حافظۀ فعال، توانایی نگه‌داشتن اطلاعات حاضر در ذهن برای انجام عملیات شناختی پیچیده بر روی آنهاست (مریان، دریزباخ و باستیان، 2019). حافظۀ فعال دیداری[1] نیز نوعی از حافظۀ فعال است که مسئول ادراک دیداری است و برای مدت کوتاهی اطلاعات دیداری را نگه می‌دارد (امیر آتشانی و مکیان، 1397)، برای استدلال، هدایت تصمیم‌گیری و رفتار مهم است (آگاهی، شاره، توزنده جانی، 1397) و در فرایندهای دیگر مثل ادراک و یادگیری نقش اساسی دارد (باس، روس‌ـ‌شیلی و رینولدز[2]، 2018).

حافظۀ فعال یک عامل پیش‌بین دقیق و مهم عملکرد تحصیلی است (ویست، وونگ، بیکن، رزالی و ویست[3]، 2020؛ ارجمندنیا و شکوهی یکتا، 1398) و از پیش‌نیازهای استدلال سیال[4] و به‌عبارتی مهم‌ترین پیش‌بینی‌کنندۀ استدلال سیال است (آگاهی و شاره، 1397).

استدلال سیال توانایی تفکر منطقی، کشف روابط و الگوها، ساخت مفاهیم و حل مسائل در شرایط جدید است. توانایی و مهارت‌های استدلال، داربستی برای یادگیری و زیربنای کسب مهارت‌های شناختی دیگر است. این توانایی‌های استدلال می‌توانند پیش‌بین خوبی برای عملکردهای مدرسه به‌خصوص پیشرفت‌های ریاضی باشند (اسپروی جت، زییرمانس، سواب[5]، 2020). استدلال سیال از پایه‌ای‌ترین کارکردها در یادگیری آموزشگاهی است (حسینی دشت‌بیاض، حناآبادی و فرنام، 1398). کتل معتقد است استدلال سیال اساس رشد شناختی، دانش و مهارت‌های تحصیلی است (به‌نقل از گورین و سیلویا[6]، 2020). مطالعۀ شهابی (1395) حاکی از آن است که حافظۀ کاری نقش پیشایندی برای استدلال سیال دارد و مداخله در افزایش و بهبود حافظۀ کاری می‌تواند برای داشتن استدلال سیال بهتر مفید باشد.

استدلال سیال و حافظۀ فعال به‌عنوان دو کارکرد شناختی پیچیده، همبستگی زیادی با هم دارند. پژوهش‌های زیادی این رابطۀ قوی را تأیید کرده‌اند (آگاهی و شاره، 1397). برای مثال، مطالعۀ پارتانین، جانسون و ساندین[7] (2020) نشان داد استدلال سیال و حافظۀ فعال و توانایی برنامه‌ریزی کارکردهای اجرایی پیچیده نقش مهمی در شناسایی کودکان در معرض خطر مشکلات ریاضی دارند. همچنین، یافته‌های پژوهش گورین و سیلویا (2020) نشان می‌دهد استدلال سیال هم به‌طور مستقیم و هم غیرمستقیم در تشخیص کلمه در بین کودکان پیش‌دبستانی نقش دارد.

شواهد بسیاری در انعطاف‌پذیری مغز موجود است؛ به‌نحوی‌که مغز واقعاً می‌تواند تغیر کند و تغییر آن به نحوۀ عملکرد و آموزش ما بستگی دارد (آلووی، 1399). تمرین‌های توانمندسازی شناختی[8] موجب غلبه بر محدودیت‌های مغزی و ضعف‌های ناشی از آن و باعث بهبود حافظه و یادگیری می‌شود (شاه‌محمدی و همکاران، 1398) پژوهش‌های زیادی ثابت کرده‌اند که یکی از مشکلات کودکان مبتلا به اختلالات یادگیری، کاهش انگیزه برای پرداختن به تکالیف درسی و یادگیری آنهاست که استفاده از کامپیوتر و آموزش به کودک ازطریق بازی‌های کامپیوتری می‌تواند تا حد زیادی این مشکل را مرتفع سازد (افشاری و رضایی، 1398)؛ ازاین‌رو، امروزه استفاده از بازی‌های رایانه‌ای به‌عنوان ابزاری برای آموزش مهارت‌های شناختی توجه بسیاری را به خود جلب کرده است (ویست و همکاران، 2020) و ازآنجاکه این بازی‌ها به مقدار قابل‌توجهی انرژی شناختی برای انجام نیاز دارند، موجب افزایش کارکردهای شناختی فرد می‌شوند (عیوضی، یزدانبخش و مرادی، 1398). بهبودهای ناشی از این مداخلات شناختی پس از اتمام درمان نیز پایدار می‌ماند (رویتوندغیاثوند و امیری‌مجد، 1398) و نه‌تنها بازخورد سریع ارائه می‌دهند، بلکه هیچ‌گونه عوارض جانبی هم ندارند (قاضی سعیدی، شاه‌مرادی، نیکان کلهری و بشیری[9]، 2018).

نرم‌افزار کاپیتان لاگ[10] یکی از برنامه‌های رایانه‌ای برای ارتقای کارکردهای شناختی است که شرکت Brain Train آمریکا آن را طراحی ‌کرده است و با بهره‌مندی از جذابیت‌های تصویری، سیستم پاداش‌دهی و درگیرکردن هر دو نیمکرۀ مغز، دانش‌آموزان را به ادامه و رفتن به مراحل بالاتر ترغیب می‌کند (رویتوندغیاثوند و مجد، 1398) و علاوه‌بر تقویت حافظۀ فعال، دیگر مهارت‌های کارکردهای اجرایی نظیر توجه و حل مسئله را نیز دربرمی‌گیرد (دندرس و‌ هانتر[11]، 2018).

نتایج پژوهش نظربلند و همکاران (1398)، بر کودکان دچار اختلال‌های طیف اتیسم نشان داد برنامۀ کاپیتان لاگ عملکرد ریاضی، حافظۀ فعال این کودکان را بهبود بخشیده و این تأثیر در مرحلۀ پیگیری نیز پایدار مانده است. نتایج مطالعات رویتوندغیاثوند و مجد (1398) حاکی از اثربخشی کاپیتان لاگ بر ادراک و حافظۀ دیداری‌ـ‌فضایی دانش‌آموزان با ناتوانی‌های یادگیری مؤثر بوده است. یافته‌های میرزایی خلیل‌آبادی (1398) و مطالعۀ قائدی و همکاران (1396) حاکی از مؤثربودن کاپیتان لاگ بر حافظۀ فعال، کارکردهای اجرایی و ادراک دیداری کودکان دارای اختلال یادگیری است. یافته‌های قاضی سعیدی و همکاران (2018) نشان داد نرم‌افزار کاپیتان لاگ می‌تواند در توان‌بخشی حافظۀ فعال و ادراک دیداری کودکان مبتلابه  ADHDمؤثر باشد. یافته‌های آب‌باریکی و همکاران (1396) نشان داد کاپیتان لاگ در کاهش نارسایی شناختی کودکان با اختلال یادگیری اثربخش بوده است. همچنین، طی بررسی سیستماتیک ایرازوکی[12] و همکاران (2020) مشخص شد کاپیتان لاگ یکی از برنامه‌های توان‌بخشی شناختی مؤثر و پایدار برای افراد با اختلال‌های خفیف تا متوسط است. ساها[13] و همکاران (2015) اثربخشی کاپیتان لاگ را بر کودکان مبتلا به اختلال بیش‌فعالی‌ـ‌نقص‌توجه بررسی کردند. نتایج مطالعۀ آنها نشان داد این نرم‌افزار بر مهارت‌های مختلف ازجمله هماهنگی دیداری‌ـ‌حرکتی و حافظۀ فعال این کودکان تأثیر سودمند داشته است.

مطالعات انجام‌شده دربارۀ اثربخشی برنامه‌های شناختی رایانه‌محور نیز حاکی از سودمندی این برنامه‌ها در بهبود مهارت‌های مختلف است. یافته‌های بدری بگه جان و همکاران (1399) نشان داد این برنامه‌ها موجب بهبود کارکردهای اجرایی کودکان مبتلا به ‌اختلال اُتیسم با عملکرد بالا می‌شود. نتایج حبیبی کلیبر و بهادری خسروشاهی (1398) اثربخشی این برنامه‌ها را بر شناخت اجتماعی، کنترل مهاری و اجتناب شناختی دانش‌آموزان دارای اختلال یادگیری ریاضیات نشان داد. یافته‌های عیوضی و همکاران (1398) و فراتحلیل تاکی و همکاران (1398) بر کودکان ADHD نشان‌دهندۀ بهبود و افزایش عملکرد حافظۀ فعال بود. یافته‌های مطالعۀ خاکسار بلداجی و همکاران (1397) اثربخشی بر مؤلفۀ مجری مرکزی حافظۀ فعال در کودکان دارای اختلال یادگیری خاص را نشان داد. یافته‌های شکوهی یکتا و همکاران (1393) نشان داد برنامۀ تمرین رایانه‌ای شناختی موجب بهبود عملکرد حافظۀ فعال دیداری فضایی دانش‌آموزان نارساخوان می‌شود. ویست و همکاران (2020) طی بررسی مطالعات متعدد دریافتند این برنامه‌ها موجب بهبود و ارتقای حافظۀ فعال هم در افراد عادی و هم در افراد دارای اختلال می‌شود. براساس یافته‌های باس و همکاران (2018) حافظۀ فعال دیداری با آموزش بهبود می‌یابد و مهم‌تر اینکه این تأثیر آموزش می‌تواند تا حدی به محرک‌های دیگر نیز گسترش یابد. یافته‌های کو، سونگ، یوک، جانگ ویون (2020) حاکی از این است که برنامه‌های آموزشی شناختی نه‌تنها بر بزرگسالان و کودکان بالای 4 سال مؤثر است، بلکه بر کودکان 18تا36ماهه نیز مؤثر بوده و موجب بهبود عملکردهای شناختی کودکان در تمامی سنین می‌شود. نتایج فراتحلیل ولوسو، ویچنته و فیلیپ[14] (2020) نشان می‌دهد آموزش‌های شناختی بر بهبود یک یا چند حیطه از عملکردهای اجرایی کودکان و نوجوانان مبتلا به ADHD مؤثر بوده است. مطالعات پوماچاهووا و ویاست (2017) حاکی از آن است که آموزش‌های شناختی رایانه‌ای برای کودکانی که نقص در حافظۀ فعال و حافظۀ فعال دیداری دارند، مؤثر است.

حافظۀ فعال زیربنای بسیاری از انواع یادگیری است و ضعف در آن، نتایج تأسف‌بار و جبران‌ناپذیری در پی خواهد داشت (ارجمندنیا، 1395). بدون مداخلات بهنگام مشکلات حافظۀ فعال و مشکلات ناشی از آن بر حوزه‌های مختلف دیگر در طول زمان بهبود نمی‌یابد و در طول رشد متراکم‌تر می‌شود و با افزایش سن دانش‌آموز، تأثیرات منفی آن بیشتر می‌شود (ارجمندنیا و شکوهی یکتا، 1398)؛ چراکه با گذشت زمان، نیازهای این کودکان بیشتر و عمیق‌تر می‌شود و فرصت طلایی برای بهبودشان از دست می‌رود و درصورت عدم‌مداخلۀ بهنگام به‌تدریج توانایی‌های آنها نیز تحلیل می‌رود. مداخلات حافظه باید پیش از رسش نواحی مغز رخ دهد؛ چراکه با برقرارشدن ساختارهای عصبی و میلینی‌شدن کامل، تغییر دشوارتر خواهد بود. برای جبران این ضعف‌ها و توانمندسازی این کودکان، برنامۀ مداخلات بهنگام به‌ویژه با تأکید بر مهارت‌های پایه و دارای مبنای عصب‌ـ‌روان‌شناختی ضرورت پیدا می‌کند (حسینعلی‌زاده، فرامرزی و عابدی، 1398).

باتوجه‌به ضرورت‌های یادشده و اهمیت نقش حافظۀ فعال (دیداری) و همچنین، مطالعات اندک دربارۀ استدلال سیال، پژوهش حاضر با هدف بررسی تأثیر نرم‌افزار توانمندسازی شناختی کاپیتان لاگ بر حافظۀ فعال دیداری و استدلال سیال دانش‌آموزان انجام شد.

روش پژوهش

باتوجه‌به ماهیت و هدف اصلی پژوهش مبنی‌بر اثربخشی نرم‌افزار توانمندسازی شناختی «کاپیتان لاگ» بر حافظۀ فعال دیداری و استدلال سیال دانش‌آموزان ۸تا۱۲ساله شهر اصفهان، طرح کلی پژوهش ازنظر هدف کاربردی و روش پژوهش از نوع مطالعۀ نیمه‌آزمایشی از نوع طرح پیش‌آزمون‌ـ‌پس‌آزمون‌ـ‌ پیگیری (یک ماه پس از اجرای پس‌آزمون) با استفاده از گروه آزمایش و کنترل بود.

جامعۀ آماری، نمونۀ آماری و روش نمونه‌گیری

جامعۀ آماری پژوهش شامل کلیۀ دانش‌آموزان ۸تا۱۲سالۀ شهر اصفهان در سال تحصیلی ۹۹-۹۸ بود که با روش نمونه‌گیری دردسترس، 30 نفر از آنها انتخاب و به‌صورت تصادفی در دو گروه آزمایش (15 نفر) و گروه کنترل (15 نفر) جایگزین شدند. ملاک ورود به پژوهش شامل 1) داشتن سن ۸تا۱۲، 2) رضایت کتبی والدین و دانش‌آموزان برای ورود به پژوهش و 3) نداشتن هرگونه بیماری روانی و جسمی بود. ملاک خروج از پژوهش 1) نارضایتی و تمایل‌نداشتن به ادامۀ طرح پژوهش، 2) شرکت‌نکردن در جلسات مداخله به‌طور منظم و کامل و داشتن بیش از 2 جلسه غیبت در جلسات بود. در این پژوهش ملاحظات اخلاقی لحاظ شد. شرکت‌کنندگان محق بودند که هر زمان که تمایلی به ادامۀ پژوهش نداشتند، از پژوهش خارج شوند.

ابزارهای پژوهش

مقیاس هوشی وکسلر برای کودکان، ویرایش پنجم (2014)

مقیاس هوش وکسلر ابزاری برای سنجش توانایی‌های شناختی کودکان ۶تا۱۶ساله و شامل 21 خرده‌مقیاس است. طبقه‌بندی خرده‌مقیاس‌ها بدین ترتیب است: 10 خرده‌مقیاس اصلی، 6 خرده‌مقیاس ثانوی و 5 خرده‌مقیاس مکمل. از خرده‌مقیاس‌های فراخنای ارقام فراخنای تصویر برای سنجش حافظۀ فعال دیداری و از خرده‌مقیاس‌های استدلال ماتریس و تشخیص وزن‌ها برای سنجش استدلال سیال استفاده شد. در پژوهش حاضر، ضریب پایایی خرده‌آزمون‌ها از 61/0 تا 89/0 گزارش شد (گراث مارنات، 1396).

در خرده‌مقیاس فراخنای ارقام، ترتیبی از اعداد برای آزمودنی خوانده می‌شود. لازم است آزمودنی با دقت به آنها گوش دهد و سپس بلافاصله آنها را یادآوری کند. این خرده‌مقیاس در دو تکلیف روبه‌جلو و روبه‌عقب انجام می‌شود. حداکثر نمره‌ای که آزمودنی در این خرده‌مقیاس کسب می‌کند 54 است. در خرده‌مقیاس فراخنای تصویر، تصاویری به آزمودنی نشان داده می‌شود و لازم است که آنچه را دیده است، در صفحۀ دیگری بازشناسی کند. حداکثر نمره در این خرده‌مقیاس 49 است. در خرده‌مقیاس استدلال ماتریس، ماتریس‌‌های ناقصی به آزمودنی نشان داده می‌شود و لازم است از بین گزینه‌های موجود، بهترین گزینه را انتخاب و ماتریس ناقص را کامل کند. حداکثر نمره در این خرده‌مقیاس 32 است. در خرده‌مقیاس تشخیص وزن، ترازویی که یک طرف آن خالی است، به آزمودنی نشان داده می‌شود و لازم است او از بین گزینه‌های موجود، بهترین پاسخ را برای سؤال انتخاب کند. حداکثر نمره در این خرده‌مقیاس 34 است.

بستۀ توان‌بخشی شناختی کاپیتان لاگ

منظور از بستۀ توانمندسازی شناختی، پروتکل آموزشی است که براساس برنامه‌های توانمندسازی شناختی کاپیتان لاگ (2018) تهیه و بر روی آزمودنی‌ها طی 8 جلسۀ 30دقیقه‌ای، هفته‌ای یک مرتبه اجرا شد. این نرم‌افزار برای سنین مختلف سطح‌های مختلفی دارد. برای کودکان سطح Silver، برای نوجوانان سطح  Gold و برای بزرگسالان سطح Diamond وجود دارد. همچنین، سطوح دشواری متفاوت و قابل‌انتخاب برای بازی‌ها دارد: ساده، متوسط و دشوار. برای همۀ آزمودنی‌های پژوهش حاضر سطح GOLD با سطح دشواری متوسط اجرا شد و پس از یک ماه به‌منظور پیگیری، مجدداً آزمون مقیاس هوش وکسلر کودکان بر روی هر دو گروه اجرا و نتایج تجزیه‌وتحلیل شد.

روش اجرا

پس از انتشار فراخوان شرکت در طرح پژوهشی در شبکه‌های اجتماعی، از بین داوطلبین 30 نفر از افرادی که واجد ملاک‌های ورود بودند، به‌روش دردسترس انتخاب و به‌طور تصادفی در دو گره 15نفرۀ آزمایش و کنترل قرار داده شدند. پس از آنکه والدین فرم رضایت آگاهانه را امضا کردند، آزمونگر (کارشناس ارشد روان‌شناسی) مرحلۀ پیش‌آزمون را با استفاده از مقیاس هوشی وکسلر  WISC-V بر روی هر دو گروه اجرا کرد و داده‌ها ثبت شد. سپس گروه آزمایش 8 جلسۀ 30‌دقیقه‌ای مداخله طبق جدول 1 دریافت کرد. پس از اتمام جلسات و یک ماه پس از آن، هر دو گروه دوباره ارزیابی شدند. برای پیشگیری از هر گونه سوگیری، انجام پیش‌آزمون، پس‌آزمون و پیگیری و همچنن جلسات مداخله، زیر نظر متخصص ویژۀ کودک و نوجوان در کلینیک تخصصی مشاوره و روان‌شناسی انجام گرفت.

ملاحظات اخلاقی

کمیتۀ اخلاق دانشگاه آزاد اصفهان (خوراسگان) پژوهش حاضر را تأیید کرد (کد اخلاق: IR.IAU.KHUISF.REC.1399.201). اصول اخلاقی تماماً در پژوهش رعایت شد. شرکت‌کنندگان اجازه داشتند هر زمان که مایل بودند از پژوهش خارج شوند. شرکت‌کنندگان مطمئن شدند که پژوهش هیچ‌گونه بار مالی برای آنها ندارد و اطلاعات آنها به‌طور محرمانه نگه داشته خواهد شد.

جدول1. پروتکل آموزشی توانمندسازی شناختی براساس نرم‌افزار کاپیتان لاگ (2018)

روش تجزیه‌وتحلیل داده‌ها

در پژوهش حاضر با استفاده از روش آماری توصیفی شامل میانگین، انحراف معیار، روش آماری استنباطی تحلیل واریانس با اندازه‌های تکراری به‌وسیلۀ نرم‌افزار 23SPSS به تحلیل داده‌ها پرداخته شد.

 یافته‌ها

سن شرکت‌کننده‌ها بین 8 تا 12 سال بود. میانگین سنی گروه آزمایش برابر با ۸/۹ و میانگین سنی گروه کنترل برابر با ۶/۹ بود. بیشتر افراد در گروه آزمایش، 4 نفر (7/26درصد) هشت سال داشتند و همین تعداد در گروه‌های سنی نُه سال و دوازده سال وجود داشت؛ اما در گروه کنترل بیشتر افراد نمونه، برابر با 5 نفر (3/33درصد) هشت سال سن داشتند. گروه آزمایش شامل 5 دختر (33.33درصد) و 10 پسر (66.66درصد) ((M= 9.80, S.D= 1.612, n=15 و گروه کنترل شامل 6 دختر (40درصد) و 9 پسر (6درصد)  (M= 9.60, S.D= 1.502 n=15) بود.

جدول 2. شاخص‌های توصیفی نمرات متغیرهای پژوهش به‌تفکیک دو گروه و سه مرحلۀ پژوهش

همان‌گونه که در جدول 2 مشاهده می‌شود، براساس یافته‌های توصیفی میانگین نمرات حافظۀ دیداری و استدلال سیال در گروه آزمایش افزایش بیشتری در مرحلۀ پس‌آزمون و پیگیری نسبت به ‌پیش‌آزمون داشته است.

برای بررسی فرضیه‌های پژوهش از تحلیل واریانس با اندازه‌گیری مکرر استفاده شد. بدین‌منظور، رعایت چند پیش‌فرض الزامی بود. برای بررسی نرمال‌بودن توزیع نمرات از آزمون کلموگروف اسمیرنف استفاده شد. نتایج این آزمون نشان داد فرض صفر مبنی‌بر نرمال‌بودن توزیع نمرات متغیرهای پژوهش در هر دو گروه در هر سه مرحله تأیید شده است. یعنی توزیع نمرات نمونه نرمال و همسان با جامعه است و کجی و کشیدگی حاصل اتفاقی است (سطح معناداری بیشتر از ۰۵/۰ است) (P>0/05). یکی دیگر از پیش‌فرض‌های لازم بررسی همگنی ماتریس واریانس‌کوواریانس و تساوی واریانس‌های خطا بود. بدین‌منظور، از آزمون ام‌باکس و لوین استفاده می‌شود. نتایج آزمون ام‌باکس نشان داد فرض یکسانی کوواریانس‌ها مربوط به نمرات فراخنای ارقام (P=0/096) تأیید می‌شود؛ اما در بعد فراخنای تصویر (P=0/001) و استدلال سیال (P=0/001,0/042) رد می‌شود(P<0/05).  

پیش‌فرض لوین مبنی‌بر برابری واریانس‌ها در گروه‌ها در متغیر حافظۀ فعال دیداری (فراخنای ارقام (P=0/592) و فراخنای تصویر P=0/144)) و استدلال سیال (تشخیص وزن‌ها (P=0/182) و استدلال ماتریس P=0/321)) در هر سه مرحله تأیید شد (P>0/05).

جدول 3. نتایج آزمون چندمتغیرۀ نمرات حافظۀ فعال دیداری و استدلال سیال

نتایج جدول 3 نشان می‌دهد نرم‌افزار توانمندسازی شناختی کاپیتان لاگ بر حافظۀ فعال دیداری و استدلال سیال دانش‌آموزان تأثیر داشته است. میزان تأثیر 763/0درصد بر فراخنای ارقام، 605/0درصد بر فراخنای تصویر، 688/0درصد بر تشخیص وزن‌ها و 658/0درصد بر ابعاد استدلال سیال بوده است. توان آماری 1 حاکی از کافی‌بودن حجم نمونه است.

برای بررسی پیش‌فرض یکنواختی کوواریانس‌ها یا برابری کوواریانس‌ها با کوواریانس کل از آزمون کرویت ماچلی^[15] بالاتر استفاده شد. آزمون ماچلی در همۀ ابعاد متغیر‌ها رد شد (5/0>p)؛ ازاین‌رو، از آزمون محافظه‌کارانه‌ای چون گرین‌هاوس‌ـ‌گیزر^[16] برای تحلیل واریانس اندازه‌گیری مکرر استفاده شد.

جدول 4. نتایج تحلیل اثرات درون‌آزمودنی در آزمون تحلیل واریانس با اندازه‌گیری‌های مکرر

نتایج جدول 4 نشان می‌دهد در تحلیل واریانس با اندازه‌گیری مکرر، در نمرات همۀ ابعاد متغیرها یعنی فراخنای ارقام، فراخنای تصویر، تشخیص وزن‌ها و استدلال ماتریس در بُعد تعامل زمان با گروه معنی‌دار به دست آمده است (001/0>p). این نتایج نشان می‌دهد مراحل پژوهش به‌صورت کلی با هم تفاوت ندارند؛ اما تغییرات در مراحل در گروه‌ها دارای تفاوت معنی‌دار است و میزان تأثیر عضویت گروهی در تغییرات در مراحل پژوهش در ابعاد فراخنای ارقام و تصویر به‌ترتیب برابر با 9/70 و 6/58درصد و در ابعاد تشخیص وزن‌ها و استدلال ماتریس به‌ترتیب برابر با 5/65 و 4/61درصد به دست آمده است.

نتایج مقایسۀ بین‌آزمودنی‌ها یعنی مقایسۀ دو گروه به‌صورت کلی در متغیر حافظۀ فعال دیداری در جدول 5 ارائه شده است.

جدول 5. نتایج تحلیل اثرات بین‌آزمودنی

نتایج در جدول 5 نشان داده است میانگین نمرات فراخنای ارقام و فراخنای تصویر در دو گروه آزمایش و کنترل به‌صورت کلی تفاوت معنی‌داری دارد (05/0>p). نتایج نشان داده است 20درصد از تفاوت‌های فردی در بُعد فراخنای ارقام و 43درصد در بُعد فراخنای تصویر به تفاوت بین دو گروه در مراحل پژوهش مربوط است که این مقدار معنی‌دار است. همچنین، میانگین نمرات تشخیص وزن‌ها و استدلال ماتریس در دو گروه نرم‌افزار توانمندسازی شناختی کاپیتان لاگ و کنترل به‌صورت کلی تفاوت معنی‌داری دارد (05/0>p).

نتایج نشان داده است 8/18درصد از تفاوت‌های فردی در بُعد تشخیص وزن‌ها و 8/21درصد در بُعد استدلال ماتریس به تفاوت بین دو گروه در مراحل پژوهش مربوط است که این مقدار معنی‌دار است.

جدول 6. نتایج برآورد مؤلفه‌ها به‌تفکیک متغیرهای وابسته در مراحل پژوهش برای مقایسۀ بستۀ آموزشی با گروه کنترل

نتایج در جدول 6 نشان می‌دهد در هر دو بُعد فراخنای ارقام و فراخنای حافظه، تفاوت گروه‌ها در مرحلۀ پیش‌آزمون غیرمعنی‌دار است؛ اما در مراحل پس‌آزمون و پیگیری بین گروه کنترل با گروه نرم‌افزار توانمندسازی شناختی کاپیتان لاگ، تفاوت معنی‌دار است (01/0>p). میزان تأثیر نرم‌افزار توانمندسازی شناختی کاپیتان لاگ در افزایش فراخنای ارقام و تصویر در مرحلۀ پس‌آزمون به‌ترتیب برابر با 6/26 و 3/57درصد و در مرحلۀ پیگیری برابر با 88/46 و 2/65درصد است و در هر دو بُعد تشخیص وزن‌ها و استدلال ماتریس تفاوت گروه‌ها در مرحلۀ پیش‌آزمون غیر معنی‌دار است؛ اما در مراحل پس‌آزمون و پیگیری بین گروه کنترل با گروه نرم‌افزار توانمندسازی شناختی کاپیتان لاگ، تفاوت معنی‌دار است (01/0>p). میزان تأثیر نرم‌افزار توانمندسازی شناختی کاپیتان لاگ در افزایش تشخیص وزن‌ها و استدلال ماتریس در مرحلۀ پس‌آزمون به‌ترتیب برابر با 7/29 و 6/31درصد و در مرحلۀ پیگیری برابر با 3/37 و 6/31درصد است که می‌توان چنین نتیجه‌گیری کرد که نرم‌افزار توانمندسازی شناختی کاپیتان لاگ بر حافظۀ فعال دیداری و استدلال سیال کودکان ۸تا۱۲سالۀ شهر اصفهان اثربخش بوده است.

نتیجه‌گیری

براساس نتایج به‌دست‌آمده از پژوهش حاضر، 20درصد از تفاوت‌های فردی در بُعد فراخنای ارقام، 43درصد در بُعد فراخنای تصویر، 8/18درصد در بُعد تشخیص وزن‌ها و 8/21درصد در بُعد استدلال ماتریس به تفاوت بین دو گروه در مراحل پژوهش مربوط است که این مقدار معنی‌دار است. درمجموع، می‌توان نتیجه‌گیری کرد که نرم‌افزار توانمندسازی شناختی کاپیتان لاگ بر حافظۀ فعال دیداری و استدلال سیال دانش‌آموزان ۸تا۱۲سالۀ شهر اصفهان اثربخش بوده است.

پیشینۀ پژوهش حاکی از آن است که مطالعات اندکی دربارۀ نرم‌افزار کاپیتان لاگ صورت گرفته است؛ بااین‌حال، یافته‌های پژوهش حاضر با یافته‌های پژوهش‌های پیشین هم‌سو است. ازآن‌جمله می‌توان به یافته‌های پژوهش غیاثوند و مجد (1398)، میرزایی خلیل‌آبادی (1398)، قائدی و همکاران (1396) و آب‌باریکی و همکاران (1396) بر روی دانش‌آموزان با ناتوانی‌های یادگیری اشاره کرد. نتایج این پژوهش‌ها حاکی از اثربخش‌بودن نرم‌افزار کاپیتان لاگ بر حافظۀ فعال، حافظۀ دیداری‌ـ‌فضایی و کارکردهای اجرایی این دانش‌آموزان است. همچنین، یافته‌های پژوهش نظربلند و همکاران (1398) بر روی کودکان دارای اختلال‌های طیف اتیسم و قاضی سعیدی و همکاران (1397) بر روی کودکان مبتلا به ADHD نشان داد کاپیتان لاگ می‌تواند در توان‌بخشی و بهبود حافظۀ فعال و ادراک دیداری این کودکان مؤثر باشد.

ساها و همکاران (2015) نیز اثربخشی کاپیتان لاگ را بر روی مؤلفه‌های EEG، توجه، حافظۀ فعال، سرعت پردازش و بیش‌فعالی کودکان مبتلا به اختلال بیش‌فعالی‌ـ‌نقص‌توجه بررسی کردند و نتایج مطالعۀ آنها نشان داد این نرم‌افزار بر سرعت پردازش، هماهنگی دیداری‌ـ‌حرکتی، توجه مداوم و حافظۀ فعال این کودکان تأثیر سودمند داشته است.

مطالعات بسیار اندکی دربارۀ متغیر استدلال سیال انجام شده است و همین موضوع یکی از نقاط قوت پژوهش حاضر است. ازاین‌جمله می‌توان به مطالعات زیر اشاره کرد. حسینی دشت‌بیاض و همکاران (1398) دریافتند آموزش کارکردهای اجرایی در افزایش استدلال کمّی، استدلال سیال و نمرۀ کل عملکردهای اجرایی دانش‌آموزان مؤثر است. آگاهی و همکاران (1397) دریافتند ارتباط معنی‌دار بین حافظۀ فعالی و استدلال سیال وجود دارد. مطالعۀ شهابی (1395) نشان داد حافظۀ کاری نقش پیشایندی برای استدلال سیال دارد و مداخله در افزایش و بهبود حافظۀ کاری می‌تواند برای داشتن استدلال سیال بهتر مفید باشد. یافته‌های گورین و سیلویا (2020) نشان می‌دهد استدلال سیال هم به‌طور مستقیم و هم غیرمستقیم در تشخیص کلمه در بین کودکان پیش‌دبستانی نقش دارد. پارتانین و همکاران (2020) بیان کردند استدلال سیال و حافظۀ فعال و توانایی برنامه‌ریزی کارکردهای اجرایی پیچیده نقش مهمی در شناسایی کودکان در معرض خطر مشکلات ریاضی دارند.

در تبیین این یافته‌ها می‌توان چنین استدلال کرد که نرم‌افزار کاپیتان لاگ با بیش از 2000 تکلیف در سطوح مختلف برای ارتقای کارکردهای شناختی است که علاوه‌بر حافظۀ فعال (دیداری و شنیداری) شامل انواع تکالیف برای بهبود و ارتقای مهارت‌های توجه و تمرکز (توجه انتخابی، توجه متمرکز، توجه مداوم و جابه‌جایی توجه)، حافظة فوری و حافظة کوتاه‌مدت دیداری و شنیداری، سرعت پردازش (دیداری و شنیداری)، ادراک دیداری و شنیداری، هماهنگی حسی و حرکتی، بهبود هماهنگی دست و چشم، پردازش دیداری، کنترل حرکات ریز، کارکردهای اجرایی، حل مسئله، سرعت واکنش، استدلال منطقی، استدلال استقرایی و استنتاجی، بهبود کنترل تکانه، یکپارچه‌سازی ذهنی، دسته‌بندی و مرتب‌سازی دیداری و شنیداری و هوش فضایی است. سن کاربری این نرم‌افزار 5 تا 90 و خارج از چهارچوب تفاوت فرهنگی است. این برنامه برمبنای سیستم پردازش اطلاعات پایه طراحی شده است. این سیستم برای یادگیری پردازش اطلاعات عمومی، اجتماعی و تحصیلی ضروری است و منعکس‌کنندۀ توانایی و استعداد فردی برای شناسایی، تمییز و پردازش اطلاعات در جریان زندگی روزمره و محیط است. حافظۀ فعال و توانایی سرعت پردازش مرکزی، نقش مهمی در این سیستم دارند. تمامی تمرین‌های موجود در برنامۀ کاپیتان لاگ، در بهبود و ارتقای عملکرد سیستم پردازش اطلاعات پایه مؤثر هستند. تمامی تکالیف موجود در این برنامه چندبُعدی هستند و به‌طورکلی بر بیش از یک مهارت شناختی تمرکز دارند؛ بنابراین، کارکردهای پایۀ شناختی و کارکردهای عالی شناختی به‌طور هم‌زمان در این برنامه بهبود و ارتقا پیدا می‌کنند و فرد می‌تواند مهارت‌ها و توانایی‌های خود را برای یادگیری و کسب موفقیت در حیطه‌های مختلف زندگی روزمره، زندگی تحصیلی و شغلی بهبود بخشد.

این نرم‌افزار توانمند با طراحی هوشمند بازی‌های جذاب و درگیرکردن هر دو نیمکرة مغزی و سیستم پاداش‌دهی سریع این انگیزه را در مخاطب ایجاد می‌کند که به مراحل بالاتر برود و بتواند از توانایی‌های خود به‌نحو بهتری نیز استفاده کند. ازآنجاکه تمامی تکالیفِ نیازمند به‌کارگیری حافظۀ دیداری، درقالب بازی‌های جذاب طراحی شده‌اند، آزمودنی سعی در به‌خاطرسپردن تصاویر ارائه‌شده دارد و در پی تمرین مداوم و تکرار این تکالیف، عملکردهای سیناپسی مغز تغیر می‌کند و حافظۀ فعال دیداری بهبود می‌یابد و این امر موجب افزایش ظرفیت حافظۀ فعال دیداری می‌شود.

همچنین، بازی‌های استدلال سیال برنامۀ توانمندسازی شناختی کاپیتان لاگ به‌گونه‌ای طراحی شده‌اند که درعین‌حال که جذاب هستند و برای آزمودنی ایجاد انگیزه می‌کنند، در ابتدا آسان هستند و آزمودنی به‌راحتی آنها را پشت سر می‌گذارد و اعتمادبه‌نفس و انگیزه برای ادامه در او شکل می‌گیرد. در ادامه تکالیف پیچیده‌تر و چالش‌برانگیز می‌شود؛ به‌گونه‌ای که حس رقابت و برنده‌شدن را در آزمودنی ایجاد می‌کند. مهارت‌های استدلال و حل مسئله و مهارت‌های پایه‌ای ریاضیات و محاسبات او را نیز به چالش می‌کشد و درنتیجه، تمرین و تکرار این بازی‌ها و افزایش تدریجی سطح دشواری آنها موجب تقویت و بهبود این مهارت‌ها می‌شود.

امروزه با پیشرفت فناوری و افزایش بازی‌های رایانه‌ای، دانش‌آموزان کار با نرم‌افزار را به انواع دیگر آموزش‌ها ترجیح می‌دهند و به‌دلیل اینکه در این‌گونه بازی‌ها شاهد موفقیت و پیشرفت تدریجی خود هستند، بسیار باانگیزه عمل می‌کردند. باتوجه‌به دریافت پاداش به‌علت عملکرد مثبت خود درزمینة انجام بازی مهارت خوبی پیدا می‌کنند که این مهارت درواقع ارتقای مهارت‌های آنها را موجب می‌شود و به بهبود یادگیری دانش‌آموزان منجر می‌شود؛ بنابراین، استفاده از این روش درمانی در سال‌های پیش از دبستان و دبستان می‌تواند رویکرد مؤثری در بهبود مهارت‌های بنیادین باشد و احتمالاً موجب پیشگیری از بروز اختلالات یادگیری شود.

محدودیت‌های پژوهش

برای تحقق هر پژوهشی، محدودیت‌هایی وجود دارد. این پژوهش نیز مانند پژوهش‌های دیگر عاری از محدودیت نبود. محدودبودن پژوهش به دانش‌آموزان ۸تا۱۲سالۀ شهر اصفهان، تعمیم نتایج را به جامعه‌های دیگر محدود می‌کند.

پیشنهادها

به‌منظور پیشرفت نظری و عملی و جنبۀ علم‌افزایی، پیشنهاد‌ می‌شود پژوهش حاضر درقالب طرح آزمایش در نمونه‌هایی بزرگ‌تر و گسترده‌تر اجرا شود تا بتوان نتایج آن را به جامعه تعمیم داد. همچنین، پیشنهاد می‌شود برای بهره‌مندی بیشتر از این نرم‌افزار قدرتمند و جامع، به زبان فارسی ترجمه شود. باتوجه‌به نتایج پژوهش حاضر، می‌توان استفاده و بهره‌مندی از نرم‌افزار توانمندسازی شناختی کاپیتان لاگ را برای بهبود مهارت‌های حافظۀ فعال دیداری و استدلال سیال در مدارس مقطع ابتدایی و در مراکز مشاوره و خدمات روان‌شناختی برای مداخلات یادگیری پیشنهاد کرد.

تشکر و قدردانی

با تقدیر و تشکر از زحمات استاد محترم سرکار خانم دکتر بهرامی‌پور، پرسنل محترم مرکز روان‌شناختی و مشاورۀ راه برتر و تشکر ویژه از شرکت‌کنندگان و والدین محترم آنها برای همکاری صمیمانه‌ای که در اجرای پژوهش حاضر داشتند.

[1] visual Working Memory

[2] Buss, Ross-Sheehy, Reynolds

[3] Wiest, Wong, Bacon, Rosales & Wiest

[4] fluid Reasoning

[5] Spruijt, Ziermans & Swaab

[6] Guerin & Sylvia

[7] Partanen, Jansson & Sundin

[8] cognitive Rehabilitation

[9] Ghazisaeedi, Shahmoradi, Niakan Kalhori, Bashiri

[10] Captain’s Log

[11] Donders & Hunter

[12] Irazoki

[13] Saha

[14] Veloso, Vicente & Filipe

[15] - Mauchly Test of Sphericity

[16] - Greenhouse-geisser