ارزیابی راهبردی ساختار فضایی شهرها با تأکید بر الگوهای نوین آمایش شهری (پژوهش موردی: شهر یاسوج)

امروزه نظام‌های نوین سازمان‌یابی فضا بیش از پیش از فرایندهای سنتی خود فاصله گرفته‌اند (Malekpour et al., 2015: 3)؛ به طوری که تنوعی از الگوهای شکل‌گیری مناطق با ویژگی‌ها و الزاماتی کم‌وبیش متفاوت و متنوع در حال ظهور و شکل‌گیری هستند (Baily and Turok, 2001: 8)؛ در این بین سکونتگاه شهری در پهنة فضا، نقش مهمی در ساختار و سازمان فضایی هر منطقه دارد (زالی، 1390: 9). پژوهش‌های انجام‌شده درزمینة نظام‌یابی سیستم‌های شهری حاکی است الگوهای نوین نظام‌یابی مناطق دیگر با فرایندهای مکان مرکزی کریستالر و الگوهای مبتنی بر مدل سنتی مرکز- پیرامون تفسیر و تحلیل نمی‌شوند و به‌سوی توسعة منطقه‌ای گام برنخواهند داشت (Krugman, 1991: 5)؛ زیرا این انگاره‌ها اساساً قادر به توجیه فضای جریان‌ها شامل جریان‌های اطلاعات، جریان‌های اقتصادی دوربرد و توسعة آینده‌محور نیستند؛ بنابراین بازتعریفی از فرایندهای شکل‌دهندة سیستم‌های شهری و منطقه‌ای، بیان‌کنندة وجود نوعی رویکرد جدید در نظام سازمان‌یابی فضایی شهرها و توسعة هدفمند آنهاست (Taylor et al., 2010: 9). این رویکرد جدید که علاوه بر شناسایی پیشران‌های توسعه، مسیر توسعة‌ شهرها و مناطق را هم در آینده مشخص و پیش‌بینی می‌کند، رویکرد آینده‌پژوهی و سناریونویسی است (Kirk et al., 2014: 9). در آغاز هزارۀ سوم، علم آینده‌نگاری و سناریونویسی، علاوه بر تحلیل روندهای گذشته، بر کشف، ابداع و ارزیابی آیندة‌ ممکن، محتمل و مطلوب تأکید دارد و این رویکرد مصداق عینی بیان گاستن برگر^[1] (2006) دربارۀ آینده است که می‌گوید: «آینده را ببین و چهارچوب آن را بر هم بزن» (Godet, 2006: 8)؛ بر این اساس کشورهایی که خواهان تحولات بنیادین در سکونتگاههای جمعیتی و سازمان فضایی مناطق خود هستند، برنامه‌ریزی پابرجا و مبتنی بر طراحی سناریو با رویکرد آینده‌نگاری را محور عمدۀ برنامه‌ریزی توسعة آتی خود قرار داده‌اند (تدبیر، 1390: 9)؛ از این رو یکی از مفاهیم عمده و اساسی که می‌توان درزمینة رشد و توسعة مناطق به کار برد، بهره‌گیری از برنامة استرا‌تژیک و آینده‌نگاری به‌مثابة یک ضرورت برای رشد و توسعة سکونتگاههای جمعیتی و مناطق شهری است. در قالب سیاست‌های برنامه‌های پنج‌سالة توسعه تلاش‌های زیادی برای تعدیل نامتعادلی‌ها در توسعة منطقه‌ای و توسعة سکونتگاههای جمعیتی در ایران انجام شده است، اما توزیع نامتوازن امکانات، خدمات و فعالیت‌ها و وجود نابرابری‌ها و شکاف در توسعه و عدم شناسایی پیشران‌های کلیدی متناسب با سازمان جغرافیایی و محیطی هر منطقه و تدوین‌نشدن سناریوهای مطلوب متناسب، هم در بین استان‌ها و هم در درون استان‌ها، همواره یکی از دل‌مشغولی‌های سازمان‌ها و نهادهای اجتماعی و اقتصادی کشور بوده اسـت. در این میان استان کهگیلویه و بویراحمد برخلاف برخورداری از پتانسیل‌ها و قابلیت‌های اکولوژیکی و محیطی متنوع، از زمان پیدایش همیشه در پایین‌ترین سطوح توسعه‌یافتگی قرار داشته است؛ به طوری که سکونتگاههای شهری و روستایی به‌ویژه مناطق شهری این استان ازجمله شهر یاسوج ازنظر شرایط جغرافیایی و محیطی مناسب مانند مرکزیت محوری، قابلیت توسعة صنعت گردشگری، برخورداری از اراضی وسیع کشاورزی و دیگر قابلیت‌های اکولوژیکی در شرایط بهینه و مطلوب توسعه قرار ندارد و هنوز به‌طور بالقوه زمینة رشد و توسعة سازمان فضایی و همچنین نقاط پیرامونی آن فراهم نشده است؛ بنابراین به‌منظور دستیابی به برنامه‌ریزی جامع و راهبردی برای تحقق توسعة مطلوب و هدفمند شهرهای این استان ازجمله شهر یاسوج و نیز دستیابی به توسعة پایدار منطقه‌ای همراه با آمایش شهری آینده‌محور و ارتقای همه‌جانبة رفاه عمومی در سطح استان و سکونتگاه شهری اشاره‌شده، توجه به تمرکز بر شناخت پیشران‌های حیاتی و قابلیت‌های کلیدی توسعه و همچنین تدوین سناریوهای مطلوب در شهر یاسوج برای توسعة سیستم‌های شهری در مقیاس ناحیه‌ای و منطقه‌ای در آینده ضرورتی انکارناپذیر خواهد بود؛ از این رو هدف اصلی پژوهش حاضر، شناسایی و تحلیل پیشران‌های توسعه و همچنین تدوین سناریوهای مطلوب توسعه در شهر یاسوج برپایة رویکرد آینده‌پژوهی و سناریونویسی است. همچنین پرسش‌های زیر مطرح است:

مهم‌ترین شاخص‌های راهبردی برای توسعة فضایی شهر یاسوج مبتنی بر کدام پیشران‌ها و راهبردهاست؟

مطلوب‌ترین سناریوهای محتمل در برنامه‌ریزی آمایش شهری برمبنای پاسخ به توسعة شهر یاسوج مبتنی بر کدام سازوکارهای بالقوه خواهد بود؟

تاریخ مطالعات آینده‌پژوهی و سناریونویسی به فاصلة بین دو جنگ جهانی برمی‌گردد (حسینی‌خواه، 1398: 53). پس از جنگ جهانی دوم به علت ضعف روش‌ها و مدل‌ها در کشف، ابداع و ارزیابی آیندة ممکن، زمینه برای رشد تفکر آینده‌نگری و آینده‌پژوهی فراهم شد. در همین سال‌ها تلاش ایتالیا برای فعالیت در حوزة آینده‌پژوهی در باشگاه رم تجلی یافت و انجمن آیندة جهان^[2] به کوشش ادوارد کورنیش^[3] (1963) وارد عرصة آینده‌پژوهی شد. در سال 1965 الوین تافلر^[4] نخستین‌بار عبارت «شوک آینده» را به کار برد. دو سال بعد در سال 1967، برگزاری نخستین همایش جهانی آینده‌پژوهی در اسلو نقطة عطفی در آینده‌پژوهی بود؛ زیرا شرکت‌کنندگان در این همایش به‌اتفاق کتاب بشر را در سال 2000 تألیف کردند (Godet, 2006: 13). پس از آن به‌صورت علمی‌تر، آینده‌پژوهی به‌عنوان یک علم در میانة قرن بیستم در اندیشکدة رند نیروی هوایی آمریکا^[5] پا به عرصة وجود نهاد و عنوان «علم بزرگ» به معنای علم سامان‌دهنده و هدفمند برای آن در نظر گرفته شد (Kameoka et al., 2004: 9).

بر این اساس درزمینة موضوع پژوهش، مطالعاتی در سطح جهان و ایران انجام شده است که به‌طور خلاصه به بعضی از آنها اشاره می‌شود:

کرشتینا و کلارز^[6] (2010) پژوهشی با عنوان «چشم‌اندازسازی تکنولوژی برای آیندة توسعة بخش انرژی در لهستان تا 2030» با روش میدانی، شبه‌ریاضی و آینده‌پژوهی در کشور لهستان انجام دادند؛ آنها دریافتند مهم‌ترین پیشران‌های توسعه برای رشد صنعت انرژی در لهستان به توسعة فناوری‌های ICT، توسعه و تقویت زیرساخت‌ها، جلوگیری از توسعة افقی مناطق و نواحی و... مربوط است.

ریوس کارمناد و راهوانو^[7] (2014) در پژوهشی با عنوان «بررسی راهبردهای مؤثر بر توسعة منطقه‌ای و روسـتایی» که با روش میدانی و طوفان فکری در کشور رومانی انجام دادند، به این نتیجه رسیدند که راهبردهای اصلی، استراتژی‌ها و ظرفیت‌های توسعة منطقه‌ای در رومانی در سه طبقة فنی- کارآفرینی، اخلاقی و اجتماعی، و سیاسی و تفسیری قابل بررسی هستند.

کرازکی^[8] (2014) پژوهشی با عنوان «تفکر آینده‌پژوهی در برنامه‌ریزی شهری و کاربرد آن در سیستم برنامه‌ریزی شهری شهر دوبلین» با روش تحلیل اسنادی و قوم‌نگاری و آینده‌پژوهی انجام داده است. وی درنهایت فرایند پیشنهادی کاربرد آینده‌پژوهی را در برنامه‌ریزی و نظام شهری برای شهر دوبلین ارائه کرده است.

کرشچن و همکاران^[9] (2018) در پژوهشی با عنوان «اهمیت تجزیه‌وتحلیل سناریو در توسعة شهری برای برنامه‌ریزی و مدیریت زیرساخت آب شهری» با رویکرد شبه‌ریاضی و مشارکتی به این نتیجه رسیده‌اند که تجزیه‌وتحلیل سناریوهای مختلف توسعه به افزایش قابلیت انعطاف‌پذیری شهر برای توسعة هدفمند کمک می‌کند؛ از این رو شبیه‌سازی سناریوهای گوناگون برای توسعة شهرها در مقیاس‌های عملکردی متفاوت به رشد و توسعة مطلوب شهری می‌انجامد.

کاترینا و همکاران^[10] (2018) در بررسی «برنامه‌ریزی استراتژیک برای توسعة پایدار در شهرها با رویکرد مورفولوژیکی و سناریونویسی» برنامه‌ریزی استراتژیک شهرها را مدنظر قرار داده‌اند؛ آنها به این نتیجه رسیده‌اند که آثار زیست‌محیطی، بهره‌وری منابع، مشارکت شهروندان و امنیت انرژی، مهم‌ترین شاخص‌های توسعة پایدار در شهرها هستند و رویکرد مشارکت شهروندان، بهترین سناریوی مطلوب برای توسعة بهینة شهرهاست.

زند حسامی و همکاران (1395) در «شناسایی ابعاد مؤثر بر آینده‌نگاری برنامه‌ریزی شهری با رویکرد اقتصادی»، با روش آینده‌نگاری به برنامه‌ریزی توسعة اقتصادی شهر قزوین توجه کرد‌ه‌اند. در این زمینه سه سناریوی ادامة روند موجود، رشد سریع و هم‌پیوندی با اقتصاد جهانی و رشد متعادل و هم‌پیوندی با اقتصاد جهانی با توجه به شرایط اقتصادی شهر قزوین ارائه و درنهایت براساس سناریوها، پیشنهادهای کاربردی برای پویایی هرچه بیشتر اقتصاد شهری قزوین مطرح شد.

 زالی و زمانی‌پور (1395) در «تحلیل سیستمی متغیرهای راهبردی توسعة منطقه‌ای در برنامه‌ریزی سناریومبنا» با رویکرد آینده‌پژوهی و سناریونویسی، قابلیت‌های اصلی و اولویت‌دار توسعة استان مازندران را بررسی کرده‌اند. نتایج نشان می‌دهد قابلیت‌های اصلی و اولویت‌‌دار توسعة استان مازندران در افق 1410 شامل «محصولات زراعی»، «باغ‌‌ها و قلمستان‌‌ها»، «آبزی‌پروری»، «منطقة ویژة اقتصادی امیرآباد»، «گردشگری»، «بندر فریدون‌کنار» و «بندر امیرآباد» است.

پورسهراب و زالی (1396) در پژوهشی با عنوان «آینده‌نگاری توسعة منطقه‌ای با رویکرد تلفیقی سناریونویسی و مدل تحلیلی SWOT» با رهیافت آینده‌نگاری، پایداری منطقه‌ای شهری گیلان را بررسی کردند. برمبنای نتایج، عوامل کلیدی مؤثر بر توسعة منطقه‌ای استان گیلان در سه بعد اقتصادی، زیرساختی و مدیریتی انتخاب شدند که به ترتیب عبارت‌اند از: منطقة آزاد تجاری انزلی، تجارت و بازرگانی بین‌المللی، رشد اقتصادی استان، نیروی کار متخصص، ثبات اقتصادی، همکاری بین سازمانی، جذب سرمایه‌گذار، خطوط ریلی، محصولات کشاورزی و مدیریت توسعه.

حسینی‌خواه و تقوایی (1396) در پژوهشی با عنوان «برنامه‌ریزی توسعة صنعت گردشگری با رویکرد آینده‌پژوهی و سناریونویسی»، شاخص‌های توسعة صنعت گردشگری را در شهر یاسوج با رهیافت آینده‌نگاری بررسی کردند. برمبنای نتایج، 8 پیشران حیاتی شرایط آب‌وهوایی و اقلیم، طرح جامع گردشگری، تأسیسات زیربنایی، رسانه‌ها، خدمات رفاهی، آداب‌ورسوم، بخش خصوصی و امنیت، پیشران‌های کلیدی توسعة صنعت گردشگری شهر یاسوج شناخته شدند و مطلوب‌ترین سناریو برای ترسیم صنعت گردشگری شهر یاسوج، سناریوی مبتنی بر حفظ، تدوین، تعامل، توسعه، رشد کمی و کیفی، افزایش و بهبود امنیت دانسته شد.

رهنما و همکاران (1397) با «شناسایی و تحلیل پیشران‌های مؤثر بر توسعۀ منطقه‌ای با رویکرد برنامه‌ریزی سناریومبنا»، شاخص‌های توسعه را در شهر کرج با رویکرد آینده‌پژوهی و سناریونویسی بررسی کردند. نتایج حاصل از پژوهش حاکی است مسئلۀ «منابع آبی و خشکسالی»، «نابودی باغ‌های استان به دلیل گسترش بی‌رویۀ ساخت‌وساز» و «تولیدات صنعتی، افزایش آلودگی‌های محیطی و فرسودگی کارخانه‌ها در افق 1410»، سه تهدید جدی و اساسی برای توسعۀ استان البرز تا افق 1410 هستند؛ اما قابلیت، هم‌جواری با استان تهران و استفاده از ظرفیت‌های جمعیتی و اقتصادی آن، در هر ۳ سناریو، سناریوی مطلوب شناسایی شدند.

نتایج حاصل از مطالعات نشان می‌دهد از سه دهة گذشته، پژوهشگران کشورهای اروپایی و تا حدودی کشورهای آمریکایی از الگوهای آینده‌پژوهی و سناریونویسی در پژوهش‌ها و طرح‌های توسعة شهری و منطقه‌ای در ابعاد متفاوت استفاده کرده‌اند؛ از سوی دیگر چنین مطالعاتی به‌تازگی در کشور ایران وارد پژوهش‌ها و مطالعات پژوهشگران شده و طرفداران و علاقه‌مندان بسیاری پیدا کرده است و استادان دانشگاههای مختلف و شهرداری‌ها ازجمله شهرداری تهران، مشهد و اصفهان و چند پژوهشکده، این موضوع را به‌صورت جدی دنبال کرده‌اند. این امر به خودی خود امیدوارکننده است؛ اما باید آنقدر هوشمندانه باشد که در مسیر درست خود حرکت کند و فقط در قالب عناوین طرح‌ها و کارگاهها و طرح‌های پژوهشی باقی نماند و به‌صورت کاربردی از این علم استفاده شود. در همین زمینه می‌توان گفت تاکنون توجه چندانی به استفاده از این رویکردهای نوین در مطالعات و طرح‌های توسعة شهری و منطقه‌ای کشور نشده است و فقط به‌صورت خاص به‌ویژه در سال‌های اخیر و آن هم در مطالعات آمایش سرزمین استان‌ها از الگوهای نوین آینده‌پژوهی استفاده شده است.

مبانی نظری پژوهش

توسعه

پیشینة توسعه بسیار وسیع است و قدمتی همزمان با تغییرات طبیعی و اجتماعی در سطح کرة زمین دارد (Sharpley, 2005: 11). از دیدگاه طبیعی سابقة توسعه همزمان با تحولات زمین‌شناسی و از منظر اجتماعی برابر با ظهور جوامع بشری اولیه است (Swarbrook, 2005: 8). شاید به‌صورت دقیق در محافل عمومی توسعه را همزمان با انقلاب صنعتی در انگلستان و پس از آن می‌دانند که تحولات عظیمی را در دنیای بشری به همراه داشته و به‌سرعت مناسبات انسان با محیط اطراف خود را برای رسیدن به حد اعلای رفاه و برتری تغییر داده است (Agudelo and Mels, 2011: 8).

توسعه فرایندی متضمن بهبود مداوم در همة عرصه‌های زندگی انسانی اعم از مادی، معنوی و بهبود بنیان‌های اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و فرهنگی است؛ بنابراین توسعه فرایند گذار از وضع موجود به وضع مطلوب است (مارک هنری، 1374: 1). توسعه به معنای بهبود کیفیت زندگی (Rogelio et al., 2018: 7)، توجه به ارتباط بین آموزش و ثروت (Cheng et al., 2018: 3) و افزایش سطح رفاه سکونتگاههای شهری و روستایی است. درواقع یکی از اهداف توسعه، تدوین مجموع سیاست‌هایی است که به‌منظور ارتقای سطح مناطق توسعه‌نیافته و با هدف کاهش یا حذف تفاوت بین مناطق شهری و دیگر مراکز جمعیتی تهیه و تنظیم می‌شود؛ بنابراین با به‌کارگیری برنامه‌های آینده‌نگاری و طراحی سناریو که تعیین‌کنندة راهبرد توسعه‌ای یک کشور یا یک منطقه است، می‌توان زمینه را برای رشد و توسعة منطقه فراهم کرد (Foren, 2001: 7).

بی‌شک هدف اصلی توسعة فضاهای شهری، مدیریت مطلوب فضاست؛ بنابراین توسعة شهری بیشتر از‌ اینکه مستلزم داشتن یک طرح فنی باشد، مستلزم یک برنامة مدیریتی مبتنی بر اصل توازن‌های اقتصادی و فضایی است؛ در این صورت است که آمایش شهری با استفاده از رویکردهای نوین، تحقق‌بخش عدالت در فضاها و مکان‌های شهری است. درواقع امروزه تمرکز شدید جمعیت و فعالیت‌ها در یک یا چند نقطة جغرافیایی از مشخصه‌های بارز بیشتر کشورهای جهان سوم به‌ویژه کشور ایران است. بی‌توجهی به برنامه‌های بلندمدت و تکیة سیاست‌گذاران به برنامه‌های سطحی و بدون استفاده از الگوهای نوین از موانع اصلی توسعة متوازن مناطق و فضاهای شهری است؛ بنابراین به‌منظور دستیابی به یک وضعیت پایدار واقعی در شهرها، تدوین سیاست‌هایی نوین برای تحقق شهرهای پایدار با استفاده از الگوهای نوین آمایش شهری ضروری است؛ الگوهایی که علاوه بر برنامه‌ریزی برای وضع موجود، کشف و تحلیل آینده را نیز مدنظر قرار دهد.

آمایش شهری

واژة «آمایش» از واژه‌های فارسی باستان است که دوباره در فارسی امروز به کار گرفته شده ‌است (فرهنگستان زبان و ادب فارسی، 1396: 21). «آمایش»، اسم مصدر از فعل «آمودن» یا «آماییدن» و به معنای «آراستن»، «آمیختن»، «فراروند» یا «آراستن» و «نظم‌دادن» است (Dorota and Magdalena, 2018: 7). درواقع آمایش شهری، عملی است که براساس آن، شهر و مراکز جمعیتی آن با یکدیگر هماهنگ می‌شوند. در آمایش شهری به تمام کارکردهای شهر از دیدگاه شهرسازی، فضای جغرافیایی، معماری، محیط‌زیست، توسعة اجتماعی و توسعة اقتصاد محلی توجه می‌شود (Catarin and Charles, 2019: 7). سیاست آمایش شهری درمجموع تکاپو در راه رسیدن به توسعة پایدار با اشتیاق به بهترسازی یا اصلاح بستر زندگی مردم شهر، مساعدت به توسعة اقتصادی آن و توجه اساسی به عناصر محیط زیستی در تهیه و اجرای پروژه‌های توسعة شهری است (صالحی و فرزام‌پور، 1388: 10). آمایش شهری استفادة بهینه و عقلانی و پی‌بردن به ارزش‌های فضاهای شهری به‌منظور کارکردهای مؤثر اقتصادی و اجتماعی در مراکز جمعیتی است. درواقع برنامه‌ریزی و سازمان‌دادن نحوة اشغال فضا و تعیین محل سکونت انسان‌ها و محل فعالیت‌ها و تجهیزات و همچنین کنش‌های بین عوامل گوناگون نظام اجتماعی‌اقتصادی در سکونتگاههای شهری «آمایش شهری» نام دارد (خنیفر، 1394: 3). اصول کلی آمایش شهری عبارت‌اند از: توجه به ملاحظات امنیتى و دفاعى، وحدت و یکپارچگى سکونتگاههای شهری، حفاظت محیط‌زیست و احیای آن، کارایى و بازدهی اقتصادی، گسترش عدالت اجتماعى و محرومیت‌زدایی، حفظ هویت اسلامى و میراث فرهنگى (Nataša and Marko, 2018: 9). درواقع مهم‌ترین اصل آمایش شهری، شناسایی قابلیت‌های طبیعی و جغرافیایی هر سکونتگاه و تدوین مطلوب‌ترین چشم‌انداز برای توسعة آیندة هر سکونتگاه است (Bakker and Koning, 2017: 10).

آینده‌نگاری شهری چشم‌اندازهای بلندمدت و مقیاس‌های چندبعدی را در سیاست‌های آمایش شهری فراهم می‌کند. آینده‌نگاری شهری، هم اطلاعات تکمیلی را برای اهداف آمایش شهری ارائه می‌دهد و هم ورودی‌هایی برای بیانیة چشم‌انداز شهری دارد؛ با وجود این آینده‌نگاری شهری یک نوش‌دارو برای موضوعات بلندمدت در سیاست‌های آمایش شهری نیست؛ بنابراین با ظهور رویکردهای نوینی همچون آینده‌پژوهی دیگر نمی‌توان فقط با روش‌های معمول الگوهای نوین آمایش شهری را طراحی کرد. امروزه نیازمند رویکردهایی هستیم که اهداف آمایش شهری را شکل می‌دهند. درواقع باید به‌دنبال روش‌هایی برای خلق آیندة مطلوب در سیاست‌های آمایش شهری بود؛ عدم قطعیت‌ها، بحران‌های طبیعی و انسانی، ظهور فناوری‌ها، رشد جمعیت و گسترش شهرنشینی، همگی مؤید این مطلب هستند که باید به‌دنبال فرایندهای نوین در سیاست‌های آمایش شهری با رویکرد آینده‌پژوهی بود؛ از این رو آمایش شهری به تفکری استراتژیک و آینده‌نگر مانند آینده‌پژوهی در سیستم برنامه‌ریزی و‌ مدیریت ‌خود به‌منظور توسعه و تحول شهرها نیاز دارد.

آینده‌پژوهی

آینده‌پژوهی معادل عبارت لاتین «Futures Study» است. واژة جمع Futures به این دلیل استفاده شده است که با بهره‌گیری از طیف وسیعی از روش‌ها و به جای تصور «تنها یک آینده»، به گمانه‌زنی‌های نظام‌مند و خردورزانه دربارة «نه‌تنها یک آینده»، «بلکه چندین آیندة متصور» مبادرت می‌شود. موضوعات آینده‌پژوهی دربرگیرندة گونه‌های ممکن، محتمل و دلخواه برای دگرگونی از حال به آینده است. آینده‌پژوهی در توصیف عمومی، روشی علمی و تجربی برای درک آینده است (Toffler, 1981: 34). همچنین آینده‌پژوهی کشف یا ابداع، وارسی، ارزیابی و پیشنهاد آینده‌هایی است که می‌توانند واقع شوند (ممکن) یا احتمال وقوعشان وجود دارد (محتمل) یا می‌باید واقع شوند (مطلوب) (Bell, 2002: 25). به عقیدة کورنیش^[11] (2003) آینده‌پژوهی با هدف نهایی‌کردن آینده‌ای بهتر است. او به شیوه‌ای مشابه بل^[12] (2003)، آینده‌نگاری را مهارت کلیدی آینده‌پژوهی می‌داند و با برشمردن سه حوزة آیندة محتمل، ممکن و مطلوب، آنها را زمینه‌ساز اصلی مطالعات آینده‌پژوهی می‌داند (Cornish, 2003: 6). آینده‌پژوهی به شناخت آینده‌های ممکن و انتخاب از میان آنها به‌منظور هدایت و جهت‌دهی به اقدامات کنونی می‌انجامد (Godet, 2006: 9). آینده‌پژوهی شامل مجموعه‌تلاش‌هایی است که با جست‌وجوی منابع، الگوها و عوامل تغییر یا ثبات، آینده‌های بالقوه و برنامه‌ریزی برای آنها را تحقق می‌بخشد (وحیدی، 1391: 56). آینده‌پژوهی بازتاب‌دهندة چگونگی زایش واقعیت «فردا» از دل تغییر یا (ثبات) «امروز» است.

نبود شناخت هوشمندانه از آیندة شهرها در مقاطع زمانی گذشته و تحولات گسترده در عرصة فناوری همراه با روند شتابان جهانی‌شدن، از عمده‌ترین مشکلات کنونی جامعة بشری محسوب می‌شود و بر همین اساس شناخت تحولات آیندة شهرها با رویکرد آینده‌نگارانه ضروری و از اولویت‌های اصلی است. در عرصة برنامه‌ریزی شهری که مبتنی بر پیش‌بینی آینده است، لزوم تغییر رویکرد از پیش‌بینی به آینده‌نگری ضرورتی اجتناب‌ناپذیر است و بنابراین فرایند مطالعات شهری و منطقه‌ای، نیازمند مهندسی دوباره برای استفاده از رویکرد آینده‌نگاری در این فرایند است؛ زیرا در نگاه مدرن به برنامه‌ریزی، برنامه‌ریز نخست برمبنای افق آینده و با حضور در چشم‌انداز آتی و بررسی وضعیت موجود و گذشته، مسیرهای مشخصی را برای معماری توسعه از آینده به حال ترسیم می‌کند. برنامه‌ریزی شهری و آینده‌پژوهی با وجود بهره‌گیری از روش‌های پیچیده، شیوه‌های نگرش متفاوت به آینده دارند.

سناریونویسی

فرهنگ لغت «سناریو» را طرح کلی وضعیت طبیعی یا مورد انتظار حوادث می‌داند؛ در تعریف تخصصی‌تر، سناریو داستانی توصیفی از بدیل‌های موجه است که به بخش خاصی از آینده نظر دارد. سناریو، چهرة آینده است. پیشگویی نیست، بلکه هدف آن، گسترش تفکر دربارة آینده و عریض‌ترکردن طیف آلترناتیوهایی است که می‌تواند مدنظر باشد (Bailey and Turok, 2001: 8). با ساده‌ترین و واضح‌ترین واژگان می‌توان گفت سناریو «داستان آینده‌های ممکن» است (رهبر و همکاران، 1397: 2).

مرحلة بعد، شناخت و تجزیه‌وتحلیل نیروهایی است که در شکل‌دهی این محیط آینده مؤثرند، سپس به یاری منطق و تحلیل‌های کمی تصحیح می‌شوند (Geortgantzas and Acar, 1995: 10)، آنگاه عوامل نامربوط حذف می‌شوند (Schwartz, 1996: 8).

سناریونویسی، ابزاری برای شبیه‌سازی و به تصویر کشیدن آینده و زمینه‌سازی برای مدیریت در شرایط فرضی پیش‌بینی‌شده است (Miles and Keenan, 2003: 9). برنامه‌ریزی برپایة سناریو، روشی منظم و منضبط است که از آن برای کشف نیروهای پیشر‌ان کلیدی در متن تغییرات شتابان، پیچیدگی فوق‌العاده و عدم قطعیت‌های متعدد استفاده می‌شود. هدف از به‌کارگیری سناریوها، ایجاد فضایی از ممکنات است که در آن کارایی سیاست‌های اتخاذشده دربرابر چالش‌های موجود آینده آزموده می‌شود. سناریوها همچنین کمک می‌کنند هم چالش‌ها و هم فرصت‌های بالقوه، ولی غیرمنتظره شناسایی شوند (مظاهری و کافی، 1396: 8).

تجزیه‌وتحلیل مورفولوژیکی

تجزیه‌وتحلیل مورفولوژیک عمومی را فریتز زویسکی[13] (2010)، متخصص فیزیک نجومی و دانشمند فضاشناس سوئیسی که در انستیتوی تکنولوژی کالیفرنیا تحقیقات خود را پیگیری می‌کرد، در دانش امروزی به‌مثابة روشی برای ساختاردهی و بررسی مجموعه‌ای از عوامل چندبعدی که با یکدیگر روابط متقابل دارند و موضوعات پیچیده و غیرکمی شناساند. تجزیه‌وتحلیل مورفولوژیکی که به اختصار MA خوانده می‌شود، روشی نظام‌مند برای بررسی بی‌شمار رابطة ممکن درزمینة مشکلات پیچیده به شمار می‌رود. تجزیه‌وتحلیل مورفولوژیکی یا تحلیل عمومی مورفولوژیکی، یک تکنیک حل مسئلة خلاقانه با توجه به همة راه‌حل‌های ممکن برای یک مشکل پیچیدة چندبعدی است؛ این روش همچنین روشی مؤثر برای ایده‌پردازی و طراحی یک محصول جدید و قدرتمند محسوب می‌شود؛ با وجود این کشف و انتخاب بهترین راه‌حل از میان تعداد زیادی احتمال مطرح‌شده، اصلی‌ترین کاربرد تجزیه‌وتحلیل مورفولوژیکی است (Ritchey, 2010: 5).

روش‌شناسی پژوهش

روش پژوهش حاضر از نوع تحلیل راهبردی کیفی/ کمی و منطبق بر رویکرد ساختاری و شبه‌ریاضی و منطبق بر گزینش چندگانة موضوعات و روش‌های آینده‌نگاری و سناریو مبناست. رویکردهای غالب در پژوهش حاضر، رویکرد نظرات و تفکرات (طوفان فکری و دلفی) و تجزیه‌وتحلیل مورفولوژیکی اینرسی است.

جدول- 1: تأثیرگذاری عوامل تحلیل آثار متقاطع

منبع: حسینی‌خواه، 1398

بر این اساس روش پژوهش در فاز اول مبتنی بر رویکرد آینده‌نگاری و با روش تحلیلی آثار متقاطع است و برای تدوین سناریوهای احتمالی پژوهش از تحلیل مورفولوژیک مبتنی بر رویکرد اینرسی استفاده شده است.

شکل- 1: تحلیل مورفولوژیک مبتنی بر رویکرد اینرسی

منبع: حسینی‌خواه، 1398

در پژوهش حاضر همة خبرگان و کارشناسان، استادان دانشگاهی، مدیران اجرایی استان و دانشجویان دکتری که در موضوع توسعة منطقه‌ای، توسعة شهری، آمایش شهری و رویکرد آینده‌پژوهی و سناریونویسی تخصص کامل دارند، به‌عنوان جامعة آماری پژوهش انتخاب شدند. همچنین روش و طرح نمونه‌گیری در رویکرد آینده‌پژوهی و سناریونویسی، روش نمونه‌گیری هدفمند بود. در پژوهش حاضر، 30 نفر از کارشناسان متخصص در توسعة منطقه‌ای، توسعة شهری، آمایش شهری و رویکرد آینده‌پژوهی و سناریونویسی، به‌عنوان نمونة آماری پژوهش انتخاب شدند.

ابزار اصلی گردآوری داده‌ها و اطلاعات در پژوهش حاضر، روش پنل خبرگان و طوفان فکری مبتنی بر پرسش‌نامه و مصاحبه است. همچنین داده‌ها و اطلاعات پژوهش با استفاده از نرم‌افزارهای آینده‌پژوهی میک‌مک (Micmac) و سناریونویسی مورفول (Morphol) تجزیه‌وتحلیل شد.

محدودة پژوهش

قلمرو مکانی پژوهش، شهر یاسوج مرکز استان کهگیلویه و بویراحمد است (شکل 2). جمعیت این شهر در سرشماری سال 1395، 134532 نفر برآورد شده است (شهرداری یاسوج، 1398) و ازنظر سلسله‌مراتبی کارکردی و عملکردی، رتبة اول خدماتی و جمعیتی استان را دارد. در بین نواحی شهر یاسوج، ناحیة 4 با 37607 نفر جمعیت، پرجمعیت‌ترین ناحیه و ناحیة یک با 17000 نفر جمعیت، کم‌جمعیت‌ترین ناحیه به شمار می‌رود. مساحت محدودة قانونی پیشنهادی شهر یاسوج، 2456 هکتار و مساحت حریم پیشنهادی، 8690 هکتار است (ادارة کل راه و شهرسازی استان کهگیلویه و بویراحمد، 1399).

شکل- 2: موقعیت فضایی شهر یاسوج

منبع: نگارنده، 1398

یافته‌های پژوهش

شناسایی پیشران‌های کلیدی مؤثر بر توسعة فضایی شهر یاسوج منطبق برپایة ملاحظات آمایش شهری

به‌طورکلی از مجموع 8220 رابطة قابل ارزیابی و ارزش محاسبه‌شده ازنظر کارشناسان و خبرگان، 6314 رابطه معادل 76 درصد از کل روابط بین پیشران‌ها ارزش آثار متقاطع داشته‌اند؛ همچنین 1967 رابطه معادل 76/23 درصد، ارزش عددی صفر (بدون اثرگذاری و اثرپذیری) داشته‌اند؛ یعنی متغیر‌ها نه بر هم تأثیر گذاشته‌اند و نه از هم تأثیر پذیرفته‌اند. 1464 رابطه معادل 66/17 درصد ارزش عددی یک داشته‌اند که نشان‌دهندة ارتباط ضعیف بین متغیرهاست. 1849 رابطه معادل 32/22 درصد ارزش عددی دو و 2986 رابطه معادل 36 درصد ارزش عددی سه داشته‌اند؛ همچنین 14 رابطه از کل روابط بین متغیر‌ها قابلیت بالقوه‌ای داشته‌اند که ارزش عددی آن معادل حرف P بوده است (جدول 2).

جدول- 2: ویژگی‌های عمومی ماتریس توسعة شهر یاسوج

منبع: پردازش آماری حاصل از مدل تحلیل آثار متقاطع، 1398

براساس تجزیه‌وتحلیل‌های انجام‌شده و نتایج حاصل از خروجی نرم‌افزار میک‌مک برپایة تحلیل آثار متقاطع، هرکدام از متغیرها با توجه به میزان تأثیرگذاری و تأثیرپذیری در مکان خاصی در شکل 3 قرار می‌گیرند. موقعیت متغیرها در نمودار نشان‌دهندة وضعیت آنها در سیستم و نقش آنها در پویایی و تحولات سیستم در آینده است. به‌طورکلی این متغیرها در پنج دسته طبقه‌بندی می‌شوند: پیشران‌های کلیدی، متغیر‌های دووجهی، متغیر‌های مستقل، متغیر‌های نتیجه و متغیرهای تنظیمی؛ از این رو نتایج تحلیل متغیر‌های مؤثر بر توسعة شهر یاسوج منطبق بر ملاحظات آمایش سرزمین براساس تحلیل ساختاری به شرح زیر است:

• پیشران‌های کلیدی: متغیرهای تأثیرگذار، بحرانی‌ترین پیشران‌ها به حساب می‌آیند؛ زیرا تغییرات سیستم به آنها وابسته و میزان کنترل بر این متغیرها بسیار مهم است؛ درواقع پایداری و توسعة آیندة شهر یاسوج به این پیشران‌ها وابسته است و به‌‌منزلة پیشران‌های کلیدی و تعیین‌کنندة توسعة شهر یاسوج شناخته می‌شوند.

نتایج برگرفته از تحلیل آثار متقاطع مبتنی بر ماتریس MDI و MII نشان می‌دهد در بین متغیر‌های کلیدی، بیشترین میزان و شدت خالص تأثیرگذاری و تأثیرپذیری به متغیرهای حکمروایی خوب با خالص اثرگذاری عددی 139 مربوط است (جدول 3).

جدول- 3: پیشران‌های کلیدی تأثیرگذار بر توسعة شهر یاسوج مبتنی بر ماتریس MDI و MII

منبع: پردازش آماری حاصل از مدل تحلیل آثار متقاطع، 1398

• متغیر‌های دووجهی: این متغیر‌ها همزمان به‌صورت بسیار تأثیرپذیر و بسیار تأثیرگذار عمل می‌کنند. این متغیرها در قسمت شمال شرقی شکل 3 قرار می‌گیرند و طبیعت آنها ناپایدار است؛ زیرا هر عمل و تغییری روی آنها، واکنش و تغییر دیگر متغیرها را به دنبال دارد.
• همچنین نتایج برگرفته از تحلیل ماتریس MDI و MII نشان می‌دهد در بین متغیرهای دووجهی، بیشترین شدت خالص تأثیرگذاری و تأثیرپذیری به ترتیب به متغیر‌های آموزش‌های فنی و حرفه‌ای با خالص اثرگذاری 64 مربوط است.
• متغیر‌های مستقل: این متغیرها از سایر متغیرهای سیستم تأثیر نمی‌پذیرند و بر آنها هم تأثیری ندارند. این متغیر‌ها شدت اثرگذاری و اثرپذیری کم و نقش کمی در توسعة فضایی شهر یاسوج در آینده دارند.
• نتایج برگرفته از تحلیل آثار متقاطع مبتنی بر ماتریس MDI و MII نشان می‌دهد در بین متغیرهای مستقل، بیشترین شدت خالص تأثیرگذاری و تأثیرپذیری به ترتیب به متغیر‌های امنیت اقتصادی با خالص اثرگذاری وزنی 50 مربوط است.
• متغیر‌های نتیجه: این متغیر‌ها بیشتر تأثیرپذیر و کمتر تأثیرگذارند و به‌نوعی از روابط بین دیگر متغیر‌های کلیدی تأثیر می‌پذیرند.
• با بررسی متغیر‌های نتیجه در توسعة فضایی شهر یاسوج مبتنی بر رعایت ملاحظات آمایشی به ترتیب بیشترین میزان و شدت خالص تأثیرگذاری و تأثیرپذیری به متغیر بهره‌وری آب با خالص اثرگذاری 18- مربوط است.
• متغیر‌های تنظیمی یا متعادل‌کننده: این متغیر‌ها بیشترین و مهم‌ترین نقش را در تنظیم روابط بین دیگر متغیر‌ها برای رشد و توسعة شهر یاسوج دارند. این متغیر‌ها با حفظ تعادل فضایی بین دیگر متغیر‌ها، کمک زیادی به برنامه‌ریزی متعادل و همچنین توسعة هدفمند شهر یاسوج در آینده خواهند کرد. با بررسی متغیر‌های تنظیم‌کننده در توسعة شهر یاسوج به ترتیب بیشترین میزان و شدت خالص تأثیرگذاری و تأثیرپذیری به متغیر شبکة توزیع محصولات کشاورزی با شدت اثرگذاری 30- مربوط است.

نقشة توزیع و پراکندگی متغیر‌های مؤثر بر توسعة شهر یاسوج (شکل 3)، به شناسایی و طبقه‌بندی جایگاه هریک از متغیر‌ها در محور اثرگذاری و اثرپذیری نمودار تحلیل آثار متقاطع متغیر‌ها اختصاص دارد. متغیر‌های ناحیة یک سیستم مختصات در نقشة توزیع و پراکندگی متغیر‌های مؤثر بر توسعة شهر یاسوج، پیشران‌های استراتژیک در توسعة فضایی شهر یاسوج هستند؛ زیرا هم قابلیت کنترل توسط مدیران اجرایی و سیستم مدیریتی و هم تأثیرگذاری قابل قبولی بر توسعة شهر یاسوج در چشم‌انداز بلندمدت دارند؛ بنابراین هرچه از انتهای ناحیة سه به سمت انتهای ناحیة یک نقشة توزیع و پراکندگی متغیر‌های مؤثر بر توسعة فضایی شهر یاسوج نزدیک‌تر شویم، بر میزان اهمیت و استراتژیک‌بودن پیشران‌ها افزوده می‌شود.

شکل- 3: توزیع و پراکندگی متغیر‌های مستقیم و جایگاه آنها در محور اثرگذاری و اثرپذیری

روابط فضایی شکل‌گرفته در ساختار فضایی توسعة شهر یاسوج نشان می‌دهد برای طراحی سازمان فضایی توسعة شهر یاسوج مبتنی بر برنامه‌ریزی منطقه‌ای با ملاحظات آمایشی، متغیر‌های مستقیم در پوشش 100 درصد، شاخص‌هایی مانند قدرت تصمیم‌گیری در سطوح ملی، بورس‌بازی زمین، فساد مالی و اداری، مهم‌ترین متغیر‌های خالص تأثیرگذاری و تأثیرپذیری تشکیل‌دهندة ساختار فضایی توسعة مراکز جمعیتی شهر یاسوج و مناطق پیرامونی این شهر هستند.

منبع: پردازش‌های گرافیکی حاصل از مدل تحلیل آثار متقاطع، 1398

نتایج حاصل از تحلیل ماتریس اثرگذاری و اثرپذیری غیرمستقیم متغیر‌های مؤثر بر توسعة فضایی شهر یاسوج نشان می‌دهد متغیر‌هایی ازجمله گیاهان دارویی، سهم واردات کالاهای واسطه‌ای، فضای کسب‌وکار و همچنین کارایی نظام پیشگیری و درمان، تأثیرگذارترین متغیر‌های غیرمستقیم بر توسعة فضایی شهر یاسوج هستند.

منبع: پردازش‌های گرافیکی حاصل از مدل تحلیل آثار متقاطع، 1398

بررسی نمودار درک سیستم و وضعیت پایداری و ناپایداری ساختار و سیستم توسعة فضایی شهر یاسوج

شیوة توزیع و پراکنش متغیر‌ها در صفحة پراکندگی حاکی از میزان پایداری یا ناپایداری سیستم است. نحوة پراکنش متغیر‌ها در نقشة توزیع و پراکندگی متغیر‌های مؤثر بر توسعة شهر یاسوج منطبق برپایة ملاحظات آمایش سرزمین، نشان‌دهندة میزان پایداری و ناپایداری آنها خواهد بود؛ از این رو آنچه از وضعیت صفحة پراکندگی متغیر‌های مؤثر بر وضعیت آیندة توسعة فضایی سکونتگاه شهری یاسوج و حوزه‌های پیرامونی می‌توان فهمید وضعیت ناپایداری سیستم است؛ به طوری که بیشتر متغیر‌ها پیرامون محور قطری نمودار پراکنده شده‌اند؛ به جز چند عامل محدود که تأثیرگذاری زیاد در سیستم را نشان می‌دهند، بقیة متغیر‌ها وضعیت تقریباً مشابهی نسبت به یکدیگر دارند؛ بنابراین این متغیر‌ها در چشم‌انداز بلندمدت به بازنگری و بازتوزیع نیاز دارند، به طوری که ساختار فضایی توسعة شهر یاسوج در افق‌های زمانی بلندمدت به ترسیم دوباره نیاز خواهد داشت.

شکل- 4: وضعیت پایداری و ناپایداری ساختار فضایی توسعة شهر یاسوج

منبع: پردازش‌های گرافیکی حاصل از مدل تحلیل آثار متقاطع، 1398

تدوین چشم‌انداز بلندمدت توسعة شهر یاسوج منطبق بر ملاحظات آمایش سرزمین

پس از شناسایی مهم‌ترین پیشران‌های کلیدی مؤثر و محتمل در توسعة شهر یاسوج، فرض‌های مطرح‌شده برای هریک از پیشران‌های کلیدی با استفاده از نظر کارشناسان و نخبگان تدوین شد؛ سپس با استفاده از مشارکت نخبگان و کارشناسان، وزن‌های هریک از فرض‌ها براساس دو پارامتر کمی‌بودن (100< X >0) و کیفی‌بودن (ایدئال، خوش‌بینانه، بینابین و بدبینانه) ارائه شد. با تهیة ماتریس مورفولوژیک و طراحی وضعیت‌ها و حالت‌ها، پرسش‌نامة سازمان‌یافته‌ای با طرح پرسش «اگر هریک از وضعیت‌های 69گانه اتفاق بیفتد، چه تأثیری بر رشد و توسعه یا عدم وقوع وضعیت‌ها خواهد داشــت؟»، در اختیار نخبگان دانشگاهی، کارشناسان و مدیران اجرایی متخصص با موضوع مدنظر قرار گرفت. در این ماتریس، روابط تأثیرگذاری فرض‌ها را نیز نشــان می‌دهند و اعداد از 0 درصد تا 100 درصد متغیرند. فرض‌های سناریو به این صورت است که اگر وضعیت B1 از پیشران B در آیندة توسعة شهر یاسوج تأثیرگذار باشد، چه اثرگذاری‌ای بر روند توسعه یا روند توسعة منفی در وضعیت A از وضعیت A1 خواهد داشت. درواقع برای شناسایی مطلوب‌ترین سناریوها، خبرگان و کارشناسان به هریک از فرض‌های مطرح‌شده وزنی اختصاص داده‌اند؛ به طوری که درصد وزنی هریک از فرض‌های پیشران‌های کلیدی از 0 تا 100 متغیر بوده است.

جدول- 4: طراحی حالت‌های پیشران‌ها و وزن‌ فرض‌های مطرح‌شده برای هریک از پیشران‌های کلیدی تأثیرگذار

منبع: تحلیل‌های فضایی خبرگان و کارشناسان، 1398

برمبنای نتایج حاصل از تحلیل مورفولوژیک از 10000 سناریوی طرح‌شده، 5000 سناریو معتبر شناسایی شد. درنهایت 6 سناریو با توجه به تکرار 90 درصد به بالا در سناریوهای بعدی، به‌عنوان سناریویی معنا‌دار انتخاب و تحلیل شد.

جدول- 5: شرح سناریوهای استخراج‌شده

منبع: تحلیل‌های آماری حاصل از مدل مورفولوژیک، 1398

برمبنای نتایج حاصل از پژوهش در تحلیل آثار متقاطع صورت‌گرفته روی هریک از سناریوها، سناریوی هشتم (Scenarios 8) با 8 فرض ایدئال و 8 فرض خوش‌بینانه و 1 فرض بدبینانه دارای بیشترین میزان پایداری و سپس سناریوی ششم با تغییر دو فرض دارای بیشترین میزان پایداری و مقاومت شناخته شد.

جدول- 6: مشخصات کمّی سناریوهای استخراج‌شده

منبع: تحلیل‌های آماری حاصل از مدل مورفولوژیک، 1398

امروزه یکی از راهبردهای سناریونویسی، کاهش ابعاد احتمالی وقوع سناریوها از میان میلیون‌ها سناریو به چند سناریوی محدود با سازگاری زیاد و درنهایت تهیة یک سناریو به‌عنوان راهنمای توسعة یک بخش یا منطقه یا کشور در آیندة پیش روست. از این میان، مطلوب‌ترین سناریو برای توسعة مطلوب شهر یاسوج، سناریوی هشتم است که مبتنی بر 8 وضعیت ایدئال و 8 فرض خوش‌بینانه خواهد بود تا با تصمیم‌سازی مناسب و اجرای دقیق راهبردهای پیش روی توسعة شهر یاسوج، اهداف توسعة پایدار شهری را در شهر یاسوج و شهرستان بویراحمد فراهم کند.

شناسایی سناریوهای مطلوب و سازگار برای توسعة شهر یاسوج

نتایج حاصل از پژوهش نشان می‌دهد حالت ایدئال‌محور سناریوها، بیشترین فراوانی و حالت بدبین سناریوها، کمترین فراوانی را در بین وزن‌های فرض‌های سناریوها دارد؛ بنابراین نقش غالب حالت‌های سناریوها مبتنی بر وضعیت ایدئال فرض‌های اولیه است؛ به طوری که در وضعیت‌های سناریوی به‌دست‌آمده، وضعیت مطلوب بر نقش نامطلوب برتری دارد.

در تحلیل آثار متقابل سناریوهای توسعة شهر یاسوج، سناریوی 8 (Scenarios 8) بهترین سناریوی توسعة شهر یاسوج خواهد بود. درواقع از آنجایی که بیکاری در شهر یاسوج و شهرستان بویراحمد زیاد و یکی از مهم‌ترین راههای اشتغال‌زایی پایدار، شناسایی پتانسیل‌ها و ظرفیت‌های اشتغال‌زا در منطقه است، درنتیجه تسهیل دسترسی افراد به منابع مالی تأثیر بسیار زیادی بر افزایش اشتغال و رونق اقتصادی در شهر یاسوج خواهد داشت.

شهر یاسوج و استان کهگیلویه و بویراحمد در طول تاریخ همواره یکی از استان‌های محروم در شاخص توسعة اقتصادی بوده است. برخلاف محرومیت این استان در ابعاد توسعة اقتصادی، این استان از پتانسیل‌ها و ظرفیت‌های مهمی برخوردار است که استفاده از آنها، تقویت دیپلماسی تجاری و اقتصادی را می‌طلبد. درواقع اگر رایزنی‌های اقتصادی‌تجاری برای استفاده از ظرفیت‌ها و پتانسیل‌های این منطقه تقویت شود و سرمایه‌گذاری در این استان افزایش یابد، زمینه برای رونق اقتصادی در این منطقه فراهم می‌شود.

 عوامل مؤثر بر عرضه و تقاضا و تعیین قیمت زمین شهر یاسوج تا حد زیادی به ویژگی‎های منحصربه‌فرد آن به‌عنوان یک کالای خصوصی و عمومی مربوط می‎شود؛ بنابراین عامل عمده در بی‌ثباتی بازار زمین و مسکن شهری یاسوج و افزایش شدید آن، رانت‌خواری و بورس‌بازی در این کالاست. با این تفاسیر، بروز این پدیده در اوج جوان‌بودن شهر یاسوج نیازمند تمهیدات و برنامه‌ریزی‌های نظام‌مندی است که از یک‌سو ایجاد نهادهای نظارتی برای رصدکردن دقیق معاملات زمین و مسکن و از سوی دیگر حل مشکلات شهری را می‌طلبد.

ازجمله عواملی که باید برای تحقق عدالت فضایی در برنامه‌ریزی شهری شهر یاسوج رعایت شود، توزیع مناسب خدمات عمومی شهری و استفادة درست از فضاست که این مهم در سطح شهر یاسوج به فراموشی سپرده شده است.

شهر یاسوج پتانسیل‌ها و ظرفیت‌های مختلف اقتصادی و گردشگری دارد؛ بنابراین ایجاد بانک اطلاعاتی در ارتباط با پتانسیل‌های مختلف سرمایه‌گذاری در مناطق مختلف شهر یاسوج باعث آشنایی سرمایه‌گذاران با پتانسیل‌ها و ظرفیت‌های مختلف و متنوع شهر یاسوج و توجه به آنها و درنتیجه ایجاد فرصت‌های شغلی و رونق اقتصادی در این شهر خواهد شد.

وقوع خشکسالی‌های پیاپی در سال‌های اخیر، کاهش میزان بارندگی و استفادة بی‌رویه از منابع آبی، تأمین آب بخش عمده‌ای از جمعیت با سفره‌های زیرزمینی، افت سطح آب‌های استان و همچنین وجود چاهها و انشعاب‌های غیرمجاز ازجمله عواملی است که باعث ایجاد بحران آب در شهر یاسوج و استان کهگیلویه و بویراحمد شده است؛ از این رو در پیشران مدیریت منابع آب، فرهنگ‌سازی و تغییر الگوی مصرف تا حد زیادی باعث کاهش خطر بحران آب در این استان و شهر یاسوج خواهد شد.

در پیشران حمل‌ونقل شهری، تسهیل انجام تمام گزینه‌های سفر با رعایت سلسله‌مراتب شبکه و مدیریت تقاضای ترافیک در سطح روستا، شهر، استان، استان‌های هم‌جوار، باعث افزایش صادرات و واردات کالا، افزایش توزیع کالا و چرخة حمل کالا، ارتقای کیفیت زندگی شهروندان، خدمت‌رسانی متنوع، افزایش ایمنی جاده‌ای و... در شهر یاسوج و مناطق عملکردی آن خواهد شد.

شهرداری یاسوج به دلیل فقدان نگرش جامع به منابع درآمدی در قالب نظام کلان اقتصادی کشور، تغییرات و مداخلات مقطعی، عدم اجرای سیاست‌های خوداتکایی و خودکفایی، بخش درآمدی شهرداری را در وضعیت ناپایداری قرار داده است؛ به طوری که بخش عمدة منابع درآمدی شهرداری‌ها به بخش ساختمان و ساخت‌وساز متکی است؛ بر این اساس در ساختار و سیستم درآمدی شهرداری یاسوج منابع پایداری نظیر عوارض نوسازی، مالیات بر زمین و مستغلات و درآمدهای حاصل از فروش خدمات به‌صورت نسبی مغفول مانده‌اند و تمرکز بسیار زیادی بر درآمدهای ناپایدار نظیر عوارض، فروش تراکم، عوارض تخلفات ساختمانی و جرائم مادة 100 شده است؛ از این ‌رو ارائة راهبردهای نوآور و خلاق، زمینه را برای تأمین منابع مالی پایدار در ساختار فضایی و سیستم شبکه‌ای شهرداری یاسوج فراهم خواهد کرد.

همچنین سکونتگاههای روستایی زیر نفوذ عملکردی شهر یاسوج پتانسیل‌ها و قابلیت‌های مختلف گردشگری، صنایع دستی و... دارند؛ بنابراین اعطای تسهیلات براساس پتانسیل روستا به افراد متقاضی سرمایه‌گذاری، زمینه را برای رشد و توسعة این روستاها فراهم می‌کند و پیرو آن زمینه برای رشد و شکوفایی شهر یاسوج فراهم می‌شود.

صنایع دستی در استان کهگیلویه و بویراحمد و شهر یاسوج، ریشه‌های عمیق و استوار در آداب و رسوم، سنن و درمجموع در فرهنگ مردمی ما دارد. صنایع دستی به‌عنوان صنعتی کاملاً بومی و غیروابسته که مواد اولیة آن به‌راحتی در داخل استان قابل تأمین است، به سرمایه‌گذاری زیادی نیاز ندارد و به همین دلیل ایجاد و توسعة کارگاههای تولیدی در سطح منطقه ارزش افزودة زیادی خواهد داشت.

بسیاری از ناهنجاری‌ها و تنش‌های اجتماعی در سطح شهر یاسوج نتیجة کاهش آستانة تحمل مردم است؛ بنابراین از آنجایی که ارائة امکانات و خدمات رفاهی شهروندان نقش مهمی در افزایش آستانة تحمل‌پذیری مردم دارد، ضروری است خدمات و امکانات مختلف و متنوعی به شهروندان ارائه شود تا زمینه برای افزایش آستانة تحمل‌پذیری مردم فراهم شود.

ساختارگرایی مدیریت قومی از گذشته تا به امروز در سیستم‌های مدیریتی و عملکردی شهر یاسوج و استان وجود داشته و این عامل باعث بروز نابهنجاری‌های زیادی در سطح شهر یاسوج شده است؛ بنابراین حذف نماد تعصبات طایفه‌ای و قومی با آموزش، نقش بسیار مهمی در کاهش تعصبات قومی و قبیله‌ای در این شهر خواهد داشت؛ در این زمینه مدیران و برنامه‌ریزان شهری باید با دقت خاص از پتانسیل‌های قومیت‌های مختلف در سطح شهر یاسوج استفاده و همچنین با تدابیر مناسب، چالش‌های فراروی شهرها در اثر التقاط فرهنگی، تنوع قومی و مطالبات متفاوت آنها را به فرصت تبدیل کنند تا بتوانند با برنامه‌ریزی دقیق، امکانات و تسهیلات مناسب شهری را در اختیار شهروندان قرار دهند و آسایش و امنیت و محیطی سالم را برای شهرنشینان به ارمغان آورند.

همچنین در پیشران حقوق شهروندی، آشنایی شهروندان با سازوکارهای حقوق شهروندی، نقش مهمی در افزایش کیفیت زندگی شهروندان خواهد داشت. در پیشران تولیدات کشاورزی، با توجه به موقعیت جغرافیایی شهر یاسوج و روستاهای زیر نفوذ این شهر، تولید بذر اصلاح‌شده با توجه به جغرافیایی منطقه، نقش بسیار مهمی در افزایش محصولات کشاورزی و افزایش کیفیت آنها خواهد داشت. شهر یاسوج ازجمله شهرهایی است که پتانسیل و شرایط آب و هوایی متنوع برای جلب گردشگران داخلی و خارجی دارد، ولی هنوز آنچنان که باید، این پتانسیل به رشد و توسعة صنعت گردشگری و همچنین به منبعی برای درآمدزایی افراد در این شهر تبدیل نشده است. وجود جاذبه‌های گردشگری در زمینه‌های تاریخی، فرهنگی و طبیعی شهر یاسوج و توسعة زیرساخت‌های گردشگری در این شهر زمینه‌های رشد و توسعة اقتصادی بخش‌های مختلف اقتصادی، زیست‌محیطی، اجتماعی و رفاه شهری را در این شهر فراهم می‌آورد و آن را به‌عنوان یک قطب مهم گردشگری در استان کهگیلویه و بویراحمد و در سطح کلان و ملی مطرح می‌کند.

همچنین گیاهان دارویی یکی از ظرفیت‌های مطلوب اقتصادی شهر یاسوج است که در این میان استان کهگیلویه و بویراحمد با داشتن بیش از 400 گونه گیاه دارویی از مجموع 2 هزار گونة گیاهی موجود، یکی از متنوع‌ترین استان‌های کشور در بخش گیاهان دارویی است؛ از این رو تولید و فراوری گیاهان دارویی، ظرفیت بالقوه‌ای برای رشد و توسعة اقتصادی این منطقه محسوب می‌شود.

در بعضی از طرح‌های مختلف عمرانی و اقتصادی در مناطق عملکردی شهر یاسوج، مسائلی از قبیل ظرفیت منابع محیطی و منابع طبیعی، وضعیت زیست‌محیطی منطقه، پراکنش فضایی جمعیت، نارسایی توزیع متعادل منابع و... بررسی نشده است؛ بنابراین این عوامل خود باعث تحقق‌نیافتن اهداف طرح‌های مدنظر شده است؛ از این رو توسعه و ایجاد فعالیت‌ها و طرح‌ها متناسب با ظرفیت منابع و توان محیطی منطقه، یکی از مهم‌ترین عوامل رسیدن شهر یاسوج به توسعة پایدار شهری خواهد بود.

جدول- 7: ویژگی سناریوهای گروه شماره 1 (مطلوب‌ترین سناریو)

ارائة مطلوب‌ترین سناریوی توسعة شهر یاسوج برپایة ملاحظات آمایشی

امروزه یکی از راهبردهای سناریونویسی، کاهش ابعاد احتمالی وقوع سناریوها از میان میلیون‌ها سناریو به چند سناریوی محدود با سازگاری زیاد و درنهایت تهیة یک سناریو به‌عنوان راهنمای توسعة یک بخش یا منطقه یا کشور در آیندة پیش روست.

جدول- 8: ساختار شبکه‌ای سناریوی شگفت‌انگیز توسعة شهر یاسوج

نتیجه‌گیری و پیشنهاد‌ها

هدف اصلی پژوهش حاضر، شناسایی و تحلیل پیشران‌های توسعه و همچنین تدوین سناریوهای مطلوب توسعه در شهر یاسوج برپایة رویکرد آینده‌پژوهی و سناریونویسی است.

روش پژوهش حاضر از نوع تحلیل راهبردی کیفی/ کمی و منطبق بر رویکرد ساختاری و شبه‌ریاضی و منطبق بر گزینش چندگانة موضوعات و روش‌های آینده‌نگاری و سناریو مبناست؛ از این رو نتایج حاصل از پژوهش نشان می‌دهد توسعة مطلوب و هدفمند شهر یاسوج مبتنی بر 17 پیشران کلیدی (اشتغال، قدرت تصمیم‌گیری در سطوح ملی، بورس‌بازی زمین، حکمروایی خوب، سهم بخش خصوصی از اقتصاد، مدیریت آب، حمل‌ونقل، مدیریت هوشمند شهری، اشتغال پایدار روستایی، صنایع دستی، تحمل اجتماعی، مدیریت قومی و قبیله‌ای، فرهنگ شهروندی، تولیدات کشاورزی، جاذبه‌های گردشگری، گیاهان دارویی و ساختار فضایی فعالیت‌ها) است؛ همچنین نتایج حاصل از تحلیل و برنامه‌ریزی سناریومبنا نشان می‌دهد قلب و هستة مرکزی و همچنین شاکلة توسعة شهر یاسوج برمبنای راهبرد گردشگری و مبتنی بر توسعة زیرساخت‌های گردشگری است.

در پایان پیشنهاد‌هایی برای توسعة شهر یاسوج با توجه به رهیافت‌های پیشران‌های کلیدی توسعة شهر یاسوج ارائه می‌شود:

• شناسایی پتانسیل‌ها و ظرفیت‌های اقتصادی مختلف شهر یاسوج برای سرمایه‌گذاری درزمینة جذب درآمد؛
• استفاده از دیپلماسی سیاسی، تجاری و اقتصادی برای رونق اقتصادی مناطق مختلف شهری در سطوح ملی؛
• اعطای تسهیلات اشتغال پایدار روستایی با هدف حمایت از توسعه و ایجاد اشتغال پایدار در مناطق روستایی و عشایری در شهرها متناسب با پتانسیل و ظرفیت اقتصادی هر روستا؛
• اجرای راهبردهای حفاظت و مدیریت منابع آب برای حفاظت و ساماندهی نظام‌ها و سیستم‌ها به‌منظور جلوگیری از بحران‌های زیست‌محیطی در شهر به‌ویژه رودخانة بشار و مقابله با آنها؛
• ایجاد و گسترش زیرساخت‌های گردشگری، تأسیسات اقامتی، تسهیلات و تجهیزات در مراکز و کانون‌های گردشگری به‌ویژه ساماندهی آبشار یاسوج، پارک جنگلی و... ؛
• توسعة محصولات کشاورزی و زیرساخت‌های کشاورزی به‌ویژه سیستم‌های نوین ازجمله تولید بذر اصلاح‌شده و توسعة زیرساخت‌ها و روش‌های نوین تولید؛
• تقویت و توسعة ارتباطات شبکه‌ای بین شهر و مراکز شهری مهم و توجه به توسعه و طراحی مسیرهای پیاده‌محور و دوچرخه‌محور بهبود ایمنی مسیرهای مواصلاتی و حذف نقاط حادثه‌خیز؛
• ارتقای فرهنگ و حقوق شهروندی با آموزش و... ؛
• توسعة صنایع تبدیلی و تکمیلی نوآوری و خلاقیت در کالاهای وابسته به صنعت و توسعة فناوری تولید؛

• تبیین راههای تأمین درآمد شهرداری در شهر یاسوج مبتنی بر رویکردهای خلاق و نوآور؛
• ایجاد سیستم شایسته‌سالاری در سطوح مختلف و حذف سیاست‌های قومی در سطح شهر یاسوج؛
• ایجاد نهادهای نظارتی برای رصد دقیق معاملات زمین و مسکن؛
• شناسایی، تفکیک و طبقه‌بندی انواع پسماندهای شهری و آلودگی‌های شهری؛ به‌کارگیری شیوه‌های نوین برای دفن پسماندهای درجه دوم و فراوری دوبارة پسماندهای مجاز برای تبدیل آنها به فراورده‌های جدید.

^[1]. Gasten Burger

^[2]. World Future Society

^[3]. Edward Cornish

^[4]. Alvin Toffler

^[5]. RAND Corporation

^[6]. Krystyna & Kolarz

^[7]. Rios- carmendo & Rahoveanu

^[8]. Krawczyk

^[9]. Christian et al.

^[10]. Kateryna et al.

^[11]. Cornish

^[12]. Bell

^[13]. Fritz Zwicky