بررسی تأثیرات مدیریت پسماند بر حفظ محیط روستایی شهرستان شاهین‌شهر و میمه

مقدمه

از آغاز زندگی بشر تاکنون، تولید پسماند در بخش‌های مختلف (خانگی، کشاورزی، درمانی و صنعتی) جزء جدایی‌ناپذیر زندگی بوده و تولید آنها مشکلات زیست‌محیطی زیادی را در پی داشته است (دربان آستانه و همکاران، 1396: 164). رشد جمعیت، تغییر در شیوة زیست، سبک زندگی و مصرف‌گرایی، توسعة سریع و شهرگرایی به‌ویژه در سال‌های اخیر، تولید مواد زائد و پسماند را افزایش داده (Holder and Coleman, 2008: 279) و تنوع آنها را نیز بیشتر کرده است. برخلاف دوران گذشته که پسماندها به دلیل جذب بدون تخریب در زمین نیاز به مدیریت نداشت، امروزه مدیریت آنها اجتناب‌ناپذیر است (Amasuomo and Baird, 2016: 88). تولید فزایندة پسماند به‌طور جدی بر تمام نواحی جهان به‌ویژه کشورهای در حال ‌توسعه تأثیر داشته و گذشته از شهرها (پیش‌بینی شده است میزان تولید آن در 2050 به 40/3 میلیارد تن در سال می‌رسد) (World Bank, 2019) بر نواحی روستایی هم به‌شدت تأثیر گذاشته و به زوال سریع کیفیت محیط روستایی انجامیده است (Wang et al., 2018: 294). در این کشورها به پسماند روستایی توجهی نمی‌شود و بهبود مستمر سطح زندگی روستاییان، افزایش سریع مقدار پسماند را به دنبال داشته و به چالش (Zeng et al., 2016: 166) و دردسر بزرگی از دید منابع، نیروی انسانی، دانش، بودجه و تجهیزات برای دولت‌های محلی تبدیل شده است؛ به‌ویژه در کشورهای کم‌درآمد یا با درآمد متوسط، دفع مقدار زیادی زباله در سایت‌های روباز با کمترین حفاظت یا هیچ حفاظتی از محیط‌زیست همراه بوده است (Manomaivibool et al., 2018: 142). در کشورهای کم‌درآمد، با شدت بیشتر، بیش از 90% پسماندها در محل‌های مهارنشده دفع یا سوزانده می‌شود که این رویه برای سلامتی، ایمنی و محیط پیامدهای بدی دارد؛ به‌علاوه مدیریت ضعیف پسماندها در افزایش ناقلان بیماری، تغییر اقلیم با تولید متان و حتی ترویج خشونت نقش دارد (World Bank, 2019). این پسماندها از دیدگاه بوم‌شناسی نیز مشکلاتی را ایجاد می‌کنند؛ از قبیل آلودگی رودخانه‌ها، آب‌های سطحی و زیرزمینی، خاک و چشم‌انداز محیط، آلودگی هوا و اثر گلخانه‌ای (اصغری لفمجانی و همکاران، 1394: 116؛ شبیری و شمسی، 1395: 138)؛ برای نمونه تولید سالیانه 931 میلیون تن ضایعات مواد غذایی در جهان، این عامل را به سومین منبع بزرگ انتشار گازهای گلخانه‌ای تبدیل کرده است (UNEP, 2021)؛ از این رو به دلیل آسیب‌های فزاینده و جدی پسماندهای روستایی اعم از خانگی، دامداری و کشاورزی به محیط، توجه به مدیریت آنها به‌ویژه درزمینة پالایش و بازیافت ضروری است (Tian et al., 2012: 95-96)؛ به‌ویژه که مواد غذایی و پسماند سبز بیش از 50 درصد و مواد قابل بازیافت 16 درصد (جمعاً 66%) پسماند کشورهای با درآمد کم و متوسط را تشکیل می‌دهد (Kaza et al., 2018: 17).

مدیریت پسماند روستایی می‌تواند بر کاهش فشار بر محیط، بهبود بهداشت محلی و تقویت حس تغییر و حفاظت بهتر از محیط مؤثر باشد (Zhang, 2019: 6711). البته از آنجا که ویژگی‌های خاص سبک زندگی محلی و شرایط اقتصادی و اجتماعی، نواحی روستایی را از سایر نواحی متمایز کرده است، انتظار می‌رود روستاییان در مقایسه با ساکنان نواحی غیرروستایی در این زمینه رفتار متفاوتی داشته باشند (Nguyen And Watanabe, 2019: 488) و نه‌تنها پسماندها که مدیریت آنها نیز شرایط دیگرگونی خواهد داشت؛ از همین رو در حوزه‌های روستایی، شرایط مختلف اجتماعی‌اقتصادی، اقلیم، جغرافیا، فرهنگ، تراکم جمعیت و متغیرهای دیگر در مدیریت پسماند جامد روستایی اهمیت دارد (Han et al., 2018: 45؛ Han et al., 2019: 97) و باید مدنظر قرار گیرد؛ ضرورتی که در گذشته به دلیل ناآگاهی از آثار مخرب آن بر محیط روستایی از یک‌سو و محدودیت منابع (اعم از انسانی، مالی و فنی) از سوی دیگر مغفول مانده بود.

در ایران از ۴۸ هزار تن تولید روزانة زباله، ۱۰ تا 11 هزار تن آن، زبالة روستایی است؛ یعنی سرانة تولید هر روستایی 400 تا 500 گرم در روز و حدود نصف سرانة شهری (850- 1000) است (صفا، 1399: 5؛ صفری الموتی و شمس، 1395: 77). این پسماندها عمدتاً یا در خاک دفن یا بیشتر در طبیعت انبار می‌شوند تا بعداً سوزانده شوند؛ این راهکارها می‌تواند برای محیط بسیار خطرناک باشد؛ گذشته از آلودگی خاک، آب، هوا و نامناسب‌شدن محیط طبیعی برای حیات‌وحش و گیاهان، ازلحاظ تأثیر بر فراهم‌شدن شرایط زیست حشرات و حیوانات موذی و خطرناک می‌تواند زمینة سلب سلامتی و حتی آرامش روحی و روانی افراد را نیز در پی داشته باشد (میلر و درو، 1392: 27). درواقع برخلاف مشخص‌بودن تکالیف و وظایف قانونی هریک از دستگاههای اجرایی مرتبط با موضوع مدیریت پسماندها در کشور، وضعیت موجود مدیریت پسماند مناسب و مطلوب نیست (مشاری، 1395: 332)؛ این در حالی است که مدیریت درست پسماندها در نواحی روستایی مزایایی نیز دارد؛ تا آنجا که گفته می‌شود ایران قابلیت تولید سالیانه 2740 میلیون مترمکعب متان را با استفاده از کود دامی و پسماند روستایی دارد. مزیت روش بیوگاز در تولید پایدار انرژی، کاهش بوی نامطبوع، جلوگیری از گسترش آلودگی و عوامل بیماری‌زای میکروبی و تولید کودهای غنی نیز قابل بیان است (Zareei, 2018: 351). به‌هرحال مدیریت پسماند دغدغة دولت‌هاست و مهم‌ترین سیاست‌ها برای کاهش پسماند شامل کاهش پسماند در مبدأ، تفکیک از مبدأ و بازیافت است.

شهرستان شاهین‌شهر و میمه، یکی از قطب‌های صنعتی (صنایع پالایشگاهی، پتروشیمی، نیروگاهی، شیمیایی، هواپیماسازی)، کشاورزی (حدود 27 هزار هکتار اراضی زراعی، بیش از 3 هزار هکتار باغی و حدود 260 واحد دامی) و جمعیتی (بیش از 220 هزار نفر شهری و 13776 نفر روستایی) در استان اصفهان است (فرمانداری شاهین‌شهر و میمه، 1398) و با توجه به تراکم صنعتی، رشد سریع شهرنشینی و تعداد روستانشینان و دگرگونی در سبک زندگی روستایی، گونه‌های مختلفی از پسماند (شهری‌صنعتی، روستایی و کشاورزی) مشاهده و اهمیت مدیریت پسماند در حفظ محیط مشخص‌تر شده است. برپایة شواهد میدانی، میانگین سرانة تولید پسماند در روستاهای منتخب حدود 580 گرم است که از متوسط سرانة روستایی کشور (450 گرم) بیشتر است. با وجود جمع‌آوری و حمل پسماندها به شیوة مکانیزه یا غیرمکانیزه توسط دهیاری‌ها و به نسبت محدود تفکیک از مبدأ توسط روستاییان و عوامل خدماتی دهیاری (مصاحبه با دهیاران، 1399 و 1400)، همچنان بعضی مسائل و مشکلات پسماندها نمایان و توجه به مدیریت پسماند و تأثیرات آن در نواحی یادشده ضروری است؛ بر این اساس پژوهش حاضر در پی تبیین وضعیت مدیریت پسماند روستایی در شهرستان شاهین‌شهر و میمه و بررسی نقش آن در حفظ محیط روستاها از طریق پاسخگویی به پرسش‌های زیر است:

1. مدیریت پسماند روستایی چه اثرهایی بر محیط‌زیست نواحی مطالعه‌شده دارد؟
2. بین ابعاد مختلف متأثر، تفاوت معناداری وجود دارد؟
3. این شرایط به‌لحاظ مکانی و بین نواحی مختلف روستایی چگونه است؟

مبانی نظری و پیشینة پژوهش

«پسماند» مفهومی بسیار ذهنی است. آنچه برای فردی پسماند محسوب می‌شود، برای دیگری منبع خواهد بود (Amasuomo and Baird, 2016: 88). براساس تعریف سازمان همکاری اقتصادی و توسعه^[1]، «پسماند» عبارت است از «موادی اجتناب‌ناپذیر ناشی از فعالیت‌های انسانی که در حال حاضر و در آیندة نزدیک به آن نیازی نیست و پردازش یا دفع آن ضروری است». برنامة محیط‌زیست سازمان ملل متحد^[2] نیز پسماند را «اشیایی که مالکشان آنها را نمی‌خواهد یا به آنها نیازی ندارد یا از آنها استفاده نمی‌کند و باید پردازش یا دفع شوند» تعریف می‌کند؛ بنابراین به‌لحاظ فیزیکی، پسماند همان مواد موجود در محصولات مفید را دارد و تنها تفاوت آنها در بی‌ارزش‌بودن پسماند است. در بسیاری مواقع این بی‌ارزش‌بودن از مخلوط‌بودن و ناشناخته‌بودن این مواد در پسماند ناشی می‌شود (نورپور و همکاران، 1392: 33)؛ بنابراین می‌توان چنین گفت که پسماندها، اقلامی هستند که برای افراد یا شرکت‌ها دیگر هیچ کاربردی ندارند و افراد و شرکت‌ها قصد دارند آنها را دور بریزند یا پیش‌تر دور ریخته شده‌اند (Ngoc and Schnitzer, 2009: 1982) و انواع مختلفی دارند. طبقه‌بندی انواع پسماندها به اشکال مختلف و براساس خصوصیات آنها متفاوت خواهد بود؛ حالات و خواص فیزیکی، قابلیت استفادة دوباره، زیست تخریب‌پذیری، منبع تولید و میزان تأثیرات زیست‌محیطی، مهم‌ترین آنهاست. پرکاربردترین طبقه‌بندی‌ها شامل وضعیت فیزیکی (جامد، مایع، گاز)، منبع (خانگی، صنعتی، کشاورزی، تجاری، تخریب و ساخت‌وساز، معدنی) و تأثیرات زیست‌محیطی (خطرناک و غیرخطرناک) است (Amasuomo and Baird, 2016: 88).

براساس قانون مدیریت پسماند نیز، پسماندها به پنج گروه تقسیم می‌شوند:

• عادی (حاصل فعالیت‌های روزمره در شهرها، روستاها و خارج از آنها از قبیل زباله‌های خانگی و نخاله‌های ساختمانی)؛
• پزشکی یا بیمارستانی (شامل پسماندهای عفونی و زیان‌آور ناشی از بیمارستان‌ها، مراکز بهداشتی، درمانی و آزمایشگاهی)؛
• ویژه (دارای دست‌کم یکی از خواص خطرناک از قبیل سمی‌بودن، بیماری‌زایی، قابلیت انفجار یا اشتعال و خورندگی)؛
• کشاورزی (از قبیل فضولات، لاشة حیوانات -دام، طیور و آبزیان-، محصولات کشاورزی فاسد یا غیرقابل‌مصرف)؛
• صنعتی (ناشی از فعالیت‌های صنعتی و معدنی، پالایشگاهی، صنایع گاز، نفت و پتروشیمی و نیروگاهی از قبیل براده‌ها، سرریزها و لجن‌های صنعتی) (مجلس شورای اسلامی، 1383).

 اما پسماندهای روستایی، عمدتاً از چهار جنبه به وجود می‌آیند:

• پسماند زمین‌های زراعی و باغ‌ها؛
• کود دامی و مرغی؛
• زباله‌های کشاورزی؛
• فضولات انسانی و زبالة جامد روستایی (Tian et al., 2012: 95-96).

صرف‌نظر از نوع پسماندها و تولیدکننده و محل تولید، برای کمینه‌سازی تولید و انتشار و بازیابی آنها باید چاره‌ای اندیشید (راینر و همکاران، 1390: 2)؛ موضوعی که «مدیریت پسماند» را تداعی می‌کند.

«مدیریت پسماند»، انتظام‌دهندة مراحل کنترل تولید، انبار یا ذخیره‌سازی، جمع‌آوری، حمل و انتقال، تبدیل یا بازیافت و دفع زباله است که در آن بهینه‌ترین اصول و اقدامات برای رعایت ملاحظات بهداشتی، اقتصادی، اجتماعی، مهندسی، حفاظت زیبایی‌شناسی به همراه روش‌های اداری، مالی، قانونی و برنامه‌ریزی به کار گرفته می‌شود (منوری، 1381: 101).

براساس تعریفی دیگر، مدیریت پسماند مجموعه‌فعالیت‌هایی است که برای سامان‌دادن پسماندهای جامعه به روش‌های مهندسی و بهداشتی صورت می‌گیرد (ویجل، 1388: 81). در این زمینه، سامانة «مدیریت پسماند روستایی» از اجزای مختلفی تشکیل شده است که به این اجزا، «عناصر موظف و امور پشتیبانی» می‌گویند؛ بنابراین سامانة مدیریت پسماند روستایی، مجموعه‌ای از اجزای به‌هم‌پیوسته است که برای رفع مشکل پسماند در روستا به وجود آمده‌اند؛ بدین ترتیب مدیریت پسماند روستایی، شش عنصر موظف دارد که عبارت‌اند از: تولید، ذخیره در محل، جمع‌آوری، حمل‌ونقل، بازیابی و دفع. امور پشتیبانی نیز مواردی مانند مالی، تجهیزات، کارکنان، روابط عمومی، قراردادها و... را دربرمی‌گیرد (دربان آستانه و همکاران، 1396: 164).

مطالعات انجام‌شده نشان می‌دهد تحول مدیریت و برنامه‌ریزی پسماند در کشورهای توسعه‌یافته پیشینه‌ای طولانی دارد و این کشورها پسماند را نه یک تهدید، بلکه فرصتی برای تولید کالا و انرژی می‌دانند. در ایران تا سال‌های اخیر قوانین و مقررات مناسبی در حوزة مدیریت پسماند وجود نداشت و با تصویب قانون جامع مدیریت پسماند در سال 1383 توسط مجلس شورای اسلامی، نخستین گام در این زمینه برداشته شد (مشاری، 1395: 330). براساس بند 10 این قانون، وزارت کشور مسئول مدیریت پسماند جامد شهری و روستایی است. مسئولیت گردآوری و دفع پسماند جامد حوزه‌های روستایی نیز با دهیاری‌هاست (Abduli et al., 2008: 425).

در بررسی پیشینه‌های کاربردی پژوهش نیز می‌توان به پژوهش‌های زیر اشاره کرد:

تایان و همکاران^[3] (2012) ردپای اکولوژیکی دفع زباله‌های جامد روستایی را در منطقة یوهانگ شنیانگ^[4] بررسی و ضمن ارزیابی و تشریح انواع پسماندهای روستایی، تأثیر آنها را بر کاهش میزان ردپای اکولوژیکی تأیید کرده‌اند.

زنگ و همکاران^[5] (2016) براساس نتایج پژوهش خود دربارة ادراک عمومی و ارزش‌های اقتصادی جمع‌آوری زباله‌های جامد روستایی در چین، جداسازی از مبدأ را مؤلفة اصلی سامانة مدیریت یکپارچة پسماند بیان کرده‌اند.

مو و عبدالمناف^[6] (2017) در پژوهشی دربارة مدیریت پسماندهای جامد، چالش آینده و بازیافت در مالزی، واقع‌بینانه‌ترین راهکار را تفکیک از مبدأ و بازیافت می‌دانند که با اجباری و قانونی‌شدن موضوع، موفقیت چشمگیری داشته است.

میهی و اینگراو^[7] (2018) در پژوهشی با عنوان «ارزیابی زیان‌های زیست‌محیطی روش‌های مدیریت پسماند در نواحی روستایی»، تهیة کمپوست خانگی^[8] را روشی پایدار در مقایسه با دفع پسماند زیستی^[9] در محل‌های روباز^[10] یا سایت‌های زباله‌سوزی در کاهش مقدار پسماند و میزان انتشار گازهای گلخانه‌ای معرفی کرده‌اند.

هان و همکاران^[11] (2018) در پژوهش خود عوامل مؤثر بر ویژگی پسماندهای خانگی نواحی روستایی کشورهای در حال توسعه را بررسی کرده و برای مدیریت پسماند جامد روستایی، شرایط مختلف اجتماعی‌اقتصادی، اقلیمی، جغرافیایی، فرهنگی، تراکم جمعیت و متغیرهای دیگر را حائز اهمیت شمرده‌اند.

نگوین و وتاناب^[12] (2019) در پژوهشی با عنوان «نتایج برد- برد در رفتار تفکیک زباله از مبدأ در مناطق روستایی ویتنام»، ضمن توجه به تفاوت سبک زندگی روستاییان با سایر مناطق، تفکیک از مبدأ زباله را براساس راهبرد ملی یک ضرورت می‌دانند.

ژانگ^[13] (2019) در پژوهشی تأثیر ترویج فناوری کوپن‌های دیجیتال را بر تشویق مدیریت پسماند روستایی بررسی و اشاره کرده است که این شیوه در مدیریت پسماندهای کشاورزی و تبدیل آنها به کود و خوراک دام بر بهبود کیفیت محیط‌زیست تأثیرگذار است.

از بین پژوهش‌های داخلی نیز، فرمحمدی و همکاران (1386) شیوه‌های جلب مشارکت مردمی و اثرهای اقتصادی آن را بر مدیریت پسماند روستایی بررسی کرده‌اند. نتایج نشان داد میزان مشارکت مردم در مدیریت پسماند روستایی در حد متوسط است.

 لچینانی و همکاران (1388) در پژوهشی با عنوان «تجربه‌ای جدید در مدیریت پسماند روستایی شهرستان فریدون‌شهر» به موفقیت در اجرای طرح مدیریت پسماند در نواحی روستایی اشاره کرده‌اند و ارتقای شاخص دسترسی را از 6 به 72 درصد یادآور شده‌اند.

صفاری (1392) در پژوهشی با عنوان «مخاطرات زیست‌محیطی و راهبردهای مدیریت پسماند در نواحی روستایی شهرستان گرمی»، ضمن تأیید عملکرد ضعیف مدیریت پسماند، استفاده از مواد آلی زباله‌ها را برای تولید کود کشاورزی، اشتغال و درآمد و توسعة پایدار روستایی، مهم‌ترین راهبرد دانسته است.

نعمتی و همکاران (1394) در پژوهشی مکان‌یابی محل دفن پسماندهای روستایی را در شهرستان کازرون مدنظر قرار دادند و اشاره کردند که 88% از منطقه به دلیل آسیب‌پذیری کم سفره‌های آب زیرزمینی، شرایط مناسبی برای دفن پسماند دارد.

همچنین نعمتی و همکاران (1399) در پژوهشی با عنوان «سنجش و ارزیابی شاخص‌های مدیریت بهینة پسماند در مناطق روستایی شهرستان آبادان» به این نتیجه رسیدند که مهم‌ترین مسائل در مدیریت پسماند به ترتیب شامل فرهنگ‌سازی و آموزش و جمع‌آوری و حمل‌ونقل است. نکتة جالب توجه دربارة این پژوهش‌ها، توجه به موضوع پسماند روستایی و چگونگی مدیریت پسماندها در نواحی روستایی است.

در پژوهش حاضر تلاش شد تأثیرات مدیریت پسماندها در ابعاد مختلف بررسی شود که نوعی نوآوری نسبی در موضوع محسوب می‌شود.

روش‌شناسی پژوهش

پژوهش حاضر توصیفی‌تحلیلی و ازلحاظ هدف، کاربردی است. با مروری بر پیشینة پژوهش‌های داخلی و خارجی نزدیک به قلمرو موضوع، شاخص‌ها و گویه‌های پژوهش شامل آب، خاک، هوا، محیط انسانی، محیط کالبدی و حیات جانوری و گیاهی تدوین شده است (میلر و درو، 1392: 36؛ اصغری و همکاران، 1394: 121؛ شبیری و شمس، 1395: 51؛Zareei, 2018: 351; Zhang, 2019: 6707; World Bank, 2019 ).

جامعة آماری پژوهش، نواحی روستایی شهرستان شاهین‌شهر و میمه (با تعداد 4 دهستان) است. با استفاده از روش نمونه‌گیری خوشه‌ای‌تصادفی، از هر دهستان یک روستا شامل روستاهای حسن رباط، جهادآباد، ونداده و سُه انتخاب شد (شکل 1)؛ سپس با استفاده از فرمول کوکران و تعدیل تعداد نمونة محاسبه‌شده، 252 پرسش‌نامه متناسب با تعداد خانوارهای هر روستا توزیع و تکمیل شد (جدول 1). افزون بر این، از نظرات 30 کارشناس و مسئول (شامل دهیاران، کارکنان فرمانداری و بخشداری و متخصصان مرتبط با مدیریت پسماند) در تکمیل پرسش‌نامه‌ها استفاده شد.

جدول 1. حجم نمونه در روستاهای منتخب

Table 1. sample size in selected villages

منبع: مرکز آمار ایران، 1395 و محاسبة نویسندگان

ابزار سنجش، پرسش‌نامة پژوهشگر‌ساخته است. ابعاد مختلف محیط‌زیست روستا شامل آب (شاخص‌های کیفیت و کمیت منابع آب شرب و کشاورزی، آب‌های سطحی و زیرزمینی و...)، خاک (شاخص‌های آلودگی، تخریب، فرسایش و حاصلخیزی منابع خاک)، هوا (شاخص‌های آلودگی، بوی نامطبوع، کیفیت و...)، محیط انسانی (شاخص‌های بیماری‌ها، حشرات موذی، بهداشت محیط و سلامت جامعه)، محیط کالبدی (شاخص‌های چشم‌انداز روستا، آلودگی بصری، کیفیت منظر روستا، انباشت ضایعات و نخاله‌ها)، حیات جانوری (شاخص‌های سلامت دام و طیور، حفاظت حیات‌وحش و...) و گیاهی (شاخص‌های کیفیت فضاهای سبز طبیعی پیرامون و داخل روستا، آلودگی مزارع و پوشش گیاهی، تخریب مراتع و منابع طبیعی و...) بررسی شده است. مقیاس اندازه‌گیری در ابزار سنجش، طیف رتبه‌ای لیکرت بوده است. پس از اجرای پیش‌آزمون و اصلاح پرسش‌نامه، ضریب آلفای کرونباخ برای هر مؤلفة زیست‌محیطی ازجمله آب برابر با 79/0، خاک 84/0، هوا 87/، محیط کالبدی 77/0، محیط انسانی 82/0، حیات جانوری 85/0 و پوشش و حیات گیاهی 87/0 برآورد شده است.

محدودة پژوهش

شهرستان شاهین‌شهر و میمه با 234663 هزار نفر جمعیت و مساحتی بیش از ۶۱۰۵ کیلومترمربع در استان اصفهان قرار دارد و از شمال به استان مرکزی، از شرق به شهرستان‌های کاشان، نطنز و برخوار، از جنوب به اصفهان و از غرب به شهرستان‌های نجف‌آباد، خمینی‌شهر و گلپایگان محدود است. این شهرستان با دو بخش (مرکزی و میمه)، 4 دهستان، 6 شهر و 19 روستا، بین مدار 32/54 درجه عرض شمالی و 51/37 درجه طول شرقی قرار دارد (فرمانداری شاهین‌شهر و میمه، 1398). در این پژوهش چهار روستای حسن رباط، جهادآباد، ونداده و سُه مطالعه شده‌اند که همه دهیاری دارند و اقداماتی درزمینة مدیریت پسماند در آنها صورت پذیرفته است. با محوریت موضوع مورد مطالعه، لازم به توضیح است که تا اوایل دهة 1390 در اطراف این روستاها چاله‌های زباله بوده که تجمیع و دفن پسماند بدون تفکیک در آنها انجام می‌شده است. از مشکلات این چاله‌ها، پخش‌شدن زباله‌های سبک، بوی نامطبوع با وزش باد، تجمع حیوانات ولگرد و حشرات و جانوران موذی، آلودگی منابع آب سطحی و زیرزمینی، چشم‌انداز و کیفیت نامناسب محیط و افزایش بیماری‌های انسانی و دامی بوده است. در سال‌های اخیر دهیاری‌ها جمع‌آوری و حمل پسماند را از محل سطل‌های مکانیزه یا توریِ دردار در هفته یک تا سه روز با کامیون مخصوص یا وانت انجام می‌دهند و به کارخانة بازیافت منتقل می‌کنند که این زمان‌بندی به جمعیت روستاها، تعداد سطل‌ها، فاصله با محل بازیافت، وسیلة نقلیه و هزینه‌های آن بستگی دارد. تفکیک از مبدأ نیز به‌صورت نسبی و متناسب با شرایط و شیوة معیشت توسط خانوارها و نیروهای خدماتی جمع‌آوری‌کننده انجام و بخشی که ارزش اقتصادی دارد، تفکیک و فروخته یا دوباره استفاده می‌شود. افزایش مهاجران بازگشتی (سالمند) و جمعیت شناور (افراد غیربومی خانه‌دومی، گردشگر و دیدوبازدید خویشاوندان) در افزایش حجم و وزن زبالة تولیدی نقش اساسی دارد. چنین جمعیتی در نیمة نخست سال شاید تا سه برابر و در اوج خود گاه به ده برابر جمعیت اصلی روستاها می‌رسد و مدیریت پسماند را با مشکلاتی روبه‌رو می‌کند. مهم‌ترین مشکل مدیریت پسماند روستاها، افزایش پسماند مخلوط درنتیجة رشد مصرف‌گرایی، هزینة نیروی انسانی، هزینة جمع‌آوری و حمل و استهلاک ماشین‌آلات است (مصاحبه با دهیاران، 1399، 1400).

شکل 1. موقعیت جغرافیایی ناحیة مطالعه‌شده (منبع: مرکز آمار ایران، 1395 ب)

Figure 1. Geographical situation of the study area

یافته‌های پژوهش

الف. یافته‌های توصیفی

در این مطالعه از مجموع 282 پرسش‌نامه، تعداد 30 پرسش‌نامه را کارشناسان و مسئولان و 252 مورد را ساکنان روستاها تکمیل کرده‌اند. براساس یافته‌ها، 17% نمونه‌ها را زنان و 83% را مردان تشکیل داده‌اند. ازلحاظ وضعیت و ردة سنی برای هر دو گروه، ردة 36- 45 با 39% بیشترین میزان بوده است. به‌لحاظ سطح تحصیلات و اشتغال، 100% کارشناسان شاغل و دارای تحصیلات دانشگاهی (فوق دیپلم تا فوق لیسانس) بوده و در گروه روستاییان نیز حدود %78 در مشاغل کشاورزی، صنعت و خدمات غیردولتی و 22% در مشاغل دولتی و اداری مشغول به فعالیت بوده‌اند. بیشترین سهم تحصیلات ساکنان روستاها نیز با حدود 56% مربوط به دیپلم و متوسطه بوده است.

یافته‌های توصیفی مربوط به شاخص‌های محیطی در روستاها نیز نشان داد از دیدگاه مردم و کارشناسان، در کل شاخص‌های مورد ارزیابی، میانگین به‌دست‌آمده بالاتر از عدد 3 بوده است (جدول 2).

جدول 2. آمار توصیفی شاخص‌های بررسی‌شده در روستاهای مورد مطالعه

Table 2. Descriptive statistics of the studied indicators in the case study villages

منبع: نویسندگان، 1398

ب. یافته‌های استنباطی

نرمال‌بودن داده‌ها با استفاده از آزمون کولموگروف- اسمیرنوف و با مقدار 1.158=ks و سطح معناداری 147/0 تأیید شده است؛ بنابراین برای بررسی میزان تأثیر مدیریت پسماندهای روستایی بر محیط‌زیست از آزمون T تک‌نمونه‌ای استفاده شد. در این آزمون، عدد 3 حد متوسط اثرگذاری است و نتایج به‌دست‌آمده به تفکیک شاخص‌های محیط‌زیست از دیدگاه مردم و کارشناسان در جدول 3 ارائه شده است.

جدول 3. آزمون T تک‌نمونه‌ای برای سنجش اثربخشی مدیریت پسماند بر محیط‌زیست نواحی روستایی

Table 3. one-sample t-test for evaluation the effect of waste management on the environment rural areas

منبع: یافته‌های پژوهش، 1398

آزمون دوسویه با d.f: (n-1) =282-1=281 درجة آزادی است. داده‌های جدول از دیدگاه روستاییان نشان می‌دهد مقدار P.value محاسبه‌شده برای هریک از شاخص‌های محیط‌زیست کمتر از 05/0 =α است؛ بنابراین براساس مقادیر بیان‌شده و با در نظر گرفتن حد متوسط و مطلوب اثربخشی (3) و همچنین مثبت‌بودن حد بالا و پایین، نتایج نشان می‌دهد اثرگذاری مدیریت پسماند روستایی درزمینة بهبود و ارتقای شاخص‌های آب، خاک، هوا، پوشش گیاهی و جانوری، محیط انسانی و محیط کالبدی بیشتر از حد متوسط و مثبت بوده است.

براساس یافته‌های حاصل از تجزیه و تحلیل نظرات کارشناسان و با توجه به مقادیر Sig. (2-tailed) محاسبه‌شدة کمتر از آلفای 05/، اثرگذاری زیاد مدیریت پسماند در ارتباط با شاخص‌های محیط انسانی با میانگین 665/3، محیط کالبدی با میانگین 445/3 و پوشش گیاهی و جانوری به ترتیب با میانگین (503/3 و 538/3) پذیرفته می‌شود؛ اما در سایر شاخص‌های محیطی با توجه به سطح معناداری و منفی‌بودن حد پایین، اثربخشی کم را نشان می‌دهد.

در ادامه برای بررسی تفاوت در ابعاد مختلف شاخص‌های محیطی، از آزمون تحلیل واریانس یک‌طرفه استفاده شده است. بدین‌صورت که ابتدا در هریک از شاخص‌های محیطی روستا، تحلیل واریانس انجام و درنهایت با ترکیب تمامی شاخص‌ها، مقایسة تطبیقی انجام شده است. نتایج این بررسی در جدول 4 آمده است.

جدول 4. تحلیل واریانس یک‌طرفه (F) برای شاخص‌های محیط‌زیست نواحی روستایی

Table 4. One-way ANOVA (F) for environmental indicators of rural areas

منبع: نویسندگان، 1398

براساس یافته‌ها، مقادیر Sig. (2-tailed) محاسبه‌شده برای بعضی از شاخص‌های محیطی ازجمله آب و هوا در مقایسه با سایر شاخص‌های بررسی‌شده کمتر از سطح معناداری آلفا 0.05 = α است؛ بنابراین وجود تفاوت میان شاخص‌های محیطی تأیید می‌شود؛ همچنین براساس مقادیر Sig. (2-tailed) و میانگین کمّی به‌دست‌آمده، تفاوت معناداری میان شاخص‌های خاک، پوشش گیاهی، پوشش جانوری، محیط انسانی و محیط کالبدی به‌لحاظ اثرپذیری از مدیریت پسماند وجود ندارد.

به‌منظور پی‌بردن به وجود تفاوت میان نواحی روستایی مطالعه‌شده نیز از آزمون‌های T تک‌نمونه‌ای و TUKEY برای طبقه‌بندی روستاها در گروههای همگن استفاده شده است. با در نظر گرفتن مقدار مطلوب اثربخشی (3) و براساس مقادیر میانگین کمّی آزمون T تک‌نمونه‌ای، تفاوت معناداری میان روستاهای مدنظر مشاهده می‌شود. شاخص‌های محیطی ازجمله بهبود کیفیت آب، خاک و هوای روستای سُه در مقایسه با سایر روستاهای مطالعه‌شده، مقادیر میانگین عددی کمتر از حد متوسط و مطلوب را به خود اختصاص داده است.

جدول 5. مقادیر آزمون T تک‌نمونه‌ای برای ارزیابی اثر مدیریت پسماند بر محیط‌زیست روستایی

Table 5. one-sample t-test values to evaluate the effect of waste management on rural environment

منبع: نویسندگان، 1398

براساس مقادیر میانگین آزمون T تک‌نمونه‌ای به‌دست‌آمده در جدول 5، روستای حسن‌رباط و سپس روستای جهادآباد، بیشترین مقادیر میانگین (بیش از حد متوسط 3) را درزمینة اثر مدیریت پسماند روستایی بر بهبود و ارتقای کیفیت شاخص‌های پوشش گیاهی، جانوری، محیط انسانی و محیط کالبدی دارند. درمقابل روستاهای ونداده و روستای سُه میانگین کمتری دارند. در این میان، روستای سُه با میانگین 166/2، کمترین میزان از کیفیت محیط انسانی را در مقایسه با سایر روستاها داشته است.

پس از تعیین معناداری وجود تفاوت میان شاخص‌های محیطی و همچنین میان نواحی روستایی، برای طبقه‌بندی روستاهای مطالعه‌شده در گروههای همگن از آزمون TUKEY استفاده شده است (جدول 6).

جدول 6. طبقه‌بندی روستاهای مطالعه‌شده در گروههای همگن براساس شاخص‌های مختلف

Table 6. Classification of studied villages in homogeneous groups based on different indicators

منبع: نویسندگان، 1398

چنان که مشخص است روستاهای مطالعه‌شده را در شاخص آب می‌توان در دو گروه قرار داد. روستاهای سُه، ونداده و جهادآباد در یک گروه و روستای حسن‌رباط در گروه دیگر قرار دارند.

براساس شاخص خاک و هوا، روستای سُه در یک گروه، روستاهای ونداده و جهادآباد در یک گروه و روستای حسن‌رباط در گروه سوم قرار گرفته‌اند.

در ارتباط با شاخص محیط انسانی، روستاهای سه، جهادآباد و ونداده در یک گروه و روستای حسن‌رباط در گروه دیگر قرار دارند.

در طبقه‌بندی روستاها در شاخص کالبدی نیز، روستای سُه در یک گروه، روستاهای ونداده و جهادآباد در گروه دوم و روستای حسن‌رباط در گروه سوم قرار گرفته‌اند.

همچنین برای شاخص حیات جانوری، نواحی روستایی در سه گروه طبقه‌بندی شده‌اند. روستای سُه و روستای حسن‌رباط هریک به‌تنهایی در یک گروه و روستاهای ونداده و جهادآباد در گروه دوم قرار دارند.

برای شاخص پوشش گیاهی نیز روستاهای سُه و ونداده در یک گروه همگن و روستاهای جهادآباد و حسن‌رباط در گروه همگن دیگری قرار گرفته‌اند.

نتیجه‌گیری و پیشنهادها

به‌منظور ارزیابی و تحلیل آثار مدیریت پسماند در حفاظت از محیط‌زیست نواحی روستایی شهرستان شاهین‌شهر و میمه، مؤلفه‌ها و شاخص‌های عمدة محیطی ازجمله آب، خاک، هوا، محیط انسانی، محیط کالبدی، پوشش گیاهی و جانوری بررسی شده است.

یافته‌ها نشان‌دهندة اثربخشی مطلوب و موفقیت‌آمیزبودن مدیریت پسماند درزمینة حفاظت و ارتقای بیشتر شاخص‌های محیطی در نواحی روستایی مورد مطالعه بوده است. در این زمینه مقدار میانگین اثربخشی کل از دیدگاه روستاییان برابر با 366/3 و از دیدگاه کارشناسان برابر با 258/3 بوده و نشان از وضعیت مطلوب و بیش از حد متوسط تأثیر مدیریت پسماند روستایی بر حفاظت از محیط‌زیست نواحی روستایی مدنظر دارد.

نتایج تفکیک مقادیر اثربخشی مدیریت پسماند روستایی برای شاخص‌های محیطی نیز به شرح زیر است:

از دیدگاه روستاییان میانگین اثربخشی برای شاخص آب برابر با 45/3 و از دیدگاه کارشناسان برابر با 13/3 برآورد شده است. با وجود تفاوت در مقدار عددی در دیدگاه دو نمونه، تأثیر مدیریت پسماند در بهبود شاخص آب در ارتباط با حفاظت از منابع آب‌های سطحی و زیرزمینی، ارتقای کیفیت آب برای مصارف شرب و کشاورزی و کاهش آلودگی منابع آبی بیش از حد متوسط بوده است. در این میان بیشترین میزان مربوط به روستای حسن‌رباط با میانگین 890/3 و کمترین میزان مربوط به روستای سُه با میانگین 152/3 بوده است. میانگین اثربخشی برای شاخص خاک از دیدگاه روستاییان 36/3 و از دیدگاه کارشناسان 23/3 برآورد شده است. مقادیر میانگین بیان‌شده نشان‌دهندة عملکرد بیش از حد متوسط مدیریت پسماند در حفاظت از منابع خاک به‌لحاظ کاهش میزان آلودگی فیزیکی خاک و اراضی روستاها، کاهش سطح تخریب و فرسایش خاک، تثبیت بافت خاک و کاهش میزان شست‌وشو و افزایش سطح حاصلخیزی و بهره‌وری خاک است. در این راستا، تأثیر مدیریت پسماند در حفظ و بهبود منابع خاک در روستاهای حسن‌رباط (با میانگین 738/3) و ونداده (319/3) بهتر و مطلوب‌تر از روستاهای جهادآباد (میانگین 243/3) و روستای سُه (میانگین 166/2) بوده است.

درزمینة شاخص هوا نیز یافته‌ها نشان‌دهندة موفقیت‌آمیزبودن تأثیر مدیریت پسماند در بهبود کیفیت هوا در ارتباط با کاهش آلودگی هوا در اثر سوزاندن زباله‌ها و تصاعد بوی نامطبوع ناشی از انباشت پسماندهاست. میانگین محاسبه‌شده برای این شاخص از دیدگاه مردم برابر با 36/3 و از دیدگاه کارشناسان برابر با 06/3 بوده است. بهترین عملکرد نیز به روستای حسن‌رباط با میانگین 659/3 (اثربخشی زیاد) و درمقابل کمترین میزان به روستای سُه با میانگین 805/2 (کمتر از حد متوسط) مربوط بوده است.

کیفیت محیط انسانی، شاخص مهم دیگری است که در این پژوهش تأثیر مدیریت پسماند روستایی در ارتباط با بهبود آن بررسی شد. یافته‌ها نشان داد عملکرد مدیریت پسماند در ارتباط با شاخص بیان‌شده از دیدگاه خانوارها (با میانگین 408/3) و کارشناسان (با میانگین 566/3) موفقیت‌آمیز ارزیابی شده است. این تأثیر در ارتباط با کاهش انتشار بیماری‌های واگیردار، کاهش بوی نامطبوع، کاهش تعداد و انتشار حشرات و حیوانات موذی، ارتقای سطح سلامت جامعه و ارتقای سطح بهداشت عمومی بوده است. در این میان، روستای حسن‌رباط با میانگین 833/3 بیشترین و روستای سُه با میانگین 166/2 کمترین سطح را داشته است.

 همچنین یافته‌های پژوهش دربارة بررسی کیفیت محیط کالبدی و اثربخشی مدیریت پسماند روستایی نشان‌دهندة مطلوبیت بیش از حد متوسط است. مقادیر میانگین اثربخشی برای این شاخص از دیدگاه خانوارها 38/3 و از دیدگاه کارشناسان 54/3 برآورد شده است و نشان می‌دهد مدیریت پسماند روستایی درزمینة کاهش انباشت و ریخت‌وپاش زباله‌ها در سطح فضاهای داخلی و بیرونی روستا، زیباسازی منظر و چشم‌انداز محیط روستا، کاهش و جمع‌آوری نخاله‌ها و ضایعات ساختمانی، کاهش آلودگی‌های بصری و عینی و کاهش انباشت پسماندهای دامی و فضولات حیوانی، کشاورزی و خانگی روستاییان مؤثر بوده است. در این بین، مقادیر میانگین به‌دست‌آمده برای همة روستاها بیش از حد متوسط است.

اثربخشی مدیریت پسماند روستایی در حفاظت و بهبودبخشیدن شاخص پوشش گیاهی و فضاهای سبز داخل و پیرامون نواحی روستایی از دیدگاه خانوارهای نمونه 54/3 و از دیدگاه کارشناسان 50/3 برآورد شده است. بدین معنا که مدیریت پسماند توانسته است درزمینة کاهش پخش و انباشت زباله‌های پلاستیکی و فضولات دامی، پسماندهای خانگی و کشاورزی در سطح باغ‌ها و مزارع و فضاهای سبز نواحی روستایی، کاهش تجمع حشرات و حیوانات موذی در سطح فضاهای سبز و ارتقای کیفیت فضاهای یادشده عملکردی موفق داشته باشد. بهترین عملکرد در این زمینه به روستاهای جهادآباد و حسن‌رباط با میانگین 50/3 و کمترین میزان به روستای سُه با میانگین 20/3 مربوط بوده است.

یافته‌های مربوط به شاخص حیات جانوری نیز نشان داد از دیدگاه خانوارهای روستایی میزان اثربخشی برابر با 39/3 و بیش از حد متوسط است. همچنین از دیدگاه کارشناسان سطح شاخص اشاره‌شده برابر با 53/3 برآورد شده است و نشان‌دهندة تأثیر زیاد مدیریت پسماند در حفاظت و بهبودبخشیدن شاخص حیات جانوری به‌ویژه با ارتقای سطح بهداشت دام‌ها و حیوانات روستاییان و درنتیجه کاهش میزان بیماری‌های دام و طیور و کاهش تعداد گونه‌های حیوانی ناسازگار با محیط‌زیست است. در این میان، بهترین سطح عملکردی مدیریت پسماند به روستای حسن‌رباط با میانگین 60/3 و کمترین سطح به روستای سُه با میانگین 90/2 مربوط بوده است.

نتایج پژوهش نشان داد میان نواحی روستایی شهرستان شاهین‌شهر و میمه در ارتباط با شاخص‌های بیان‌شده تفاوت معناداری وجود دارد. بدین‌صورت که عملکرد مدیریت پسماند در حفاظت از محیط‌زیست در روستاهای مطالعه‌شده یکسان نبوده است و از روستایی به روستای دیگر تفاوت دارد. معناداری این تفاوت به تفکیک روستاهای مطالعه‌شده به این شرح است: برای روستای حسن‌رباط مقادیر میانگین به‌دست‌آمده برای شاخص‌های آب (89/3)، خاک (75/3)، هوا (65/3)، گیاهی (50/3)، جانوری (69/3)، محیط انسانی (83/3) و محیط کالبدی (67/3) بوده است. برای روستای جهادآباد مقادیر میانگین شاخص آب (25/3)، خاک (24/3)، هوا (21/3)، پوشش گیاهی (50/3)، جانوری (38/3)، محیط انسانی (40/3) و محیط کالبدی (42/3) برآورد شده است. برای روستای ونداده مقادیر میانگین اثربخشی به‌دست‌آمده برای شاخص‌های آب (18/3)، خاک (19/3)، هوا (27/3)، پوشش‌گیاهی (15/3)، پوشش جانوری (20/3)، محیط انسانی (37/3) و محیط کالبدی (33/3) است. براساس مقادیر اشاره‌شده، عملکرد مدیریت پسماند روستایی در حفاظت از محیط‌زیست روستاهای نام‌برده مطلوب بوده است.

برای روستای سُه نتایج نشان داد به‌لحاظ وضعیت شاخص‌های ارزیابی‌شده، وضعیت این روستا نسبت به سایر روستاها نامطلوب‌تر است. با وجود مطلوبیت عملکرد مدیریت پسماند در حفاظت و بهبود بعضی شاخص‌ها، در ارتباط با بیشتر شاخص‌های بررسی‌شده این عملکرد کمتر از حد مطلوب برآورد شده است. براساس یافته‌های پژوهش، مقادیر میانگین اثربخشی به‌دست‌آمده برای شاخص‌های آب (15/3)، خاک (16/2)، هوا (80/2)، پوشش گیاهی (20/3)، پوشش جانوری (91/2)، محیط انسانی (16/2) و محیط کالبدی (31/3) است. مطالعات میدانی دربارة این روستا نشان داد با توجه به افزایش بین 3 تا 10 برابری جمعیت روستا در بعضی روزهای هفته و سال که شامل افراد غیربومی خانه دومی، گردشگران، مهاجران فصلی و همچنین سالمندان مهاجر است، ساماندهی و مدیریت اصولی پسماندها با اخلال روبه‌رو و درنتیجه تأثیرات آن بر حفظ محیط روستا به‌ویژه در مواردی مانند کیفیت هوا، محیط انسانی و حیات جانوری کمتر نمایان می‌شود.

مقایسة نتایج با سایر پژوهش‌ها (با وجود نوآوری در موضوع)، نشان داد نتایج این پژوهش به‌صورت نسبی با پژوهش‌های ژانگ (2019) دربارة تأثیر بر بهداشت محیط، زارعی و همکاران (2018) درزمینة تأثیر بر کاهش آلودگی هوا، عوامل بیماری‌زا، کاهش بوی نامطبوع، میهی و اینگراو (2018) دربارة اثر بر آلودگی و تراکم گازهای گلخانه‌ای، نعمتی و همکاران (1394) درزمینة تأثیر بر منابع آب زیرزمینی و همچنین با پژوهش‌های فرمحمدی و همکاران (1386) و لچیانی و همکاران (1388) همخوانی دارد.

براساس یافته‌های پژوهش، به‌منظور اثربخشی بیشتر مدیریت پسماند روستایی در حفاظت، بهبود و ارتقای محیط‌زیست نواحی روستایی مطالعه‌شده در شهرستان شاهین‌شهر و میمه و درنتیجه کمک به تحقق اهداف توسعة پایدار روستایی، احداث سایت‌های زباله در بخش‌های مختلف شهرستان، اقدام به تفکیک فاضلاب‌های خانگی و آب‌های سطحی و گسترش نهادهای محلی به‌موازات و در راستای وظایف دهیاری‌ها و مشارکت‌های مردمی در امر مدیریت پسماندها (کاهش تولید پسماندها در مبدأ، تفکیک از مبدأ پسماندها، کمک به سیستم جمع‌آوری و حمل‌ونقل پسماندها، کاهش تولید مواد زائد خطرناک در مبدأ، سوق‌دادن مردم به سمت تولید هرچه کمتر مواد تجزیه‌ناپذیر، بازیافت مواد و تولید کمپوست) پیشنهاد می‌شود. به‌لحاظ مکانی نیز در اولویت قرارگرفتن روستای سُه در برنامه‌های آتی با توجه به سطح پایین نتایج، یک ضرورت است.

[1]. OECD

[2]. UNEP

[3]. Tian et al.

[4]. Yuhong District of Shenyang

[5]. Zeng et al.

[6]. Moh, Abd Manaf

[7]. Mihai & Ingrao

[8]. home composting

[9]. biowastes

[10]. wild dumps

[11]. Han

[12]. Nguyen & Watanabe

[13]. Zhang