ارزیابی ریسک محیط‌زیستی سد جیرفت در مرحلة بهره‌برداری

مقدمه

به سبب غالب‌بودن اقلیم خشک در گسترة وسیعی از کشور ایران، سدسازی برای تنظیم و بهنگام‌سازی جریان آب، تأمین نیاز شرب و کشاورزی و دیگر کاربردها مورد توجه قرار گرفته است (محتشمی و همکاران، 1393: 128). سدها به‌منظور برآورده‌کردن نیازهای انسان در تولید انرژی برق‌آبی، تأمین آب برای مصارف خانگی، صنعتی و کنترل خشکسالی و سیل استفاده و در اندازه‌های کوچک تا بزرگ ساخته می‌شوند (Ademilua et al., 2016: 87). با وجود اهمیت آنها، آثار منفی سدسازی بر اکوسیستم مانند تغییر طبیعی رژیم جریان رودخانه‌ها، تغییر در جمعیت و تنوع گونه‌های بومی، نفوذ گونه‌های بیگانه و... گزارش شده است (Herrera & Burneo, 2017: 1). سدها یکی از مهم‌ترین عوامل مؤثر بر اکوسیستم رودخانه‌ها به شمار می‌روند که احداث آنها به تغییرات هیدرولوژی، مورفولوژی و زیستی منجر می‌شود و همواره نیازمند ارزیابی محیط‌زیستی است (Chen et al., 2010: 725). تأثیرات منفی زیست‌محیطی سدها می‌تواند در بالادست، پایین‌دست و در مخازن رخ دهد (Beck et al., 2010: 74)؛ از این رو ارزیابی آثار محیط‌زیستی سدها به‌منظور مطالعه، شناسایی و پیش‌بینی آثار آنها در محیط‌های فیزیکی‌شیمیایی، طبیعی، بیولوژیکی، اجتماعی‌اقتصادی و فرهنگی انجام می‌شود (قادری و همکاران، 1398). به‌منظور کنترل آسیب‌ها و صدمات ناشی از عوامل مخاطره‌آمیز باید به شناختی درست از خطر رسید تا خطرات شناسایی‌شده کنترل شوند یا به کلی از بین بروند. برای کنترل خطر به تعیین اولویت‌های خطرات نیاز است و برای تعیین اولویت‌ها، محاسبة ریسک آنها حائز اهمیت است (سوری لکی و همکاران، 1395: 19).

کاهش خسارت بلایا نیازمند مدیریت ریسک با تأکید بر ارزیابی خطر، عناصر در معرض ریسک و آسیب‌پذیری این عناصر است. مطالعه در هریک از این سطوح بسته به اهداف خاص آن، نیازمند شناسایی خطرات موجود، اطلاعات محیطی منطقه، عوامل تحریک و عناصر در معرض ریسک است. آناگنوستوپولس^[1] (2006) خطر را احتمال وقوع یک پدیدة طبیعی همراه با خسارت و آسیب بالقوه در دورة زمانی خاصی در یک منطقه تعریف کرده است. از سوی دیگر، ریسک عبارت است از پیش‌بینی تلفات انسانی، افراد آسیب‌دیده، خسارت به دارایی‌ها و قطع فعالیت‌های اقتصادی که به‌سبب وقوع یک پدیدة طبیعی فاجعه‌بار ایجاد می‌شود؛ به بیان دیگر خطر بر یک پدیدة طبیعی دلالت دارد و ریسک بر عواقب آن. ریسک احتمال بالفعل‌شدن یک خطر که از حاصل‌ضرب احتمال یک واقعة نامطلوب معین در پیامد آن به دست می‌آید، تعریف می‌شود (زارعی و همکاران، 1393: 32). ارزیابی ریسک فرایندی است که نتایج آنالیز ریسک را با رتبه‌بندی برای تصمیم‌گیری به کار می‌برد. ارزیابی ریسک محیط‌زیستی درصدد سنجش ریسک‌های مربوط به محیط‌زیست است (طبیب‌زاده مقدم و همکاران، 1396: 425). به این منظور بررسی و تحلیل جنبه‌های مختلف ریسک، شناخت کامل محیط‌زیست منطقة تحت تأثیر، میزان حساسیت محیط‌زیست متأثر و ارزش‌های خاص محیط‌زیستی منطقه در نظر گرفته می‌شود (مقدمی و همکاران، 1396: 36).

احداث سدهای بزرگ آثار فیزیکی‌شیمیایی، طبیعی، بیولوژیکی، اجتماعی‌اقتصادی و فرهنگی و ایمنی و بهداشتی مهمی را در محیط پیرامون به وجود می‌آورد؛ بنابراین با توجه به رشد و توسعة سدسازی در جهان به‌ویژه در ایران، لزوم بررسی آثار محیط‌زیستی سد اهمیت خاصی دارد (رضایان و همکاران، 1395: 3446). ارزیابی ریسک زیست‌محیطی در پروژه‌های سدسازی در عملیات ساخت و همچنین در مرحلة بهره‌برداری انجام می‌شود که بایستی عوامل ایجادکنندة ریسک‌ها و ریسک‌های حاصل از این پروژه‌ها شناسایی شوند و اقداماتی برای به حداقل رساندن آنها پیشنهاد شود (Morales et al., 2016: 1471). درواقع با استفاده از ارزیابی ریسک سدها می‌توان تصمیماتی دربارة این موضوعات اتخاذ کرد که آیا سطح ریسک‌هایی که با سد ایجاد می‌شوند قابل تحمل‌اند یا آیا لازم است ریسک‌های شناسایی‌شده با انجام بعضی از اقدامات کنترلی کاهش یابند (جوزی و سیف‌السادات، 1391: 108).

روش‌های متنوعی برای بررسی و ارزیابی خطرات بالقوة فعالیت‌های یک پروژه یا توسعه وجود دارد که بسته به اطلاعات مورد نیاز، هر روش از کارایی ویژه‌ای در ارزیابی فعالیت‌ها برخوردار است (جوزی و همکاران، 1390: 148). ازجملة این روش‌ها می‌توان به FMEA[2]، HAZAN[3] و William Fine اشاره کرد که هریک دربرگیرندة مزایا و معایبی بسته به محیط مطالعه‌شده‌اند. تکنیک FMEA کاربردهای زیادی دارد که از آن جمله می‌توان به FMEA مربوط به محیط‌زیست معادل EFMEA[4] اشاره کرد (مکوندی و همکاران، 1394). EFMEA یک روش سیستماتیک برای تعیین مشکلات احتمالی فرایند و تجزیه و تحلیل آن در جهت اقدامات اصلاحی و پیشگیری آسان است (نیک‌پیشه و همکاران، 1398: 77). هدف EFMEA، شناسایی مهم‌ترین ریسک‌های محیط‌زیستی مؤثر و آثار آنها بر محیط‌زیست ناحیة تحت تأثیر است (قادری و همکاران، 1394: 62). این روش از پرکاربردترین روش‌های ارزیابی ریسک است که در ارزیابی ریسک پروژه‌های گوناگون در مقایسه با سایر روش‌های ارزیابی ریسک، روش کامل‌تری است و همچنین با شناسایی نواقص و رفع بسیاری از خطاهای آشکار و پنهان موجود در فرایند یک پروژه و کاهش هزینه‌ها، روش مفیدی به شمار می‌رود (خیرخواه و امیری، 1398: 175). در روش EFMEA، خطرات بالقوة موجود در منطقة مطالعه‌شده و آثار و علل مرتبط با آنها شناسایی و امتیازدهی می‌شود (قادری و همکاران، 1394: 64). در این روش، ابتدا برآوردهایی از وضعیت موجود و بازدیدهای میدانی صورت می‌گیرد و سپس با استفاده از نتایجی که از وضعیت موجود به دست آمده، جنبه‌های مثبت و منفی محیط‌زیستی در شرایط اضطراری، غیرنرمال و نرمال استفاده و شدت اثر، احتمال وقوع و احتمال کشف بررسی می‌شود (بالیست و همکاران، 1397: 170). در همین زمینه پژوهش‌هایی انجام شده است:

جوزی و سیف‌السادات (1391) ارزیابی ریسک محیط‌زیستی سد گتوند علیا را در مرحلة بهره‌برداری با استفاده از روش تلفیقی آنالیز مقدماتی خطر و تکنیک EFMEA انجام دادند. نتایج این مطالعه نشان داد در تکنیک EFMEA، شورشدن آب به علت گنبد نمکی، فرسایش و رسوب در پایین‌دست سد و ایجاد پساب و فاضلاب انسانی سطح ریسک بالا دارد و کمترین عدد اولویت ریسک به ایجاد محیط مناسب برای رشد و تکثیر حشرات و فشرده‌شدن خاک مربوط بوده است.

درویشی و همکاران[5] (2018) در ارزیابی محیط‌زیستی سد بالارود خوزستان در محلة ساختمانی از روش EFMEA و VIKOR استفاده کردند. برمبنای نتایج در روش EFMEA و با مقایسة اعداد ریسک محاسبه‌شده، ریسک آلودگی آب رودخانة بالارود در اولویت قرار گرفت و در روش VIKOR، ریسک آلودگی آب در شرایط توافق (بالا، متوسط و پایین) به‌عنوان مهم‌ترین ریسک معرفی شد.

رضایان و همکاران (1394) آثار محیط‌زیستی سد رودبار لرستان را در مرحلة بهره‌برداری با استفاده از نرم‌افزار MIKE11 و تکنیک LINMAP بررسی کردند. در پژوهش آنها میزان درآمد در سطح اول آثار مثبت طرح و پس از آن خدمات، صنعت و بازرگانی در سطح دوم قرار گرفت؛ همچنین جابه‌جایی در سطح اول آثار منفی سد، و فرسایش، رسوب‌گذاری در مخزن سد و گونه‌های گیاهی در معرض تهدید سکنه، هر سه در سطح دوم قرار گرفتند.

گابریل و همکاران[6] (2009) به کمک شاخص ریسک جهانی (Global Risk index) تأثیر عملیات مخزن را در ایمنی سد هیدرولوژیکی با شاخص‌های ریسک ارزیابی و تأثیر سطح مخزن متغیر اولیه را در قالب سناریوسازی بررسی کردند.

باکتا و کاوازاکی[7] (2020) خطر سیل را با ارزیابی اثربخشی عملیات سد برای کنترل سیل در حوضة رودخانة باگو در میانمار ارزیابی کمی کردند. این خطر با تمرکز بر خسارت ناشی از سیل به ساختمان‌های مسکونی و دارایی‌ها و بخش‌های کشاورزی برای بزرگ‌ترین سیل‌های اخیر و حوادث سیلاب با دوره‌های مختلف بازگشت ارزیابی شد. نتایج نشان داد عملیات سد برای کنترل سیل در منطقة مورد مطالعه، منطقة سیلاب را تقریباً 10 درصد و خسارت سیل به ساختمان‌ها، دارایی‌ها و کشاورزی را به ترتیب تقریباً 40، 60 و 10 درصد کاهش می‌دهد.

همچنین بید و سدیکو[8] (2020) ریسک سد پانچت[9] را در هند با استفاده از روش AHP ارزیابی کردند. نتایج ایشان نشان داد جابه‌جایی جمعیت و آب‌گرفتگی آبادی بیشترین (29/10) و کمترین (90/9) ارزش را به خود اختصاص داده است.

جمع‌بندی سوابق پژوهشی درزمینة ارزیابی ریسک محیط‌زیستی سدها نشان از اهمیت موضوع دارد که می‌بایستی با توجه به ملاحظات اکولوژیکی و اقتصادی‌اجتماعی در هر ناحیه بررسی شود؛ از این رو هدف از پژوهش حاضر، بررسی آثار محیط‌زیستی سد جیرفت در مرحلة بهره‌برداری و به‌منظور برنامه‌ریزی برای کاهش آثار منفی آن است. از آنجایی‌که حضور یک سد آن هم در مقیاس سدهای بزرگ از جنبه‌های گوناگون محیط‌زیست را تهدید می‌کند، آثار فیزیکی‌شیمیایی، طبیعی، بیولوژیکی، اجتماعی‌اقتصادی و فرهنگی، ایمنی و بهداشتی این سد بررسی شد.

روش‌شناسی پژوهش

منطقة پژوهش

سد جیرفت در شمال غربی شهرستان جیرفت و روی رودخانة هلیل‌رود با مساحتی بیش از 500 هزار هکتار احداث شده است. این محدوده در موقعیت بین 28 درجه تا 29 درجه و 58 دقیقه عرض شمالی و 56 درجه و 29 دقیقه تا 58 درجه و 58 دقیقه طول شرقی شهرستان جیرفت در استان کرمان قرار گرفته است (سلیمانی ساردو، 1394: 13). سد جیرفت با ذخیرة حدود 336 میلیون مترمکعب آب برای تأمین نیازهای بخش شرب، کشاورزی، تفریحی و گردشگری، انرژی برق‌آبی و نیاز محیط‌زیستی دشت جیرفت و تالاب جازموریان و همچنین کنترل سیل مورد بهره‌برداری قرار می‌گیرد (افضلی و همکاران، 1397: 113).

شکل 1. موقعیت جغرافیایی سد جیرفت؛ منبع: نگارنده

Figure 1. Geographical location of Jiroft Dam; Source: Author

در پژوهش حاضر، پس از بررسی کتابخانه‌ای و سوابق پژوهشی مربوط به موضوع، از سد جیرفت برای شناسایی فعالیت‌ها و ریسک‌های احتمالی سد که به ایجاد خطر منجر می‌شوند، بازدید میدانی صورت گرفت و 29 پارامتر به‌مثابة عوامل کلی ریسک‌ها اعم از ریسک‌های فیزیکی‌شیمیایی، طبیعی، اجتماعی‌اقتصادی و فرهنگی، بیولوژیکی، ایمنی و بهداشتی در نظر گرفته شد. با شناسایی عوامل به‌وجودآورندة ریسک، کاربرگ مرتبط تهیه، و سپس با مصاحبه و نظرخواهی از 12 نفر از کارشناسان و متخصصان خبره در حوضة سد جیرفت، کاربرگ ارزیابی ریسک کامل شد.

روش EFMEA

روش استفاده‌شده در این پژوهش، توصیفی‌تحلیلی است. در این روش برای امتیازدهی به شدت و احتمال وقوع و کشف هریک از ریسک‌های احتمالی در محیط‌های پذیرنده از جدول 1 تا جدول 3 روش تجزیه و تحلیل عوامل شکست و آثار آن بر محیط‌زیست استفاده شد و تعیین امتیاز شدت ریسک با استفاده از جدول 1 صورت گرفت. با افزایش شدت ریسک واردشده به محیط‌های پذیرنده، زیان شدیدتری نیز به منابع وارد می‌شود و درنتیجه امتیاز بیشتری را دریافت می‌کنند (همتی‌نیا و همکاران، 1399: 73).

جدول 1. رتبه‌بندی شدت EFMEA

Table 1. EFMEA severity rate; (Vazdani et al., 2017)

امتیاز احتمال وقوع ریسک با استفاده از جدول 2 برآورد شد؛ از این رو هرچه احتمال وقوع ریسک در محیط‌های پذیرنده بیشتر باشد، درنتیجه امتیاز بیشتری را نیز دریافت خواهد کرد و برای استخراج احتمال کشف ریسک واردشده به محیط‌های پذیرنده، اگر هیچ امکانی برای شناسایی و کشف نباشد و خسارت واردشده نیز جبران‌پذیر نباشد (همتی‌نیا و همکاران، 1399)، امتیاز بیشتری به آن تعلق می‌گیرد (جدول 3).

جدول 2. رتبه‌بندی احتمال وقوع EFMEA

Table 2. EFMEA occurrence rate (Vazdani et al., 2017)

جدول 3. رتبه‌بندی احتمال کشف EFMEA

Table 3. EFMEA detection rate (Jozi & Salati, 2012)

با مشخص‌شدن احتمال وقوع، شدت و احتمال کشف، با استفاده از رابطة 1 مقدار عددی اولویت هر ریسک RPN[10] محاسبه شد:

رابطة 1                                                                                                          RPN= (S) * (O) * (D)

در رابطة 1 (S) شدت اثر، (O) احتمال وقوع و (D) احتمال کشف است (Tsai et al., 2017: 3) و درنهایت به‌منظور تعیین اولویت سطح ریسک و حد بالا و پایین ریسک، میانگین و انحراف معیار با استفاده از روابط 2 و 3 به دست آمد.

رابطة 2                                                                                                         

رابطة 3                                                                                                                     

 میانگین

 = انحراف معیار

X = عدد مدنظر

N = تعداد مقدارها (Vazdani et al., 2017)

با استفاده از انحراف معیار داده‌ها و میانگین، میزان پخش‌شدگی به راست و چپ داده‌ها محاسبه می‌شود. میزان پخش‌شدگی به راست داده‌ها و چپ داده‌ها به ترتیب حد بالای ریسک و حد پایین ریسک را نشان می‌دهد (خیرخواه و امیری، 1398: 180).

با استفاده از روابط 4 و 5 حد پایین و بالای ریسک به دست آمد؛ همچنین در این تجزیه و تحلیل میانگین داده‌ها حد متوسط در نظر گرفته و با استفاده از حدهای به‌دست‌آمده سطح ریسک‌ها محاسبه شد.

رابطة 4                                                                                                                      High Risk=

رابطة 5                                                                                                                      Low Risk=

درنهایت رده‌بندی سطح ریسک و اولویت‌بندی RPN در گروههای ریسک فیزیکی‌شیمیایی، طبیعی، بیولوژیکی، اجتماعی‌اقتصادی و ایمنی و بهداشتی تعیین و سپس سطح ریسک در محیط‌های پذیرنده به سه سطح، سطح ریسک بالا (H)، سطح ریسک متوسط (M) و سطح ریسک پایین (L) طبقه‌بندی شد.

یافته‌های پژوهش و تجزیه و تحلیل آنها

در این پژوهش، مقدار عدد اولویت ریسک (RPN) برای هریک از ریسک‌های محیط فیزیکی‌شیمیایی براساس جدول 4 محاسبه شد. همان‌طور که مشاهده می‌شود، فرسایش خاک با مقدار عددی 100، بیشترین و تغییر مورفولوژی رودخانه در پایین‌دست با مقدار عددی 12، کمترین مقدار عددی ریسک را کسب کرده است.

جدول 4. نتایج حاصل از محاسبة احتمال وقوع ریسک‌های محیط فیزیکی‌شیمیایی (منبع: نگارنده)

Table 4. The probability of occurrence of physico-chemical risks (Source: Author)

نتایج محاسبة مقدار عددی ریسک‌های طبیعی شناسایی‌شده در جدول 5 نشان داده شده است. همان‌طور که مشاهده می‌شود، بیشترین مقدار عددی ریسک به سیل با مقدار 60 و کمترین مقدار عددی ریسک به زمین‌لغزش یا رانش زمین با مقدار 20 مربوط است.

جدول 5. نتایج حاصل از محاسبة احتمال وقوع ریسک‌های طبیعی (منبع: نگارنده)

Table 5. The probability of occurrence of natural risks (Source: Author)

نتایج محاسبة مقدار عددی ریسک در محیط بیولوژیکی در جدول 6 نشان داده شده است. همان‌طور که مشاهده می‌شود، اثرگذاری بر زیستگاه و تهدید حیات آبزیان در پایین‌دست با مقدار عددی 75 و 80، بیشترین مقدار عددی ریسک را به خود اختصاص داده‌ است؛ همچنین کمترین عدد اولویت ریسک به ریسک پراکنش علف‌های هرز در پایین‌دست سد و تغییر در زنجیره‌های غذایی با مقدار عددی 20 مربوط است.

جدول 6. نتایج حاصل از محاسبة احتمال وقوع ریسک‌های محیط بیولوژیکی (منبع: نگارنده)

Table 6. The probability of occurrence of biological risks (Source: Author)

نتایج محاسبة مقدار عددی ریسک‌های شناسایی‌شده در محیط اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی در جدول 7 نشان داده شده است. براساس یافته‌های پژوهش، بیشترین مقدار عددی ریسک به تغییر کاربری اراضی با مقدار 30 و کمترین مقدار عددی ریسک به پذیرش اجتماعی و امنیت با مقدار 6 مربوط است.

جدول 7. نتایج حاصل از محاسبة احتمال وقوع ریسک‌های محیط اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی (منبع: نگارنده)

Table 7. The probability of occurrence of social, economic and cultural risks

(Source: Author)

مقدار عدد اولویت ریسک برای هریک از ریسک‌های ایمنی و بهداشتی براساس جدول 8 محاسبه شده است. نتایج بررسی‌ها نشان داد ریسک خطاها و اشتباهات انسانی، قبل، بعد و حین بهره‌برداری و شیوع بیماری‌ها با مقدار عددی 75 و 48، بیشترین و ایجاد محیط مناسب برای رشد و تکثیر حشرات (مخزن سد جیرفت) با مقدار عددی 12، کمترین مقدار عددی ریسک را به خود اختصاص داده است.

جدول 8. نتایج حاصل از محاسبة احتمال وقوع ریسک‌های ایمنی و بهداشتی (منبع: نگارنده)

Table 8. The probability of occurrence of safety and health risks (Source: Author)

با توجه به محاسبات آماری انجام‌شده، وضعیت محیط‌زیست منطقة مورد مطالعه، RPNهای زیر 176/12 جنبة غیربارز و RPNهای بین 176/12 تا 644/62 با وضعیت نه‌چندان مناسب و نیازمند تجدیدنظر در اولویت بعدی قرار گرفتند. در این بین RPNهای بالاتر از 644/62 جنبة بارز داشتند و باید در اولویت بهبود قرار گیرند تا به‌کارگیری اقدامات تعیین‌شدة مقدار شاخص RPN برای سال‌های بعد به مقدار کمتری برسد (جدول 9).

 644/62 =234/25 + 41/37 High Risk=

 176/12 =234/25 - 41/37 Low Risk=

جدول 9. تعیین سطح ریسک EFMEA (منبع: نگارنده)

Table 9. EFMEA risk level (Source: Author)

در جدول‌های زیر برای ریسک‌های سطح متوسط و سطح بالا اقدامات کنترلی پیشنهادی مرتبط بیان شده است. جدول 10 اقدامات کنترلی پیشنهادی ریسک‌های محیط فیزیکی‌شیمیایی را نشان می‌دهد. در ریسک‌های مربوط به این گروه، فرسایش و رسوب، سطح ریسک بالا داشتند. اثر فرسایش و رسوب در مخزن سد سبب فرسایش بیشتر دیواره‌های رودخانه و کاهش مواد مغذی در پایین‌دست می‌شود؛ در این صورت رسوب زیادی تولید می‌شود که به آبزیان نیز آسیب‌ می‌رساند؛ همچنین کاهش حجم مفید مخزن سد به دلیل رسوب‌گذاری از مهم‌ترین آثار محیط‌زیستی این مسئله است که بایستی با انجام فعالیت‌های آبخیزداری در بالادست سد برای کنترل فرسایش اقدام شود.

جدول 10. اقدامات اصلاحی برای کاهش مهم‌ترین ریسک‌های محیط فیزیکی‌شیمیایی (منبع: نگارنده)

Table 10. Modification actions to reduce the most important physico-chemical risks (Source: Author)

اقدامات کنترلی پیشنهادی ریسک‌های طبیعی که سطح ریسک متوسط دارند، در جدول 11 نشان داده شده‌اند. سدها بر پوشش گیاهی اطراف رودخانه و دشت‌های سیلابی متأثر از برهم‌کنش پویایی سیلاب و رسوب تأثیرگذارند. سدها با ایجاد تغییر در مقدار و گسترة زیر آب رفتن دشت‌های سیلابی و برهم‌خوردن تعامل زمین و آب، باعث ایجاد اختلال در فرایند تولیدمثل گیاهان و تجاوز به زمین‌های مرتفع بالادستی می‌شوند که در حالت عادی مصون از سیلاب بودند.

جدول 11. اقدامات اصلاحی برای کاهش مهم‌ترین ریسک‌های طبیعی (منبع: نگارنده)

Table 11. Modification actions to reduce the most important natural risks (Source: Author)

جدول 12 اقدامات کنترلی پیشنهادی را برای ریسک‌های محیط بیولوژیکی نشان می‌دهد. ریسک‌های سطح بالا شامل اثرگذاری بر زیستگاه و تهدید حیات آبزیان در پایین‌دست بود. مهم‌ترین اثر منفی قطع رژیم سیلاب‌های فصلی در طول رودخانه در پایین‌دست بر زندگی پرندگان و پستانداران است که در بلندمدت، کاهش سیلاب به تغییر پوشش گیاهی منجر می‌شود که برای بسیاری از گونه‌ها اهمیت زیادی دارد؛ به‌ویژه برای بسیاری از حیوانات که الگوهای رفتاری خود را با سیلاب‌های فصلی تطبیق داده باشند. اگر رژیم سیلاب تغییر کند، تغییرات پوشش گیاهی ممکن است پرندگان و حیوانات مرتبط با آن را در معرض خطر قرار دهد.

تغییرات چشمگیری در جمعیت ماهی‌ها در پایین‌دست سدها بر اثر عواملی چون مسدودشدن مسیر مهاجرت ماهیان، تغییرات در رژیم جریان و شرایط فیزیکوشیمیایی (کدورت، دما و اکسیژن محلول)، ریخت‌شناسی و تولید اولیه به وجود می‌آید. این تغییرات ممکن است برای بعضی گونه‌ها مفید باشند، اما به‌طورکلی اثری معکوس بر اکثریت گونه‌های بومی خواهد گذاشت.

جدول 12. اقدامات اصلاحی برای کاهش مهم‌ترین ریسک‌های محیط بیولوژیکی (منبع: نگارنده)

Table 12. Modification actions to reduce the most important biological risks

(Source: Author)

جدول 13 اقدامات کنترلی پیشنهادی را برای ریسک‌های محیط اجتماعی‌اقتصادی و فرهنگی نشان می‌دهد که در این گروه کاربری اراضی، RPN بیشتری داشت. تغییر در کاربری‌های اراضی نقش بسزایی در زندگی ساکنان روستاها دارد. اقتصاد و منبع معیشتی آنها تا حدود زیادی به زمین وابسته است؛ بنابراین تغییر کاربری اراضی را می‌توان نتیجة واکنش افراد به فرصت‌های اقتصادی بیان کرد. تغییر کاربری اراضی، یک بازخورد منفی از دیدگاه اقتصادی و یک بازخورد منفی ازلحاظ اکولوژیکی در منطقه بر جای می‌گذارد. از اولین و مهم‌ترین پیامدهای اقتصادی می‌توان به تغییر منابع معیشتی افراد در منطقه اشاره کرد که فشار مضاعفی به اراضی پایین‌دست سد وارد کرده است.

جدول 13. اقدامات اصلاحی برای کاهش مهم‌ترین ریسک‌های محیط اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی (منبع: نگارنده)

Table 13. Modification actions to reduce the most important social, economic and cultural risks (Source: Author)

جدول 14 اقدامات کنترلی پیشنهادی را برای ریسک‌های ایمنی و بهداشتی نشان می‌دهد. خطاها و اشتباهات انسانی، قبل، بعد و حین بهره‌برداری سطح ریسک زیاد پیامدهایی مانند افزایش بروز خطاهای انسانی و ایجاد حادثه را به دنبال دارند. درواقع مهم‌ترین نقش را در بروز حوادث ایفا می‌کنند و علل وقوع آن، شرایط نامساعد محیطی و جوّی، افزایش ساعات اضافه‌کاری، کار در شب با شرایط روحی و فیزیکی نامناسب یا افراد بیمار است.

جدول 14. اقدامات اصلاحی برای کاهش مهم‌ترین ریسک‌های ایمنی و بهداشتی (منبع: نگارنده)

Table 14. Modification actions to reduce the most important safety and health risks

(Source: Author)

نتیجه‌گیری

روش‌های متفاوتی برای پاسخ به حذف، کاهش و کنترل ریسک‌ها وجود دارد تا از آثار نامطلوب زیست‌محیطی پروژه کاسته شود (ملماسی و همکاران، 1393: 68). ارزیابی ریسک‌های محیط‌زیستی، ایمنی و بهداشتی و بررسی علل وقوع و پیامدهای ناشی از آن و ارائة راهکارهایی برای کاهش این ریسک‌ها، موضوعی بسیار حیاتی در احداث پروژه‌های بزرگی مانند سدهاست که در این مطالعه ارزیابی ریسک‌های سد جیرفت با استفاده از روش EFMEA انجام شد.

در این پژوهش، آثار سوء و مخرب اجرای پروژة سد جیرفت در مرحلة بهره‌برداری در 5 گروه ریسک محیط فیزیکی‌شیمیایی، طبیعی، محیط بیولوژیکی، محیط اجتماعی‌اقتصادی و فرهنگی، ایمنی و بهداشتی شناسایی شد. یافته‌های این پژوهش نشان داد فرسایش خاک و رسوب‌گذاری در گروه ریسک‌های مربوط به محیط فیزیکی‌شیمیایی، سطح ریسک زیادی داشتند. ایجاد پوشش گیاهی متناسب به‌ویژه در زمین‌های مشرف به رودخانه و دریاچه و مدیریت حوضه‌های آبخیز، برنامه‌ریزی، اجرا و مدیریت پروژه‌ها و طرح‌های احیا و بازیابی وضعیت طبیعی اکوسیستم به ترتیب برای ریسک‌های نام‌برده در اولویت اقدام پیشنهاد می‌شود. همچنین تأثیر بر منابع آب (لایه‌بندی حرارتی)، آلودگی (هوا، صوت، خاک و آب)، بار مواد معلق پایین‌دست، یوتریفیکاسیون و فشرده‌شدن خاک سطح ریسک متوسط و تغییر مورفولوژی رودخانه در پایین‌دست، سطح ریسک پایینی داشتند. برای ریسک‌های سطح متوسط به ترتیب اختلاط آب دریاچة سد با رهاسازی آب، کاهش و کنترل میزان سموم و کودهای مصرفی و طراحی سیستم‌های زهکشی مناسب، تأمین متناوب نیازهای آبی پایین‌دست سد جیرفت، کنترل بهینة مانداب در مخزن سد و کاشت و جایگزین‌کردن گیاهان مناسب در اطراف محدودة شبکه به‌عنوان اقدامات کنترلی پیشنهادی در اولویت بیان شد.

نتایج پژوهش حاضر نشان داد ریسک‌های طبیعی زلزله و زمین‌لرزة القایی، سیل و زمین‌لغزش یا رانش زمین سطح متوسط ریسک را داشتند که با توجه به فاصله از حریم گسل‌های موجود در منطقه و احتمال ایجاد شکست در بدنة سد این امر حائز اهمیت و نیازمند انجام پژوهش‌های بیشتر است. استفاده از سیستم‌های هشدار، افزایش حجم ذخیرة آب با احداث دیوارة نگهبان، شناخت نواحی مستعد وقوع زمین‌لغزش و حرکات توده‌ای برای ریسک‌های موجود پیشنهاد شد؛ همچنین در محیط بیولوژیکی، ریسک اثرگذاری بر زیستگاه و تهدید حیات آبزیان در پایین‌دست، در گروه سطح ریسک بالا قرار گرفتند و احیا و تقویت پوشش گیاهی و رهاسازی حداقل دبی مورد نیاز آبزیان از دریاچة سطح به مناطق پایین‌دست رودخانه با رعایت استانداردها و دستورکار‌های مدیریت محیط‌زیستی برای آنها پیشنهاد می‌شود. ریسک‌های با اثرگذاری بر پوشش گیاهی، انسداد مسیر مهاجرت، پراکنش علف‌های هرز در پایین‌دست سد، تغییر در زنجیره‌های غذایی و تخریب پناهگاه در گروه سطح ریسک متوسط طبقه‌بندی شدند. در همین زمینه کاهش جریان رودخانه به سبب آبگیری مخزن سد و بی‌توجهی به رهاسازی دبی محیط‌زیستی به رودخانة هلیل‌رود به از بین رفتن تعادل اکولوژیک در پایین‌دست سد منجر شده که این مسئله به دلیل کاهش مواد آلی معلق به‌عنوان منبع تغذیة بسیاری از ریزآبزیان بوده که تأثیر بر گونه‌های بزرگ‌تر و ماهی‌ها را در پی دارد و با کاهش تراکم و تنوع گونه‌ای در اکوسیستم‌های آبی، آسیب‌هایی را ایجاد می‌کند. برای گروه سطح ریسک متوسط محیط بیولوژیکی، توسعة کاربری حفاظت، جلوگیری از چرای بی‌رویة دام‌ها، به‌کارگیری اقدامات کنترلی به‌منظور جلوگیری از رشد علف‌های هرز در مسیر جریان رودخانه و شناسایی و بررسی مکان‌های عرضة خدمات اکوسیستمی برای به حداقل رساندن پیامدهای اکوسیستمی لازم برای آنها پیشنهاد شد.

همچنین در منطقة مطالعه‌شده، احداث سد به اجتماع بعضی گروههای عشایر منطقه و سکونت آنها در نزدیکی پشت دریاچة سد برای دسترسی آسان‌تر به آب و مرتع منجر شده که در پی آن چرای بیش از اندازه‌ای را شاهد هستیم که به قطع درختان و تخریب مراتع پیرامون و بالادستی انجامیده است. این موضوع تأثیر بسزایی در فرسایش خاک داشته است که در بالادست سد نیاز به برنامة کنترلی دارد. از سوی دیگر، در پایین‌دست سد به دلیل افت کیفیت آب سد به سبب نگهداشت آن، خشکیدگی باغ‌های مرکبات گزارش شده است. در همین زمینه در پایین‌دست سد به‌ویژه در مسیر آبرهه‌ها نیازمند کنترل رشد علف‌های هرز هستیم؛ رشد نیزارها در مسیر جریان و با انسداد آبراهة اصلی به تغییر مسیر آب منجر می‌شود و نیازمند کنترل است.

 در گروه ریسک‌های اجتماعی‌اقتصادی و فرهنگی، تغییر کاربری اراضی و کاهش اشتغال و درآمد در منطقه در طبقة ریسک متوسط قرار گرفته است که جلوگیری از تخریب اراضی، پیشگیری از تغییر کاربری و افزایش میزان اشتغال (تجاری، ورزشی، زراعت، پرورش ماهی و ماهیگیری) برای آنها پیشنهاد می‌شود؛ همچنین پذیرش اجتماعی و امنیت، پذیرش گردشگری و تملک اراضی در سطح ریسک پایین واقع شده‌اند. در همین زمینه مردم اهالی اطراف سد پیش از احداث در حوضة مستغرق، مرتع یا زمین زراعی و فعالیت عشایری داشته‌اند که با احداث سد، زمین‌های آنها خریداری شد و در ازای آن به آنها در مرکز شهر زمین مسکونی تعلق گرفت که بسیاری از آنها با احداث سد، شغل و پیشة اصلی خود را از دست داده و برخی به مشاغل کاذب روی آورده‌اند. از سوی دیگر با احداث سد، اراضی پایین‌دست در قالب شرکت احیای اراضی زیر سد جیرفت به اشخاص و نهادهایی واگذار شد. کاربری بیشتر این اراضی مرتعی بود و بر این اساس به مناطق کشاورزی تبدیل و بیشتر آنها پس از چند سال دوباره خشک شدند و باغ‌ها و سرمایة بسیاری از بین رفت که این مهم بر تغییر کاربری اراضی و اشتغال در منطقه مؤثر بوده است.

 در گروه ریسک‌های ایمنی و بهداشتی، خطاها و اشتباهات انسانی در مرحلة اجرا و بهره‌برداری، در طبقة ریسک بالا قرار گرفتند. در این زمینه نظارت کارشناسان HSE بر محیط کار، اعمال و رفتار ایمن در کارگران و برنامه‌های کاری و سلامت کارکنان پیشنهاد شد و ایجاد محیط مناسب برای رشد و تکثیر حشرات (مخزن سد جیرفت) در طبقة ریسک پایین قرار گرفت. ریسک‌های انفجار، جنگ و تروریسم، حوادث وابسته به عملیات سدسازی، خوردگی تأسیسات و شیوع بیماری‌ها سطح ریسک متوسط را به خود اختصاص دادند. در این زمینه انجام‌ندادن یا به حداقل رساندن انفجارها به‌ویژه در فصل بهار، رعایت اصول ایمنی و بهداشتی مرتبط با کارگران، کارکنان و فعالان در ساخت سد، پوشش‌های محافظتی و اندازه‌گیری شاخص‌های آلاینده‌های میکروبی پیشنهاد شد.

براساس پژوهش‌های طبیب‌زادة مقدم و همکاران (1393) مهم‌ترین ریسک‌ها شامل تغییر کاربری اراضی، اثر بر جمعیت و فرسایش و رسوب‌گذاری هستند که در راستای نتایج پژوهش حاضر است. در مطالعة امیری و همکاران (1396) افت کیفیت زیستگاه آبی، تشدید فرسایش خاک و کاهش تمرکز و کارایی افراد به ترتیب به‌عنوان مهم‌ترین ریسک‌ها مشخص شدند که با نتایج پژوهش حاضر همخوانی دارد. همچنین در پژوهش جوزی و سیف‌السادات (1391) فرسایش و رسوب در پایین‌دست سد دارای سطح ریسک بالا و ایجاد محیط مناسب برای رشد و تکثیر حشرات دارای سطح ریسک پایین معرفی شد که نتایج این پژوهش مؤید نتایج آنهاست.

به‌طورکلی ارزیابی ریسک محیط‌زیستی سد جیرفت، شفافیت آشکاری را در بررسی آثار و پیامدهای بهره‌برداری از آن ایجاد می‌کند. پایش و بررسی پیوستة ریسک‌های شناسایی‌شده و ایجاد سیستم هشدار متناسب با آن می‌تواند در راستای کاهش آسیب‌پذیری نقش مهمی داشته باشد که نیازمند توجه به این مهم در برنامه‌ریزی و بهره‌برداری از سد جیرفت است.

[1]. Anagnostopoulos

[2]. Failure Mode and Effect Analysis

[3]. Hazard analysis

[4]. Environmental Failure Mode and Effect Analysis

[5]. Darvishi et al.

[6]. Gabriel et al.

[7]. Bhakta and Kawasaki

[8]. Bid and Siddiqu

[9]. Panchet

[10]. Risk Priority Number