واکاوی عوامل مؤثر بر توسعۀ نهادی فضاهای روستایی پیراشهری، موردمطالعه بخش مرکزی شهرستان هشترود

مقدمه

نقش و جایگاه روستاها در فرایندهای توسعۀ اقتصادی، اجتماعی و سیاسی در مقیاس‌های محلی، منطقه‌ای، ملی و بین‌المللی و پیامدهای توسعه‌نیافتگی مناطق روستایی چون فقر گسترده، نابرابری فزاینده، رشد سریع جمعیت، بیکاری، مهاجرت، حاشیه‌نشینی شهری و غیره موجب توجه به توسعۀ روستایی و حتی تقدم آن بر توسعۀ شهری شده است (هاشمی و همکاران، 1392: 3). توسعۀ روستا فرایندی همه‌جانبه، مستمر، موزون، درون‌زا، توانمندساز، فراگیر، تحول‌آفرین، باورآفرین، رشددهنده و متکی بر مشارکت و خودباوری روستاییان بوده که در چارچوب آن ظرفیت‌ها، توانایی و کنترل مؤثر بر نیروهای شکل‌دهندۀ نظام سکونت محلی (اکولوژیکی، فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی، نهادی و سرزمینی) و توسعۀ سرمایۀ انسانی با مناطق محروم است. در این راستا اگر برنامۀ توسعه به سه عامل آموزش، مشارکت مردم، سازمان و نظم توجه نکند، قادر نخواهد بود از سایر منابع بهرۀ مناسب ببرد؛ از این ‌رو، امروزه تأکید کارشناسان بر توسعۀ مردم‌محور است و به اعتقاد آنها مردم باید محور همۀ فعالیت‌های توسعه باشند (شعبانعلی‌فمی و همکاران، 1384: 16). نهادها عنصر اساسی در سازمان‌دهی اجتماعی و توسعۀ اقتصادی هستند. به عبارتی آنها نقش زیادی در بهبود رشد اقتصادی ( Acemoglu & Robinson,2010 )، حکمروایی محلی (Ostrom, 1990) تحولات فرهنگ انسانی دارند (محمودی و همکاران، 1399). به اعتقاد آهیبو توسعۀ روستایی قادر نخواهد بود به‌سادگی درنتیجۀ فعالیت‌های توانمندسازی فقرا از طریق افزایش اعتمادبه‌نفس و حمایت از آنها یا تأکید بر مشارکت مردمی محقق شود (Aheibw et al, 2013)؛ زیرا پرداختن به آن با موانعی همچون سیاست‌های نامناسب، بازارهای غیر رقابتی یا ازدست‌رفته، زیرساخت‌های روستایی ضعیف، فرصت‌های ناکافی در زمینۀ خدمات مالی و فرآوری و ... همراه است (Nalere et al, 2015). رویکرد نهادی جزء آخرین رویکردهایی است که مباحث جدیدی را از دهۀ 1990 در ادبیات توسعۀ محلی و منطقه‌ای مطرح نموده است (محمودی و همکاران، 1399). نهادگرایی نوعی تجزیه‌وتحلیل اقتصادی است که به نقش نهادهای اجتماعی، سیاسی و اقتصادی در تعیین وقایع اقتصادی تأکید می‌کند. نهادگرایی این موضوع را به‌صورت بنیانی بررسی می‌کند که هر فضای جغرافیایی، محتوای نهادی و بومی خاص خود را دارد؛ بنابراین مسیر توسعۀ آن نیز باید جدا در نظر گرفته شود (Pike et al, 2008). درنتیجه، یکی از عرصه‌های اصلی که در دو دهۀ اخیر به‌شدت از رویکرد نهادگرایی تأثیر پذیرفته است، سطوح فضایی توسعه است؛ سطوحی همانند شهر، روستا، محلی و منطقه‌ای (فرجی و همکاران، 1392). نهاد و تئوری نهادگرایی فقط در عرصۀ اقتصادی ظهوری دوباره نیافته است، بلکه در حوزه‌هایی همچون علوم سیاسی، جامعه‌شناسی، جغرافیا، برنامه‌ریزی و به‌ویژه در حوزه‌های مرتبط با حکمروایی و سازمان ردیابی می‌شود (افتخاری و بدری، 1391). اهمیت نقش ظرفیت نهادی به‌گونه‌ای است که نویسندگان متعددی اکنون توسعۀ محلی و منطقه‌ای را وابسته به وجود توانایی‌ها یا ظرفیت‌های نهادی در درون یک منطقه می‌دانند. بنیان و پایۀ اساسی چنین تحلیل‌هایی در توسعۀ مناطق عقب‌مانده/ روستاها این است که چنین مناطقی فاقد سطحی از ظرفیت نهادی هستند که در بیشتر مناطق توسعه‌یافته وجود دارد (محمودی و همکاران، 1399). بنابراین نقش مهمی برای سیاست‌گذاری عمومی وجود دارد که به ایجاد انواعی از ظرفیت‌هایی که برای توسعۀ محلی/ منطقه‌ای نقش هدایت‌کننده داشته باشند، کمک کند؛ یعنی آن‌گونه که مارتین استدلال می‌کند، ایدۀ ظرفیت نهادی به‌سرعت از مفهومی تحلیلی به ابزاری تجویزی تبدیل شده است. درواقع، ظرفیت نهادها در سطوح سازمانی چارچوبی را برای آنچه ممکن است در زمینۀ توسعۀ اجتماعی و اقتصادی مناطق روستایی امکان‌پذیر باشد، تعیین می‌کند (Long & Fink, 2019). برابر مطالعه، مسیر حاصل از تغییر و توسعۀ نهادی ناشی از روابط متقابل و همزیستی بین نهادها و سازمان‌هایی است که از یک سو، به‌عنوان نتیجه‌ای از ساختار تشویقی است که آن نهادها ارائه کردند و از سوی دیگر بازخورد افراد نسبت به این تغییرات و واکنش آنها در مجموعه‌ای از فرصت‌ها شکل می‌گیرد (Ahmed, 2020). همچنین در مرکز این رویکرد، تعهد قوی جامعه به منابع و اطلاعات، غلبه بر مشکلات جمعی و بهبود عملکرد بازارهای کار محلی قرار دارد (Nalere et al., 2015). مسئلۀ مهم دیگر، اجرای چارچوب نهادی است؛ اثر عملی نهادها به‌مثابه قواعد بازی هنگامی در جامعه ظاهر می‌شود که چارچوب نهادی به نحو مطلوبی اجرا شود؛ قاعدۀ بازی زمانی که نه‌تنها ضمانت اجرایی نداشته باشد، بلکه عملاً نیز در جریان بازی اعمال نشود، تأثیری در جریان بازی نخواهد داشت. چنانکه آلام و همکارانش متغیرهای نهادی را مجموعه‌ای از دسترسی به اطلاعات اقلیمی/ شرایط محیطی، خدمات ترویجی، تسهیلات اعتباری، بازارها، آبیاری و فرصت‌های شغلی خارج از مزرعه عنوان کرده‌اند (Alam et al., 2016; Chen et al., 2014; Gebrehiwot and van der Veen, 2013; Bryan et al., 2009; Deressa et al., 2009; Kurukulasuriya and Mendelsohn, 2008) یا در مطالعۀ دیگر، شانر و ماوزنسکی جنبه‌های کلیدی توسعۀ نهادی را شامل اطمینان و ثبات ساختارهای حکمروایی کشور و همچنین میزان اعتماد در درون جامعه دانسته‌اند (Shaner and Maznevski, 2011; Fisher, 1998; Husted, 1994; Inglehart and Baker, 2000; Kadushin, 2002; Lawrence and Lorsch, 1986; Uzzi, 1997). با این وصف، ظرفیت‌سازی نهادی می‌تواند بر مبنای وفاق جمعی در «چگونگی به انجام رسانیدن انواع فعالیت‌های جمعی» ایجاد گردد؛ همچنین اعتماد و همکاری برای پاسخ‌دهی انعطاف‌آمیز به شرایط جدید را ارائه می‌کند (Heslop, 2006). در چارچوب رویکرد نهادی و براساس مفاهیم اصلی آن، توسعۀ منطقه‌ای در شرایطی موفق بوده و به پایداری ختم خواهد شد که قبل از هر چیز به‌صورت درون‌زا اتفاق افتاده باشد. توسعۀ درون‌زا خود مبتنی بر سرمایۀ اجتماعی، انسانی، ظرفیت نهادی در سطح منطقه، حکمروایی منطقه‌ای، رهبری قوی منطقه‌ای، توسعۀ شبکه‌های اجتماعی و کارآفرینی، توسعۀ اقتصاد خوشه‌ای و افزایش مزیت‌های رقابتی منطقه‌ای است (edlace and Gaude,2010Rodriguze- Pose,2009 , Markusen,2008, S). به‌طور کلی، یک نهاد توسعه‌ای باید شاخص‌های نهادی قوی داشته باشد؛ در غیر این صورت با تغییر مدیریت چنین نهادهایی، تمام فعالیت‌ها و اجرای فرایندهای آنها نیز متوقف خواهد شد. به‌دنبال این چالش، نظریۀ توسعۀ نهادی، با مباحثی همچون توجه به روش‌شناسی کیفی در فرایند تدوین برنامه‌های توسعه، تقویت روش‌های نظارتی از طریق سازمان‌های مردمی، تشکیل و تقویت نهادهای غیردولتی، تشکل‌های بومی و محلی، گروه‌های کار و تشکل‌های کوچک به‌ویژه زنان و جوانان، ایجاد و تقویت گروه‌های تسهیل‌گر، تشکیل و تقویت شبکه‌های نهادی، تقویت شبکه‌ها ازجمله شبکه‌های مربوط به توسعۀ روستایی، آموزش و ارتقای مهارت‌های آگاهی‌بخش، ایجاد نظام فراگیر داده‌ها و اطلاعات روستایی و ... جایگاه ویژه‌ای در برنامه‌ریزی توسعۀ روستایی به خود اختصاص داده‌اند (محمودی و همکاران، 1399). در ادامه، تحقیقات انجام‌شده در حیطۀ تحقیق بررسی می‌شود. رحمانی (1395) در تحقیق خود با عنوان ارزیابی عوامل ساختاری- نهادی مؤثر بر مشارکت روستاییان در فرایند اجرای طرح‌های هادی روستایی نمونۀ موردی روستاهای واقع در حریم کلان‌شهر همدان را بررسی کرده‌ است که نتایج نشان می‌دهد که بین عوامل ساختاری- نهادی مؤثر بر مشارکت و فرایند اجرای طرح‌های هادی روستایی ارتباط معنا‌داری وجود دارد؛ به نحوی که عوامل ساختاری- نهادی مؤثر بر مشارکت حدود 25 درصد تغییرات متغیر وابسته را تبیین می‌کند و در بین عوامل ساختاری- نهادی، متغیر نقش تشکل‌های مردم‌نهاد در مشارکت آفرینی به میزان 5/26 درصد بر روند اجرای طرح هادی تأثیرگذار بوده است. یوان و همکاران (2020) در مقاله‌ای تحلیل برای درک ظرفیت نهادی پروژه‌های توسعۀ روستا-شهری را در چین بررسی کرده‌اند که یافته‌ها نشان می‌دهد تغییر نهادی منوط به هزینه‌های نسبی است که مجموع هزینه‌های تبدیل و مبادله است. تغییرات نهادی فزاینده، به‌جای تغییرات بنیادی نهادی، به احتمال زیاد در چین رخ خواهد داد.

ایساکسون و هاگبرگ (2020) در مقاله‌ای از ظرفیت نهادی برای یکپارچگی دیدگاه‌های افراطی در زمینۀ پایداری شهرداری‌های کوچک در کشور سوئد بهره گرفته‌اند و یافته‌ها نشان می‌دهد که ارتباط با کنشگران و صاحب‌نظران رادیکال در شهرداری‌های کوچک از طریق ظرفیت نهادی غیررسمی و شبکه‌سازی‌هایی که با نهادهای سیاسی صورت می‌گیرد، در درازمدت ممکن است و در شرایط کنونی، منابع دانشی زیادی در نهادهای محلی وجود دارد؛ اما تاکنون هیچ اثری در تصمیمات رادیکالی شهرداری‌ها نداشته است. بنابراین یک دستور کار قوی برای اقدام عملی و بهره‌گیری از ظرفیت نهادهای محلی ضرورتی مبرم است.

 وانگ (2020) در مقالۀ خود تعاملات بین دو نهاد رسمی تأثیرگذار را در توسعۀ روستایی چین از جنبۀ تصمیم‌گیری و مدیریت روستایی بررسی کرده است. یافته‌ها نشان می‌دهد که چهار نوع توافق نهادی یعنی مکمل‌بودن، جایگزینی، همسان‌سازی و رقابتی، بین دو نهاد رسمی منتخب وجود دارد. نالر و همکاران (2015) در مطالعۀ خود نقش مشارکت نهادهای روستایی (سازمان‌های مردم‌نهاد و انجمن کشاورزان) را در توسعۀ روستایی بررسی کرده‌اند.

نتیجۀ این تحقیق به اهمیت توجه به نهادها در توسعۀ روستایی به‌عنوان عامل مؤثری در زمینۀ بهبود وضعیت بهداشت، آموزش، کشاورزی و صنعت روستایی تأکید می‌کند. روستاهای پیراشهری با سرعت بیشتری نسبت به سایر روستاها تحولات جمعیتی، اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی در آنها مشاهده می‌شود که این امر ناشی از فاصلۀ کم و تبادلات اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و بخش دیگر متأثر از گسترش کالبدی شهرها بوده است (بابایی و همکاران، 1398). سکونتگاه‌های پیراشهری یکی از پیامدهای بارز توسعۀ شهری است که در شکل‌گیری آنها، مهاجرت‌های روستا–شهری و شهرگریز نقش اساسی دارند. پیراشهرنشینی به‌عنوان رشد شهرنشینی در نواحی پیرامونی و فرایند تبدیل نقاط سکونتی با ماهیت روستایی به شهری تعریف می‌شود. از ویژگی‌های سکونتگاه‌های پیراشهری می‌توان نزدیکی به شهر، ارزش‌های روستایی و سنتی، نزدیکی به بزرگ‌راه‌ها، توسعۀ اقتصادی، تجاری‌شدن، فساد شهری و تغییر فعالیت کشاورزی اشاره کرد (میکانیکی و همکاران، 1400: 64). در حال حاضر روستاهای پیراشهری شهرستان هشترود در استان آذربایجان شرقی به دلیل نزدیکی مکانی و وابستگی کالبدی-فضایی با شهر هشترود نقاط قوت، ضعف‌ها و تهدیدات بسیاری دارند که در دیگر روستاهای شهرستان هشترود با چنین شدتی نیست. استقرار در پیرامون شهر هشترود و بهره‌مندی از شبکۀ ارتباطی مناسب، استفاده از زیرساخت‌ها و خدمات شهری به‌ویژه در زمینه‌های اقتصادی و کالبدی، خدماتی فرهنگی-اجتماعی را برای این دسته از روستاهای شهرستان امکان‌پذیر می‌کند. برای غلبه بر مسائل و مشکلات اجتماعی، اقتصادی و محیطی که امروزه بسیاری از روستاهای شهرستان هشترود با آن روبه‌رو هستند، توجه به پتانسیل‌های موجود و واگذاری امور به نهادهای بومی و مردمی و سوق‌دادن روستاها به‌سمت توسعۀ نهادی/ نهادگرایی اهمیت ویژه می‌یابد. در روستاهای پیراشهری شهرستان هشترود فرایندهای مؤثر بر عدم توسعۀ نهادی به علت پایین بودن روحیۀ مشارکت‌جویی و عضویت در نهادهای دولتی، خصوصی و مردم‌نهاد به‌عنوان ضعف اصلی در بحث اصلی توسعۀ نهادگرایی در شهرستان هشترود است که می‌تواند به تشویقاتی همچون میزان حمایت دولت در قالب دادن وام کم‌بهره یا بدون بهره به سرمایه‌گذاران بخش خصوصی در این روستاها، تخصیص تسهیلات ارزان‌قیمت به نهادهای حامی کسب‌وکار کوچک و متوسط برای اشتغال‌زایی، تقویت و حمایت از کارآفرینی یا ایجاد مشوق‌های انگیزاننده برای جلب سرمایه‌های مردمی در فعالیت‌های اشتغال‌زایی نام برد. همچنین می‌توان به آگاهی بسیار کم مردم بومی روستایی از مفهوم نهادها، قوانین و مقررات نهادی و نقش و وظایف اینها در روستاهای پیراشهری شهرستان هشترود اشاره کرد که به‌عنوان فرایندهای مؤثر بر عدم توسعۀ نهادی در سطح روستاهای پیراشهری شهرستان هشترود مطرح است. در این راستا، تحقیق حاضر به‌دنبال واکاوی نقش عوامل مؤثر بر توسعۀ نهادی در توسعۀ فضاهای روستایی پیراشهری شهرستان هشترود می‌باشد.

روش پژوهش

روش انجام این تحقیق ترکیبی از روش‌های پیمایشی و تحلیلی است. برای تعیین منطقۀ موردمطالعه، فضاهای روستایی پیراشهری موردمطالعه با توجه به بعد فاصله و مسافت با مرکز شهرستان، سه روستا از دهستان قرانقو (لامشان، دامناب و خورجستان) و چهار روستا از دهستان علی‌آباد بخش مرکزی (علی‌آباد علیا و سفلی، خراسانلو و ایستگاه خراسانک) انتخاب شدند. جامعۀ آماری این تحقیق 7 روستای موردمطالعه براساس آخرین سرشماری کل کشور در سال 1395 برابر با 4222 نفر جمعیت و 1273 خانوار ساکن در مناطق روستایی دهستان قرانقو و علی‌آباد است که از این تعداد با استفاده از فرمول کوکران، از 1273 خانوار روستایی براساس محاسبۀ صورت‌گرفته عدد 295 به دست آمده که حجم نمونه یا به عبارتی تعداد پرسشنامۀ لازم را مشخص می‌کند (البته این عدد برای سطح اطمینان 95 درصد به دست آمده است).

جدول- 1: روستاهای دهستان‌های بخش مرکزی ازلحاظ تعداد جمعیت، خانوار و حجم نمونه

Table 1: Villages in rural areas of the central part in terms of population, household and sample size

منبع: (سرشماری نفوس و مسکن، 1395 و یافته‌های تحقیق، 1399)

برای جمع‌آوری اطلاعات لازم از روش‌های مطالعات کتابخانه‌ای-استنادی و مطالعات میدانی (پیمایشی) استفاده شده است. ابتدا با پرسشنامه‌ای مختص 40 نفر از کارشناسان و اساتید دانشگاهی در رشته‌های تخصصی جامعه‌شناسی، جغرافیا، اقتصاد و مدیریت، شاخص‌های توسعۀ نهادی مناطق روستایی از دیدگاه صاحب‌نظران و خبرگان امر توسعه و برنامه‌ریزی روستایی شناسایی و سپس از طریق پرسشنامۀ خانوار (295 نفر سرپرست خانوار) دیدگاه مردم در ارتباط با عوامل مؤثر بر توسعۀ نهادهای رسمی، خصوصی و مردمی در روستاهای پیراشهری شهرستان بررسی و پس از رفع اشکالات مطرح‌شده روایی آن تأیید شد. پایایی پرسشنامه با استفاده از فرمول آلفای کرونباخ برای شاخص‌های موردنظر تحقیق در جدول (4) محاسبه شده است. بدین ترتیب، برای دادن پاسخ منطقی به سؤالات تحقیق، داده‌ها از طریق نرم‌افزار آماری SPSS، روش تحلیل سلسله‌مراتبی (AHP) و مدل معادلات ساختاری AMOS سنجش و تجزیه‌وتحلیل شده‌اند. جدول (2) شاخص‌ها و نماگرهای تحقیق را که از مبانی نظری و مطالعات استخراج شده است، نشان می‌دهد.

جدول- 2: شاخص‌ها و نماگر تحقیق

Table 2: Research indicators and indicators

شهرستان هشترود یکی از شهرستان‌های 19 گانۀ استان آذربایجان شرقی با وسعتی معادل 01/1990 کیلومتر مربع است که از نظر مساحت 5 درصد از مساحت استان را دارد و از این بابت رتبۀ دهم را به خود اختصاص داده و در بخش جنوبی استان واقع شده است. این شهرستان براساس آخرین تقسیمات کشوری دو بخش (مرکزی و نظر کهریزی) و 7 دهستان (علی‌آباد، کوهسار، قرانقو، سلوک، چاراویماق شمال شرقی، نظرکهریزی وآلمالو) دارد (شکل1). جمعیت شهرستان هشترود در فاصلۀ سرشماری (1395-1375) کاهش چشمگیری داشته و از سال 75 تا 85 حدود 10هزار نفر و از سال 85 تا سال 95 حدود 9 هزار نفر جمعیت این شهرستان کاسته شده است. برخلاف کاهش جمعیت شهرستان، جمعیت شهری آن طی 15 اخیر افزایش قابل‌توجهی سال داشته که علت آن مهاجرت‌های روستا-شهری است (مرکز آمار ایران، 1395).

شکل- 1: نقشۀ منطقۀ موردمطالعه

Figre 1:

یافته‌های پژوهش

شناسایی و رتبه‌بندی شاخص‌های توسعۀ نهادی از دیدگاه خبرگان و متخصصان

به‌منظور تعیین ضریب اهمیت هر یک از شاخص‌های توسعۀ نهادی و رتبه‌بندی شاخص‌ها از دیدگاه خبرگان و متخصصان امر توسعه و برنامه‌ریزی روستایی، وزن هر یک از شاخص‌های مذکور با استفاده از روش تحلیل سلسله‌مراتبی (AHP) محاسبه و امتیاز نهایی تعیین شد که نتایج آن در جدول (4) نشان داده شده است.

جدول- 3: رتبه‌بندی شاخص‌های توسعۀ نهادی از دیدگاه خبرگان و متخصصان

Table 3: Ranking of institutional development indicators from the perspective of experts and specialists

منبع: (یافته‌های تحقیق، 1399)

مدل‌سازی معادلات ساختاری با استفاده از دیدگاه مردم بومی

در این مرحله، با توجه به نتایج مرحلۀ اول که شناسایی شاخص‌های توسعۀ نهادی از دیدگاه صاحب‌نظران امر بود، دو شاخص «تفکر مشارکتی و عضویت در ارگان‌ها (دولتی، خصوصی و NGOها)» با اختلاف امتیاز بسیار پایین نسبت به سایر شاخص‌ها، حذف شد. از این رو، پرسشنامۀ توسعۀ نهادی از دیدگاه مردم بومی از هشت شاخص تشکیل شده است. جدول (4)، پایایی پرسشنامۀ توسعۀ نهادی را با استفاده از شاخص ضریب آلفای کرونباخ نشان می‌دهد. ضریب اعتبار برای هریک از خرده مقیاس‌ها بین 0.54 تا 0.86 و برای کل پرسشنامه برابر 0.747 است که بر این اساس، پرسشنامۀ توسعۀ نهادی پایایی قابل‌قبول و کافی دارد.

جدول- 4: ضرایب آلفای کرونباخ برای توسعۀ نهادی روستاهای پیراشهری هشترود

Table 4: Cronbach's alpha coefficients for institutional development of Hashtrood suburban villages

منبع: (یافته‌های تحقیق، 1399)

جدول- 5: شاخص‌ها و نماگر تحقیق در روستاهای پیراشهری هشترود

Table 5: Indicators and indicators of research in the suburban villages of Hashtrood

منبع: (یافته‌های تحقیق، 1399)

پس از توصیف متغیرهای مربوط به شاخص‌های مورد بررسی، لازم است مدل از طریق برخی از شاخص‌های برازندگی ارزیابی شود. مهم‌ترین شاخص تناسب مدل^[2] آزمون مجذور کای- دو است. این شاخص به‌سادگی نشان می‌دهد که آیا بیان مدل، ساختار روابط میان متغیرهای مشاهده‌شده را توصیف می‌کند یا خیر. این شاخص نسبت به اندازۀ نمونه حساس است. بنابراین برخی از پژوهشگران از نسبت مجذور کای به درجۀ آزادی به‌عنوان شاخص جایگزینی استفاده می‌کنند. در مدل‌هایی که کفایت خوبی دارند، این مقدار بین 1 تا 3 است. از دیگر شاخص‌های ارزیابی تناسب مدل می‌توان شاخص‌های RMSEA، CFI و TLI را نام برد. جدول (6)، مقدار این شاخص‌ها را برای مدل تحلیل عاملی تأییدی و سطح قابل‌قبول برای هرکدام از آنها ارائه می‌کند. بر این اساس می‌توان گفت، همۀ شاخص‌ها در سطح قابل‌قبولی هستند و مناسب‌بودن مدل را تأیید می‌کنند.

جدول- 6: شاخص‌های برازش مدل تحلیل عاملی تأییدی توسعۀ نهادی روستاهای پیراشهری هشترود

Table 6: Fit indicators of confirmatory factor analysis model of institutional development of Hashtrood suburban villages

منبع: (Marsh et al., 1998)

بررسی وضعیت واکاوی مدل نهایی عوامل ساختاری مؤثر بر توسعۀ نهادی روستاهای پیراشهری هشترود با معیارهای پیشنهادی نشان می‌دهد که مدل برازش‌شده اعتبار و دقت لازم را دارد و توانسته است آثار ساختاری پیش‌نیاز در توسعۀ نهادی فضاهای روستایی پیراشهری شهرستان هشترود را تحلیل و واکاوی کند (جدول شمارۀ 8).

جدول- 7: شاخص‌های ارزیابی کلیت مدل عوامل مؤثر بر توسعۀ نهادی روستاهای پیراشهری هشترود

Table 7: Evaluation indicators of the whole model of factors affecting the institutional development of Hashtrood suburban villages

منبع: (یافته‌های تحقیق، 1399)

پس از بررسی برازش مدل عوامل مؤثر بر توسعۀ نهادی فضاهای روستایی پیراشهری شهرستان هشترود، به واکاوی به‌خاطر تأیید ساختار عامل‌های تحلیل‌های موجود در روستاها، از مدل تحلیل عاملی تأییدی (با استفاده از نرم‌افزار آموس) بهره گرفته شده است. جدول شمارۀ 8، نتایج تحلیل عاملی تأییدی توسعۀ نهادی را نمایش می‌دهد. گفتنی است که مفروضه‌های لازم برای اجرای این تحلیل واکاوی شده‌اند و یافته‌ها نشان می‌دهد که مقدار احتمال هر یک از سؤالات از 0.05 کوچک‌تر است؛ بنابراین می‌توان در سطح اطمینان 95% هر سؤال را به‌عنوان شاخصی برای متغیر پنهان خود در نظر گرفت.

جدول- 8: تحلیل عاملی تأییدی توسعۀ نهادی روستاهای پیراشهری هشترود

Table 8: Confirmatory factor analysis of institutional development of Hashtrood suburban villages

شکل- 2: مدل تحلیل عاملی تأییدی در حالت برآورد ضرایب استاندارد

Figure 2:

نتیجه‌گیری

در اهمیت پایداری و عملکردهای نهادها و ارگان‌ها در سطح منطقه‌ای و ملی، باید به شاخص‌های توسعه در ابعاد اقتصادی، اجتماعی و زیست‌محیطی بیشتر توجه شود. این شاخص‌ها هستند که درواقع روند توسعه را معین می‌کنند. آنچه در زمینۀ توسعۀ این شاخص‌ها اهمیت دارد، بحث مدیریت نهادی مرتبط با پایداری روستاهاست؛ چون مدیریت نهادی با عملکرد صحیح یا نادرست خود، زمینه را برای تحقق شاخص‌های توسعۀ ازجمله توسعۀ پایدار فراهم می‌کند. نهادگرایی از عوامل نهادی مثل آداب‌ورسوم، فرهنگ و مذهب به‌عنوان عوامل تأثیرگذار بر ادراک فرد نام می‌برد؛ اینکه نهادها بر عملکرد اقتصادی تأثیر می‌گذارند، چندان جدال‌برانگیز نیست و همگان کمابیش آن را پذیرفته‌اند. این نکته نیز چندان محل منازعه نیست که عملکرد متفاوت اقتصادها در طول زمان اساساً متأثر از تغییر و تحول نهادها است؛ از این ‌رو، بایستی بیان کرد که پایداری روستاها با لحاظ‌کردن اهمیت نظام فضایی سکونتگاه‌های انسانی به عملکرد درست نهادها و مشارکت مردم بستگی دارد؛ چرا که این نهادها هستند که با دخالت‌های خود می‌توانند فرایند پایداری روستاها و توسعۀ منطقه‌ای را تحقق بخشند. نتایج حاصله از شناسایی عوامل مؤثر بر توسعۀ نهادی از دیدگاه خبرگان و متخصصان امر که در قالب 10 شاخص و با روش تحلیل سلسله‌مراتبی (AHP) انجام شده بود، نشان‌دهندۀ ضریب اهمیت بسیار پایین شاخص‌های تفکر مشارکتی «و عضویت در ارگان‌ها (دولتی، خصوصی و NGOها)» نسبت به سایر شاخص‌های تحقیق است. بدین ترتیب، تعداد شاخص‌های مذکور برای ورود به مرحلۀ دوم (نظرسنجی از مردم بومی (سرپرست‌های خانوارها) به هشت شاخص به‌ترتیب ضریب اهمیت شامل: شناخت و آگاهی از ماهیت و وظایف نهاده، ظرفیت نهادی، میزان تشویقات، ظرفیت نهادی، شبکه‌های اجتماعی، رضایت از عملکرد نهادهای موجود در روستا، ظرفیت‌های انسانی و محیطی روستا و همبستگی اجتماعی کاهش یافت. از سوی دیگر، نتایج به‌دست‌آمده از مدل‌سازی معادلات ساختاری (AMOS) نشان داد که وضعیت برازش مدل نهایی عوامل ساختاری مؤثر بر توسعۀ نهادی مناطق روستایی پیراشهری شهرستان هشترود با معیارهای پیشنهادی، اعتبار و دقت لازم را دارد و توانسته است آثار ساختاری لازم و مطلوب جهت نیل به توسعۀ نهادی مناطق روستایی پیراشهری شهرستان هشترود را تحلیل و واکاوی کند. همچنین نتایج تحلیل عاملی تأییدی توسعۀ نهادی روستاهای پیراشهری موردمطالعه نشان داد، مقدار احتمال هریک از سؤالات از 0.05 کوچک‌تر است؛ بنابراین می‌توان در سطح اطمینان 95%، هر سؤال را به‌عنوان شاخصی برای متغیر پنهان خود در نظر گرفت و نتایج به‌دست‌آمده از مدل‌سازی معادلات ساختاری نشان داد که وضعیت واکاوی مدل نهایی عوامل ساختاری مؤثر بر توسعۀ نهادی فضاهای روستایی پیراشهری شهرستان هشترود با معیارهای پیشنهادی، اعتبار و دقت لازم را دارد و توانسته است آثار ساختاری لازم و مطلوب جهت نیل به توسعۀ نهادی فضاهای روستایی پیراشهری شهرستان هشترود را تحلیل و ارزیابی کند. نتایج تحقیق حاضر با مطالعات محمودی و همکاران (1399) در ارتباط با ظرفیت‌ها و مشوق‌ها در توسعۀ نهادی؛ مطالعات نالرو (2015) و وانگ (2020) که به ظرفیت‌های نهادی در نهادگرایی توجه کرده‌اند؛ همچنین مطالعات آلام (2016)، بریان و همکاران، درسا و همکاران (2009) و کورکولاسوریا و مندلسون (2008) در ارتباط با شرایط محیطی/ ظرفیت محیطی، توانایی نهادها/ ظرفیت نهادی و همچنین میزان تشویقات همخوانی دارد. با عنایت به نتایج حاصله، برای اولین گام در جهت ارتقای نهادگرایی روستاهای پیراشهری شهرستان هشترود، فراهم‌کردن ظرفیت نهادی همچون دانش رسمی و تخصصی در حوزۀ فعالیت و تولید ایده‌های جدید، افزایش میزان آگاهی نهادها از شرایط روستاها، افزایش آموزش‌های بین بخشی و انتقال دانش و تجربیات آنها به یکدیگر، شفاف‌کردن حقوق و قوانین روستایی، متناسب‌کردن قوانین و مقررات ملی با شرایط بومی و همچنین ارائۀ مشوق‌های لازم به بخش خصوصی ازجمله اعطای وام‌های کم‌بهره، مسکن، بیمه، ارائۀ مجوز برای حضور در محافل دانشگاهی و ... که می‌تواند در افزایش میزان انگیزه در سرمایه‌گذاران بخش خصوصی بسیار مؤثر باشد، پیشنهاد می‌شوند. ظرفیت‌سازی در روستاهای پیراشهری شهرستان هشترود در ابعاد مختلف فیزیکی، انسانی و نهادی همچون دسترسی به زیرساخت‌های فیزیکی مناسب، ارائۀ آموزش‌های لازم به روستاییان، توانمندسازی زنان روستایی، افزایش توانایی، یادگیری و دانش نهادی و ترتیبات قانونی مناسب از پیش‌نیازهای ضروری برای توسعۀ نهادی روستاهای پیراشهری شهرستان هشترود است. در کنار این عوامل، افزایش میزان همکاری روستاییان با نهادهای رسمی و غیررسمی در داخل وخارج روستا با در نظر گرفتن بعد مسافت، به تقویت شبکه‌های اجتماعی برون‌گروهی کمک کرده و با جلب اعتماد روستاییان و از طریق تشویقات لازم، زمینۀ همکاری و مشارکت روستاییان شهرستان هشترود فراهم خواهد شد.

[1]. ارتباط عملکردی و فاصله تا شعاع مشخصی (25 کیلومتر مربع) به‌عنوان معیار ثابت در نظر گرفته شده است.

[2]. Goodness of Fit