابع حکمرانی خان قراباغ را نهب و غارت و مقدار زیادی از اموال و اسرا اخذ و مقداری را هم به شاه ایران ارسال کرد» (Osmanli arşiv belgelerinde Nahçivan, 2011: 92-93; belgeleri, 1992: c.I(nr.7093), 169).

6. سیاست واگرایی کلبعلی‎‍خان در قبال آقامحمدخان قاجار

سیاست تبعیت و دنباله‎‍روی کلبعلی‎‍خان کنگرلو از حکومت قاجاری ایران، دوام زیادی نداشت؛ زیرا به محض ورود روس‎‍ها به منطقۀ قفقاز، از همراهی با سیاست حکومت مرکزی ایران‎‍ دست کشید و به دولت روس‎‍ نزدیک شد. در سال 1209ق./1795م. روس‎‍ها در واکنش به عملیات نظامی قوای ایران در منطقۀ قفقاز و غارت گرجستان، دست به اقدام متقابل نظامی زدند و برای حمایت از گرجی‎‍ها و اعادۀ حیثیت و اعتبارشان وارد قفقاز شدند (سپهر، 1377: 1/82؛ جوانشیر قرا‎‍باغی، 1382: 107-108). خوانین قدرتمندی چون ابراهیم‎‍خان جوانشیر قراباغی برای حفظ حکمرانی خود و مصون‌ماندن از تهاجم احتمالی قوای ایران، به روس‎‍ها متمایل شدند (جوانشیر قرا‎‍باغی، 1382: 108). مواضع کلبعلی‎‍خان کنگرلو در قبال تهاجم روس‎‍ها در منابع تاریخی ایران نیامده است؛ اما منابع تاریخ‎‍نگاری محلی قراباغ‎‍ از گرایش خان نخجوان به دولت روسیه سخن گفته‎‍اند. به گزارش قراباغ‎‍نامه‎‍ها، خان نخجوان با اطلاع از گرایش خان قراباغ به دولت روسیه، به تأسی از الگوی سیاست ابراهیم‎‍خان جوانشیر با اعزام ایلچی به نزد ژنرال زبوف روسی، فرمان‎‍برداری خود را از حکومت روسیه اعلام کرد (جوانشیر قرا‎‍باغی، 1382: 108؛ قراباغی، 1390: 186؛ رضاقلی بیگ، 1384: 70؛ Mirzə Adigözəl bəy,2006: 64).

در اسناد روسی (1218ق.‎‍/1803م.) نامه‎‍ای از کلبعلی‎‍خان کنگرلو در دورۀ حکمرانی فتح‎‍علی‎‍شاه قاجار به ژنرال سیسیانوف وجود دارد که بیانگر سیاست او در قبال دول روس‎‍ و ایران است. در این نامه خان نخجوان آورده است: «من آنها [خاندان حکومتگر قاجار] را به‌خوبی می‎‍شناسم، به آنها زیاد خدمت کردم؛ اما آنها در مقابل این، چشم‎‍هایم را درآوردند. اگر بدانم که قوای روسی در منطقه ماندگار و ترک نخواهد کرد، چنانچه پیشتر قوای گراف زبوف عقب‎‍نشینی کرد و خانه و دیارمان را دشمنان ما نابود کردند، در آن صورت به روسیه خدمتگزار خواهم ماند» (AKAK,1868: v.II (doc.1270), 633). این سند، سیاست روس‎‍گرایی کلبعلی‎‍خان کنگرلو و همکاری او با روس‎‍ها را اثبات می‌کند.

انگیزۀ گرایش او به روس‎‍ها جای تأمل است. ترس از سیاست قتل و غارت شدید آقامحمدخان و برخورد سخت با مخالفان، ازنظر هدایت مورخ قاجاری، علت گرایش خوانین قفقاز به روس‎‍ها آمده است (1380: 9/7407). با این حال، حضور موقتی روس‎‍ها در منطقۀ قفقاز در سال1210ق./1796م. به‌دنبال مرگ ملکۀ روسیه، به عقب‎‍نشینی سریع از قفقاز منتهی شد و از این خبر «یأس کلی» در میان خوانین و حکام منطقه روی داد (جوانشیر قراباغی، 1382: 110؛ سپهر، 1377: 1/83).

این حوادث سریع، دوباره توازن قوا را در قفقاز دگرگون و صحنه را برای ورود قوای ایران مهیا کرد. خوانین منطقه که برای حفظ و بقای حیات سیاسی حکمرانی‎‍‎‍شان در مقابل ایران به دولت روسیه دلخوش بودند، با مشاهدۀ خروج سریع روس‎‍ها از قفقاز، دچار بهت و سردرگمی شدند و تدابیرشان نقش بر آب شد (عزیزنژاد و دیگران، 1394-1395: 191). بنابراین نه‌تنها نفعی از حضور روس‎‍ها ندیدند، «هم سبب زیادتی عداوت آقامحمدشاه» را نیز به جان خریدند (جوانشیر قراباغی، 1382: 110). همچنین ماهیت واقعی رفتار سیاسی و اطاعت ظاهری برخی خوانین چون کلبعلی‎‍خان کنگرلو برای دولت ایران مسجل شد.

دشمنی ابراهیم‎‍خان جوانشیر و نافرمانی او از آقامحمدشاه مشخص بود؛ اما حضور موقتی روس‎‍ها، عیار و اخلاص وفاداری خوانینی چون کلبعلی‎‍خان را نمایان کرد. بنابراین شاه ایران پیش از تهاجم دوم خود به قفقاز، تنبیه و مجازات خوانینی چون کلبعلی‎‍خان را مخفی نگه داشت تا با این کار هم از حجم مشکلات فراروی خود در لشکرکشی قفقاز بکاهد و هم از شورش احتمالی او و پیوستن به ابراهیم‎‍خان جوانشیر، سردستۀ خوانین یاغی منطقۀ قفقاز، ممانعت به عمل آورد. از این ‎‍رو در سال1211ق./1797م. برای دفع همیشگی فتنۀ خان قراباغ (هدایت، 1380: 9/7414)، فرامینی به حکام ممالک آذربایجان، دال بر اینکه با «استعداد تمام در رکاب حاضر شوند» ارسال کرد (افشار، 1345: 282). در ضمن شاه ایران برای تهیۀ قوا و حمله به قراباغ، در همان سال فرمانی با موضوع انتصاب شماوان‎‍بیگ به منصب کلانتر ارمنی‎‍های ناحیۀ آزادجیران به کلبعلی‎‍خان کنگرلو صادر و به خان نخجوان نیز حکم کرد که کلانتر مذکور باید به همراه تفنگچیان ارمنی خود در منطقۀ قفقاز به اردوگاه او بپیوندد (چولوخادزه، 1381: 83).

با این حال، همکاری و مکاتبۀ مخفی کلبعلی‎‍خان با روس‎‍ها ازنظر خان قاجار به دور نماند. این خیانت به گسست ارتباط آن دو منجر شد. بنابراین آقامحمدشاه با ورود به اردبیل (1211ق./1797م.) خان نخجوان را به حضور فراخواند. فرمان او برای کلبعلی‎‍خان غیرمنتظره و غافلگیرکننده بود، پس از مدتی تعلل، با اعضای خانواده و هدایای ذی‎‍قیمت به اردبیل رفت. شاه او را به جرم خیانت و همکاری با روس‎‍ها متهم کرد و چشم‎‍هایش را درآورد و از حکمرانی ولایت نخجوان عزل و در تهران زندانی کرد (Shopen, 1852: 164-165; Russia and the Armenians of Transcaucasia, 1998: 49).

اما بوتکف مورخ روسی، این مسئله را از زوایۀ دیگری بررسی کرده است. به نوشتۀ او، آقامحمدشاه پس از مسجل‌شدن خیانت خوانین قفقاز و همکاری آنان با روس‎‍ها، برای حل همیشگی معضل خوانین و ایلات یاغی قفقاز به سبک شاه‌عباس اول صفوی، تصمیم به کوچ و جابه‎‍جایی اجباری ایلات و عشایر از منطقه گرفت. بنابراین برای تحقق این طرح، قوایی را به‌منظور تخریب، غارت و مهاجرت اجباری ایلات به نخجوان اعزام کرد. کلبعلی‎‍خان برای لغو این حکم آقامحمدشاه، شخصاً به اردبیل آمد؛ اما غافل از اطلاع شاه از خیانت او، خود نخستین قربانی خشم آقامحمدشاه قرار گرفت (Butkov,1869: v.II, 427-428). علاوه بر خیانت محرز کلبعلی‎‍خان کنگرلو در همکاری پنهانی با روس‎‍ها، عامل دیگر در سلب اعتماد آقامحمدخان به خان نخجوان، ارسال گروگان نامعتبر است؛ زیرا کلبعلی‎‍خان کنگرلو در مقابل درخواست گروگان معتبر از بابت تضمین وفاداری به سال 1205ق./1791م.، عباس‎‍قلی‎‍خان کنگرلو را به حکومت قاجار تحویل داد. او برای رفع همیشگی از فتنۀ احتمالی، عباس‎‍قلی‎‍خان که یکی از مخالفان و رقبای درون ‌خاندانی خود بود، به نشانۀ گرو به نزد آقامحمدخان فرستاد. خان نخجوان با این اقدام خود، از یک‌سو تبعیت خود را از حکومت قاجاری اعلام کرد و از سوی دیگر، عباس‎‍قلی‎‍خان که همواره یک تهدید بالقوه برای حکمرانی او تلقی می‌شد، از محدودۀ قلمرو نخجوان دور کرد (Əliyev.F, Əliyev.M, 2007: 73). اما آقامحمدخان با پی‌بردن به اصل قضیه، اختلاف و رقابت او با عم‎‍زادۀ خود، عباس‎‍قلی‎‍خان کنگرلو و بی‎‍اعتباربودن گروگان او، اعتمادش به خان نخجوان را از دست داد و انتقام از او را به زمان مناسبی موکول کرد (Ibid).

نتیجه

خاندان کنگرلو از خاندان‎‍های حکومتگر محلی ولایت نخجوان بود. رقابت و نزاع درون خاندانی، چالش اصلی این خاندان به شمار می‎‍آمد. این امر زمینه را برای تهاجم و مداخلۀ قدرت‎‍های محلی، به‌ویژه خان قراباغ فراهم کرد. این روند تا قبل از حکمرانی کلبعلی‎‍خان کنگرلو تداوم داشت. او برای رفع مشکل حکمرانی خاندان کنگرلو، به سیاست‎‍های مختلف از قبیل وصلت سیاسی با حکام محلی، رعایت توازن قوا و تبعیت از قدرت برتر منطقه‎‍ای رو آورد. سیاست وصلت و ائتلاف‎‍ با حکام محلی، پایداری حکمرانی کلبعلی‎‍خان را از تهاجم نیروهای قدرتمند منطقه تضمین نمی‎‍کرد. پیدایش قدرت جدید به نام آقامحمدخان قاجار در ایران، فرصت‎‍ها و چالش‎‍هایی فراروی حکمرانی کلبعلی‎‍خان کنگرلو قرار داد. مناسبات خان نخجوان در برخورد با این قدرت نوپا، از دو بعد سیاست هم‎‍گرایی تا واگرایی تأمل‌شدنی است. حفظ حکمرانی خاندان کنگرلو از تعرض قدرت‎‍های برتر محلی و وجود دشمن مشترک، از عوامل اصلی سیاست هم‎‍گرایی خان نخجوان با حکومت مرکزی ایران بود. ترس و هراس از آقامحمدخان در سیاست هم‎‍گرایی او نیز تأثیر داشت. او تبعیت از قدرت برتر را در پیش گرفت و با ارسال باج و گروگان، وفاداری خود را به آقامحمدخان اعلام کرد. در راستای سیاست مقابله با دشمن مشترک، حمایت آقامحمدخان قاجار از کلبعلی‌خان کنگرلو در مسئلۀ تهاجم قوای خان قراباغ به نخجوان، با ارسال کمک‎‍های مالی و نظامی نمود یافت. شاهد دیگر سیاست هم‎‍گرایی خان نخجوان، مشارکت قوای نظامی کنگرلو در عملیات نظامی آقامحمدخان علیه خوانین قراباغ و گرجستان است. با ورود قدرت برتر جدید به نام روس‎‍ها به منطقۀ قفقاز، سیاست هم‎‍گرایی خان نخجوان دستخوش تغییر شد. کلبعلی‎‍خان با شناخت کامل از ماهیت اهداف و رفتارهای سیاسی شاه قاجار و شدت خشونت در برخورد با خوانین قراباغ و گرجستان، از سیاست همراهی با حکومت مرکزی ایران عدول کرد. او برای تضمین و حفظ حکمرانی خود از سیاست حذف و ادغام حکومت ایران، به روس‎‍ها متمایل شد؛ لیکن حضور موقتی روس‎‍ها در منطقه، از یک‌سو مانع از تحقق سیاست کلبعلی‎‍خان شد و از سوی دیگر وفاداری‌نداشتن او را نسبت‌به حکومت ایران آشکار کرد. اتخاذ سیاست واگرایی خان نخجوان، به‌ شدت عمل شاه قاجار، عزل از حکمرانی نخجوان و زندانی‌شدن او منجر شد.

[1]) شغل خلیفةالخلفایی به‌منزلۀ دفترخانه‎‍ای برای انجام امور صوفیه بود. خلیفةالخلفا به‌واقع نایب و استاد شاه بود و نمایندگانی به ایالات می‎‍فرستاد. چون صوفیان بیشتر قزلباش از طایفۀ ترک بودند، خلیفةالخلفا از فردی در میان قبایل و ایلات انتخاب می‎‍شد (تذکرةالملوک، 1334: 104).