چرا بارش‌ها در جنوب و جنوب غرب ایران در ماه فوریه نسبت به سایر ماه‌های زمستان کاهش می‌یابد؟

مقدمه

بارش، یکی از مهم‌ترین و در عین حال پیچیده‌ترین عناصر اقلیمی به شمار می‌رود. این مایة حیاتی که زیست و حیات جانداران به آن وابسته است، توزیع زمانی و مکانی بسیار متغیر در پهنة جهانی دارد. در عین اینکه مناطق محدودی از سیارة زمین با مازاد بارش روبه‌روست، بخش عظیمی از آن با کمبود و فقر این مایة حیاتی مواجه است؛ بنابراین توزیع مکانی آن در سیاره اصلاً مورد رضایت ساکنان زمین نیست. در عرض‌های جنب حاره این محدودیت و فقر بسیار چشمگیر است. به دلیل اهمیت حیاتی این ماده، در این مناطق مدیریت هر قطرة آن ضرورت می‌یابد؛ به همین دلیل کارگزاران و استفاده‌کنند‌گان بسیار مایل هستند این بارش‌ها در دورة سردتر اتفاق بیفتد تا اتلاف حاصل از تبخیر و تعرق به کمترین حد برسد؛ بنابراین بارش‌های زمستانه برای این مناطق بسیار مفید و مؤثر است.

در چند پژوهش انجام‌شده در منطقة جنوبی ایران مشخص شد در روند بارش ماهانه در دورة سرد سال، بارش ماه فوریه در مقایسه با دو ماه قبل و بعد از خود به‌طور محسوسی در بیشتر ایستگاههای جنوب و جنوب غربی کاهش می‌یابد. با توجه به اینکه نواحی جنوبی از معدود نواحی ایران است که دورة بارشی با دورة کشت انطباق دارد، این مسئله به‌مثابة پرسش اصلی این پژوهش بررسی و تحلیل شده است.

دورة بارشی در هر منطقه‌ای به اقلیم آن منطقه و موقعیت جغرافیایی آن منطقه نسبت به گردش عمومی جوّ وابسته است (لشکری و همکاران، 1395: 60) و تغییرات فصلی و نامنظم الگوی گردش جوّی تغییر رژیم بارش را کنترل می‌کند (فتاحی و رحیم‌زاده، 1388: 21). تغییر در الگوهای بارش بسیار اهمیت دارد؛ به طوری که بررسی دقیق رفتار بارشی قلمروهای جغرافیایی برای دستیابی به برنامه‌ریزی مدیریت منابع آب، مدیریت بحران حوادث طبیعی (سیل، یخبندان و...) و پیش‌بینی‌های جوّی و نیز توسعة اجتماعی و اقتصادی ضروری است (شبانکاری و حلبیان، 1391: 170). برپایة دیدگاه موجود، مقادیر بارش لزوماً از ماه ژانویه به سمت ماههای گرم سیر نزولی دارد. این شرایط به‌ویژه در میانگین‌های طولانی‌مدت کاملاً نمایان است؛ اما برخلاف تصور، در پی بررسی‌ها و تحلیل‌های انجام‌شده روی بارش طولانی‌مدت جنوب غرب ایران، تغییرات و ناهنجاری در بارش زمستانة این منطقه دیده شد؛ به طوری که در این منطقه بارش ماه فوریه کمتر از دو ماه قبل و بعد از خود یعنی ژانویه و مارس است؛ حتی تعداد سامانه‌های ورودی به منطقة جنوب غرب نیز در ماه فوریه در مقایسه با دو ماه دیگر زمستان کاهش می‌یابد.

سامانة آب‌وهوا مجموعه‌ای به‌هم‌پیوسته و مرتبط است که همانند یک سامانة کامل، تمامی اجزای آن در ارتباط با یکدیگر عمل می‌کنند. وابستگی‌ها در این سامانه به حدی قوی و پیچیده است که هرگونه تغییر و نوسان در بخش و منطقه‌ای از این مجموعه بر سایر بخش‌ها و مؤلفه‌های آن تأثیر می‌گذارد (حیدری و خوش‌اخلاق، 1394: 221). با توجه به اینکه بارها در مطالعات گذشته به نقش الگوهای گردش جوّ و تغییرات آن به‌منزلة مهم‌ترین عامل در ایجاد ناهنجاری بارش اشاره شده است، بدون تردید تغییرات الگوی گردش جوّ در مقیاس منطقه‌ای و محلی به ایجاد چنین تغییراتی در بارش جنوب غرب ایران منجر می‌شود؛ بنابراین موضوعی که در حال حاضر توجه ما را به خود جلب می‌کند، درک چگونگی ایجاد ناهنجاری‌های ماهانة بارش زمستانی جنوب غرب ایران و شناسایی مکانیسم‌های ایجادکنندة چنین تغییراتی است. این تغییرات و نوسان‌ها در رژیم‌ها و الگوهای بارشی نواحی مختلف ناشی از عوامل تأثیرگذار در ایجاد بارش است که شناخت این عوامل و بررسی تغییرات آنها مهم و نیازمند مطالعه است. از آنجا که عامل بسیار مهم در ایجاد بارش در یک منطقه، وجود رطوبت یا انتقال رطوبت در جریان گردش جوّ است، تغییرات رطوبتی وابسته به گردش جوّ در مقیاس منطقه‌ای بررسی و ارزیابی شده است.

بیشتر مطالعات انجام‌شده در این زمینه دربارة الگوهای جوّی- اقیانوسی و ارتباط آن با نوسان‌ها و ناهنجاری‌های بارش است. در میان آنها، نقش نوسان جنوبی^[1](ENSO) بسیار پررنگ‌تر از سایر این الگوهاست؛ زیرا اقیانوس‌های گرمسیری آرام و اطلس از طریق ENSO و حالت‌های تغییرپذیری SST اطلس، نقش مهمی در ناهنجاری بارش در بسیاری از مناطق جهان بسته به موارد بارشی و فصول دارند (Andreoli et al., 2012: 1193). در بیشتر این مطالعات، وجود رابطه میان الگوهای جوّ و اقیانوس با بارش منطقة مطالعاتی احراز شده است. در ادامه به نتایج تعدادی از آنها به‌طور خلاصه اشاره می‌شود:

بررسی ناهنجاری‌های دما و بارش فصلی جهان طی النینو در پاییز و زمستان (Larkin & Harrison, 2005: 1)، تغییر بارش‌های فصلی در فیلیپین به‌واسطة پدیدة نوسان جنوبی النینو (ENSO) (Lyon et al., 2006: 1)، ماهیت تداوم ناهنجاری‌های بارش ماهانة قارة استرالیا به‌ویژه در شرق آن به دلیل تأثیر SOI^[2] (Simmonds & Hope, 1997: 597)، هدایت ناهنجاری‌های فصلی بارندگی در آمازون مرکزی و شرقی با الگوهای اقیانوسی و جوّی ENSO در اقیانوس‌های اطلس و آرام استوایی (Andreoli et al., 2012: 1204)، تأثیر رویدادهای النینو بر بارندگی‌های فصلی زیر نرمال و رویدادهای لانینا با بارش‌های بالاتر از نرمال (Mason & Goddard, 2001: 619)، سازگاری ناهنجاری بارش در جنوب برزیل همراه با رویدادهای النینو و لانینا (Grimm et al., 1998: 2863)، الگوهای بارش و دما و ارتباط آن با النینو و نوسان جنوبی (Ropelewski & Halpert, 1986: 2352) و وجود رابطة معنادار بین ناهنجاری‌های بارش در اروگوئه و جنوب برزیل و دمای سطح دریا در اقیانوس‌های آرام و اطلس (Diaz et al., 1998: 251).

تمرکز برخی پژوهشگران فقط بر الگوهای اقیانوسی به‌ویژه دمای سطح آب و ارتباط آن با ناهنجاری‌های بارش در مناطق مختلف جهان بوده است. ارتباط میانگینSST^[3] های بالای (پایین) اقیانوس اطلس در جنوب غرب انگلستان با سطوح پایین (بالا) بارندگی روی این مناطق (Phillips & Mcgregor, 2002: 215)، رابطه میان دمای سطح دریا و الگوهای ناهنجاری بارش غرب آفریقا (Fontaine & Janicot, 1996: 2935)، ارتباط SST بالا (پایین)، باد جنوب غربی ضعیف (قوی) در سطح پایین در دریای جنوبی چین، کاهش (افزایش) انتقال بخار آب در جنوب چین، کاهش (افزایش) بارش بهار در شرق بخشی از جنوب غربی چین و افزایش (کاهش) رطوبت خاک (Gao et al., 2014: 228)، انحراف مثبت (منفی) SST و تقویت (تضعیف) حمل‌ونقل هوای گرم و مرطوب و بارش فراوان در جنوب شرقی چین (Zhang et al., 2014: 2239) و نقش مهم الگوی SST در بارش ناهنجار در سواحل گینه (Wagner & Da Silva, 1994: 179)، ازجمله نتایج حاصل از این مطالعات است.

تعدادی دیگر از مطالعات فقط برپایة تغییرات در الگوی گردش جوّ و جابه‌جایی مراکز فشار و ارتباط آن با ناهنجاری‌های بارش انجام شده است:

ازجمله ارتباط الگوی بارش زمستان بخش شمالی هند و پاکستان (جنوب آسیا) با جابه‌جایی عرضی پرفشار سیبری (Iqbal et al., 2012: 1)، هماهنگی ارتباط میان تغییرات دهه‌ای پرفشار سیبری و موسمی زمستانی شرق آسیا (Chang & Lu, 2012: 1773)، تأثیر جابه‌جایی جنوب‌سوی پرفشار آزور در شار هوای گرم و مرطوب از اقیانوس اطلس به اروپا و افزایش بارش نسبت به حرکت شمال‌سوی آن (Rashid et al., 2012: 992)، تأثیرات مستقیم و جالب توجه پرفشار سیبری در موسمی زمستانة شرق آسیا به‌ویژه در تراز دریا در مقایسه با نوسان شمالگان (Wu & Wang, 2002: 1)، گسترش غرب‌سوی پرفشار جنب حاره‌ای اقیانوس آرام و ایجاد ناهنجاری‌های بارش تابستان در جنوب چین (Gao et al., 2014: 228)، نقش مهم مهاجرت شمال به جنوب ناوة گرمسیری در تعدیل بارندگی‌های این مناطق (Kayano et al., 1988: 487)؛ همچنین تأثیر تغییر گردش جوّی نامناسب در مجموع بارش‌های سنگین طی دو ماه سپتامبر و اکتبر 1976 (Ratcliffe, 1977: 36)، رابطة بین فازهای AAO مثبت (منفی) با تشدید انحنای آنتی سیکلونیک (سیکونیک) سطح بالا، همگرایی رطوبت ضعیف (افزایش) و کاهش (افزایش) بارش روی جنوب شرقی آمریکای جنوبی به‌ویژه در بهار (Silvestri & Vera, 2003: 1)، ارتباط افزایش بارش در جنوب شرقی چین با تودة هوای قطبی AO که تحت تأثیر ناهنجاری‌های گردشی در عرض‌های میانه و بالا قرار دارد (Zhang et al., 2014: 2239) و همراهی آنومالی گردش جوّ و انتقال رطوبت از اقیانوس اطلس به منطقة یورو- مدیترانه با ناهنجاری‌های باران مشاهده‌شده (Mariotti et al., 2002: 1).

مطالعات بسیار زیادی در این زمینه در ایران انجام شده است که به تعدادی از نتایج آنها اشاره می‌شود:

تأثیر تغییرات مقادیر نوسان مدیترانة شرقی بر شدت و ضعف رخدادهای خشکسالی- ترسالی بارش ایستگاههای غرب ایران (بساطی و یاراحمدی، 1396: 307)، تغییرات ناهنجاری‌ها و چرخه‌های آب قابل بارش جوّ ایران و وجود چرخه‌های کوتاه‌مدت دو تا پنج‌ساله در آن (عساکره و همکاران، 1393: 442)، ارتباط شدت و گسترش بارندگی‌های تابستانة نیمة جنوبی ایران با عقب‌نشینی سیستم پرارتفاع جنب حاره و پیشروی سیستم موسمی و جریان‌های غربی (سلیقه و صادقی‌نیا، 1389: 95)، ارتباط بین نوسان بارش روزانه و تغییرات فشار تراز دریا با دو الگوی بارشی موسمی و سودانی در کرانه‌های جنوبی ایران (شبانکاری و حلبیان، 1391: 165)، رابطة مستقیم و معنادار میان بارش سواحل جنوبی دریای خزر و الگوی پیوند از دور دریای شمال- خزر (قویدل رحیمی و همکاران، 1392: 29)، رابطة معکوس و معنادار در سطح 95 درصد بین بارش غرب ایران و مراکز فشار دریای مدیترانه (حیدری و خوش‌اخلاق، 1394: 221)، نقش مهم الگوی ناهنجاری‌های دمای سطح آب اقیانوس هند در نوسان‌های بارش نیمة جنوبی ایران (پوراصغر و همکاران، 1396: 145)، ارتباط خشکسالی‌های شدید در جنوب و جنوب غرب ایران با زبانه‌های چهار سامانة واچرخندی آزور، آفریقا، عربستان و سیبری (لشکری و همکاران، 1396: 141)، ارتباط و همراهی جابه‌جایی غرب‌سوی پرفشار عربستان و ایجاد نامناسب‌ترین الگو برای بارش جنوب و جنوب غرب ایران (لشکری و همکاران، 1395: 71؛ Mohammadi et al., 2021: 1) و تأثیر موقعیت مکانی، شکل و پهنة گردشی پرفشار عربستان در تزریق رطوبت و ایجاد بارش در ایران (کریمی و همکاران، 1395: 569؛ Lashkari et al., 2020: 13).

روش‌شناسی پژوهش

همان‌طور که بیان شد، هدف این پژوهش، شناسایی علل یا عوامل همدیدی کاهش بارش‌ها در نیمة جنوبی ایران در ماه فوریه نسبت به ماه مارس است. به همین منظور ابتدا ایستگاههای نماینده که بیش از 30 سال آمار هواشناسی مدون داشته است، انتخاب شد (جدول 1). نقشة محدودة جغرافیایی و موقعیت ایستگاههای انتخابی در شکل 1 ارائه شده است؛ سپس بارش‌های روزانه و ماهانة این ایستگاهها (دورة آماری 1986- 2017) از سازمان هواشناسی کشور ایران دریافت شد. شکل 2 میانگین طولانی‌مدت بارش منطقة جنوبی ایران در سه ماه ژانویه، فوریه و مارس را نشان می‌دهد.

براساس تجربة پژوهش‌های پیشین نویسندگان، پرسش‌ها و پیش‌فرض‌های متعددی مطرح شد. برای پاسخ به هریک از پرسش‌های مطرح‌شده، پژوهش جداگانه‌ای شکل گرفت. پرسش اول این بود که ممکن است تعداد سامانه‌های ورودی به منطقه در ماه فوریه نسبت به ماههای پیش و پس از آن کاهش پیدا کرده باشد.

محمدی (1399) با استفاده از بارش‌های روزانه، سامانه‌های ورودی در دو ماه فوریه و مارس را استخراج کرده است (جدول 2). هرچند همان‌طور که مشاهده می‌شود در بیشتر ایستگاهها تعداد سامانه‌های ورودی به منطقه در ماه فوریه در مقایسه با ماه مارس کمتر است، اما به‌طورکلی تغییر چندانی را نشان نمی‌دهد. پرسش دوم دربارة تغییر در الگوهای همدیدی در ماه فوریه نسبت به ماههای پیش و پس از خود بود. برای بررسی الگوهای همدیدی از داده‌های شبکه‌بندی‌شده با قدرت تفکیک مکانی 5/0 * 5/0 درجه ERA Interim مرکز پیش‌بینی‌های میان‌مدت اروپا (^[4]ECMWF) استفاده شده است.

شکل 1. پراکنش و موقعیت جغرافیایی ایستگاههای نماینده در جنوب غرب ایران (منبع: نویسندگان، 1399)

Figure 1. Distribution and geographical location of representative stations in southwestern Iran

(Source: Authors, 1399).

جدول 1. مشخصات جغرافیایی ایستگاههای مورد استفاده در پژوهش (منبع: نویسندگان، 1399)

Table 1. Geographical characteristics of the stations used in the research (Source: Authors, 1399)

شکل 2. میانگین طولانی‌مدت بارش ماههای ژانویه، فوریه و مارس در ایستگاههای جنوب و جنوب غرب ایران

(منبع: نویسندگان، 1399)

Figure 2. Long-term average rainfall in January, February and March in southern and southwestern stations of Iran (Source: Authors, 1399)

جدول 2. فراوانی ماهانة روزهای دارای بارش سودانی در 22 ایستگاه همدید جنوب غرب طی سال‌های 1957- 2017

(منبع: محمدی، 1399)

Table 2. Monthly frequency of rainy days due to the Sudanese system in 22 southwestern synop stations during 1957-2017 (Source: Mohammadi, 1399)

برای تحلیل همدیدی، تعدادی نمونه از میان‌دورة آماری انتخاب شد. جدول 3 مشخصات بارشی نمونه‌های انتخابی را برای تحلیل همدیدی نشان می‌دهد.

جدول 3. مشخصات بارشی سال‌های منتخب برای ارزیابی ناهنجاری بارش ماههای ژانویه، فوریه و مارس

(منبع: نویسندگان، 1399)

Table 3. Precipitation characteristics of selected years for assessment of precipitation anomalies in January, February and March (Source: Authors, 1399).

پرسش سوم دربارة تغییر میزان رطوبت فرارفت‌شده از روی دریاهای گرم عرب و عمان به درون منطقة مطالعاتی بود. با توجه به اینکه مطالعات پیشین نشان می‌داد دریای عرب و عمان، منبع مهمی از بخار آب و انرژی در ترازهای زیرین برای بارش ایران به‌ویژه مناطق جنوبی و جنوب غربی آن است (کریمی، 1386: 1؛ کریمی و فرج‌زاده، 1390: 109؛ کریمی و همکاران، 1395: 557 و 1398، 584؛ لشکری و محمدی، 1394: 73؛ لشکری و همکاران، 1395: 95 و 1396: 141؛ Farajzadeh et al., 2007: 3023)، برای بررسی تغییرات رطوبتی ایجادشده در ماههای زمستان، تغییرات رطوبت انتقالی از روی این دریا در ترازهای زیرین جوّ محاسبه شد. به‌منظور ارزیابی آماری شار رطوبت از روی دریای عرب و عمان روی منطقة جنوب و جنوب غرب ایران، مقادیر شار رطوبت خارج‌شده (منفی) از روی دریای عرب و عمان و واردشده (مثبت) به منطقة جنوب و جنوب غرب ایران در نظر گرفته شد. این ارزیابی با بهره‌گیری از روابط 1 و 2 محاسبه و از نقاط شبکه‌ای 5/0 در 5/0 درجه استخراج شد (شکل 3). برای نمایش تغییرات شار رطوبت در سه ماه ژانویه، فوریه و مارس از تکنیک میان‌یابی استفاده شده است.

مجموع بردار باد افقی با رابطة 1 حاصل می‌شود:

رابطة 1                                                                                                                                 

در آن u و v به ترتیب مؤلفه‌های مداری و نصف‌النهاری باد هستند.

مجموع انتگرال عمودی از واگرایی افقی شار بخار آب (مجموع شار رطوبت) در سطوح زیرین جوّ از رابطة 2 محاسبه شده است:

رابطة 2                                                                                                                     

در آن q رطوبت ویژه (kg kg⁻¹)، g ثابت شتاب گرانشی (9.8 m s⁻²) و dp تغییر فشار است. V بردار افقی باد (m s⁻¹) است که با رابطة 1 محاسبه می‌شود؛ به همین ترتیب Q مجموع شار رطوبت است (Peixoto, 1973: 5; Malik & Taylor, 2011: 280).

شکل 3. پوشش نقاط شبکة 0.5 در 0.5 درجه استفاده‌شده در استخراج مقادیر شار رطوبت روی دریای عرب و جنوب و جنوب غرب ایران (منبع: نویسندگان، 1399)

Figure 3. Coverage of 0.5 * 0.5 degree grid points used in extracting moisture flux values on the Arabian Sea and south and southwest of Iran (Source: Authors, 1399)

جابه‌جایی و نوسان در الگوها و سامانه‌های فشار به تغییرات چشمگیری در پدیده‌های هواشناسی منجر می‌شود؛ بر این اساس بررسی این الگوها در ترازهای مختلف جوّ، پاسخگوی ابهامات درزمینة تغییرات یا ناهنجاری‌های اقلیمی در قلمرو جغرافیایی زیر سیطرة آنها یا حتی مناطق دوردست است (لشکری و همکاران، 1396: 60)؛ بنابراین با توجه به نقش بسیار مهم واچرخند عربستان در انتقال رطوبت از دریاهای عرب و عمان روی شبه‌جزیرة عربستان و کم‌فشار سودان و همچنین نقش مهم‌تر ناوة مدیترانه‌ای در فرارفت رطوبت انتقالی از این دریاهای گرم روی منطقة مطالعاتی، در ادامه موقعیت مکانی استقرار و جابه‌جایی هستة این واچرخند روی آب‌های گرم و همچنین موقعیت و عمق ناوة مدیترانه‌ای در ترازهای زیرین (850 و 700 هکتوپاسکال) طی سه ماه مدنظر در دورة آماری و نیز نمونه‌های انتخابی استخراج و بررسی شده است؛ با توجه به اینکه براساس مطالعات انجام‌شده، جت جنب حاره‌ای نقش بسیار تعیین‌کننده‌ای در ساختار دینامیکی سامانه‌های بارشی انتقالی از کم‌فشار سودان دارد (عساکره و همکاران، 1392: 121؛ لشکری و همکاران، 1396: 141؛ فرج‌زاده و همکاران، 1386: 256)؛ به همین دلیل یکی دیگر از مؤلفه‌های بررسی‌شده در این پژوهش، تغییرات موقعیت و ساختار محور جت جنب حاره‌ای در نمونه‌های انتخابی در هر سه ماه ژانویه، فوریه و مارس است. براساس نتایج مطالعات فوق ترازهای 300 و 250 هکتوپاسکال، مناسب‌ترین ترازها برای مطالعة جت جنب حاره‌ای روی منطقة غرب آسیاست؛ بنابراین محور جت در این ترازها استخراج و بررسی شده است.

برای تعیین موقعیت استقرار هستة مرکزی پرفشار و موقعیت قرارگیری ناوه و جت، از نقشه‌های میانگین ماهانة ماههای فوق استفاده شد. نقشه‌ها از محاسبة میانگین هر کدام از متغیرها طی دورة آماری و ترسیم آنها حاصل شد. با بررسی نقشه‌های ماهانة ترسیم‌شده به ترتیب از سال 1986 تا 2017، و استخراج و ترسیم هستة مرکزی پرفشار عربستان، محور ناوه و جت، جابه‌جایی آنها در هر ماه تعیین و خروجی آن به شکل نقشه ارائه شد. نحوة استخراج مؤلفه‌های بیان‌شده به‌صورت شماتیک در شکل 4 نمایش داده شده است.

شکل 4. الگوی شماتیک از نحوة استخراج موقعیت استقرار هستة مرکزی پرفشار، موقعیت قرارگیری محور ناوه و جت

(منبع: نویسندگان، 1399)

Figure 4. Schematic model of how to extract the location of the high-pressure central core, the position of the trough and jet axis (Source: Authors, 1399)

یافته‌های پژوهش

همان‌طور که بیان شد، هدف اصلی این پژوهش، علت‌یابی کاهش بارش در ماه فوریه در مقایسه با ماه ژانویه و مارس در منطقة جنوبی کشور ایران است. نتایج به‌دست‌آمده از پژوهش‌های قبل (Esfandiari & Lashkari, 2020: 1125; Mohammadi & Lashkari, 2020: 1) نشان می‌داد بارش در ماه فوریه در بیشتر ایستگاههای استان‌های ساحلی خلیج فارس نسبت به ماه پیش و پس از خود به‌طور محسوسی کاهش می‌یابد. در بعضی از سال‌ها این میزان کاهش کاملاً چشمگیر است. براساس آنچه در روش پژوهش نیز دیدیم، مقادیر بارش طولانی‌مدت در ماه فوریه نسبت به ماه پیش و پس کاهش محسوسی دارد.

شکل a-c5، نقشة پهنه‌بندی‌شدة میانگین بارش طولانی‌مدت ماههای ژانویه، فوریه و مارس را نشان می‌دهد. همان‌طور که دیده می‌شود، در ماه فوریه، هم حجم بارش و هم منطقة حداکثری آن، تفاوت چشمگیری با ماه مارس و ژانویه دارد.

شکل a-c6 نمودار شار رطوبت از دریای عرب و شار رطوبت روی منطقه و همچنین معدل بارش رخ‌داده روی ایستگاههای منطقه در سال‌های نمونه را نشان می‌دهد. مقایسة مقادیر بارش رخ‌داده با رطوبت شارش‌شده از روی دریای عرب تفاوت بسیار چشمگیری را در ماه فوریه نشان می‌دهد؛ در حالی که در ماه مارس این تفاوت بسیار کم است و در موارد زیادی کاملاً بر هم انطباق دارند.

شکل 5. نقشة میانگین همبارش جنوب غرب ایران طی دورة 1986- 2017، ماههای ژانویه (a)، فوریه (b) و مارس (c)

(منبع: نویسندگان، 1399)

Figure 5. Map of the average rainfall of southwestern Iran during the period 1986-2017, January (a), February (b) and March (c) (Source: Authors, 1399)

شکل 6. میانگین شار رطوبت ( ) خارج‌شده (منفی) از دریای عرب (a) و واردشده (مثبت) به جنوب غرب ایران (b) و مجموع بارش (c) این منطقه در ماههای فوریه (آبی) و مارس (قرمز) سال‌های منتخب (منبع: نویسندگان، 1399)

Figure 6. Mean moisture flux ( ) exiting (negative) from the Arabian Sea (a) and entering (positive) to southwestern Iran (b) and total precipitation (c) ) This region in the months of February (blue) and March (red) of selected years (Source: Authors, 1399)

1. ارزیابی شار رطوبتی

کاهش بارش در ماه فوریه این پرسش را مطرح می‌کرد که شاید شار رطوبتی در ماه فوریه از پهنه‌های آبی اطراف روی منطقه کاهش داشته است؛ به همین منظور شار رطوبتی از دریاهای اطراف در ماههای ژانویه، فوریه و مارس در سال‌های منتخب براساس شاخص‌های بیان‌شده محاسبه شد. در گام اول مقادیر شار رطوبت از دریای عرب، با توجه به اینکه منشأ اصلی و مهم تأمین‌کنندة رطوبت سامانه‌های بارشی ورودی به این منطقة جغرافیایی است (کریمی، 1386: 1؛ کریمی و فرج‌زاده، 1390: 109؛ کریمی و همکاران، 1395: 557 و 1398، 584؛ لشکری و محمدی، 1394: 73؛ لشکری و همکاران، 1395: 59 و 1396: 141؛ Farajzadeh et al., 2007: 3023)، بررسی شده است. اشکال a-c7، شار رطوبت از دریای عرب و رطوبت شارش‌شده روی منطقه را در ماههای ژانویه، فوریه و مارس در 6 سال نمونة انتخابی نشان می‌دهد. بررسی دقیق‌تر شار رطوبت از روی دریای عرب و عمان و شمال اقیانوس هند نشان می‌دهد رطوبت شارش‌شده از روی دریاهای گرم در ماه فوریه کمتر از دو ماه دیگر نبوده است، بلکه در بعضی از سال‌ها مانند 2014، 1994 و 1987 بسیار بیشتر از آنهاست؛ ولی توجه به رطوبت شارش‌شده روی منطقة مطالعاتی نشان می‌دهد در تمام سال‌ها این مقدار در ماه فوریه تقریباً کمتر از ماه ژانویه و مارس است. در سال‌های 1994، 1987 و 1997 این تفاوت بسیار چشمگیر است. به‌طورکلی رطوبت خروجی از دریای عرب در ماه مارس با مقادیر رطوبت واردشده به منطقه انطباق بسیار خوبی را نشان می‌دهد؛ حتی در سال 2014 رطوبت واردشده به منطقه بیش از شار رطوبت از روی دریای عرب است؛ ولی در ماه فوریه بین شار رطوبتی از روی دریای عرب و رطوبت واردشده به منطقه انطباقی وجود ندارد و در بعضی سال‌ها همانند 1987 و 1997 این تفاوت بسیار چشمگیر است؛ بنابراین باید در مسیر انتقال رطوبت از روی دریاهای اطراف به داخل منطقه در ماه فوریه مانع یا موانعی وجود داشته باشد.

شکل 7. نقشة میانگین شار رطوبت ( ) میان‌یابی‌شده از دریای عرب و جنوب غرب ایران در سال‌های منتخب در ماههای ژانویه (a)، فوریه (b) و مارس (c) (منبع: نویسندگان، 1399)

Figure 7. Map of average moisture flux ( ) mediated from the Arabian Sea and southwestern Iran in selected years in January (a), February (b) and March (c) (Source: Authors, 1399)

2. ارزیابی موقعیت واچرخند عربستان

حال باید به دنبال علل یا عواملی بود که در انتقال رطوبت از روی دریاهای گرم روی منطقة مطالعاتی در فوریه مانعی ایجاد کرده و رطوبت در طول مسیر انتقال تخلیه شده و ریزش کرده است. در میان عوامل مؤثر بر جابه‌جایی و انتقال رطوبت از دریای عرب روی منطقه به نظر می‌رسید جابه‌جایی طولی و عرضی واچرخند عربستان نقش مهمی دارد؛ به همین دلیل موقعیت طولی و عرضی هستة مرکزی واچرخند عربستان در یک دورة آماری 32ساله برای تراز 850 هکتوپاسکال محاسبه شده است. این تراز برای بررسی موقعیت و جابه‌جایی واچرخند عربستان به دلیل اینکه نزدیک‌ترین تراز به مسیر انتقال رطوبت به منطقه است، گزینش شد. براساس مطالعات انجام‌شده (لشکری و محمدی، 1394؛ کریمی و همکاران، 1395)، بیشترین فرارفت رطوبتی از این دریاهای گرم روی منطقه با توجه به الگوهای همدیدی و توپوگرافی، از تراز 850 هکتوپاسکال است. اشکال a-c8 (راست) روند زمانی موقعیت جغرافیایی هسته‌های واچرخند عربستان را در این بازة زمانی نشان می‌دهد.

در ماه فوریه، تمرکز اصلی هسته‌ها ازلحاظ عرض جغرافیایی در همان موقعیت 20 درجة شمالی است، ولی در قیاس با ماه ژانویه، موقعیت عرضی هسته‌ها حدود یک درجه جابه‌جایی جنوب‌سو دارد. در سال‌های منتخب نیز همین مسئله تأیید شد؛ بنابراین ازلحاظ موقعیت عرضی تفاوت فاحشی در موقعیت واچرخند عربستان بین دو ماه وجود ندارد، ولی ازلحاظ طول جغرافیایی نوسان‌های هسته‌ها در سه ماه بسیار شدیدتر است؛ به طوری که در بعضی از سال‌ها هسته‌ها تا نزدیکی طول 70 درجة شرقی نیز جابه‌جا شده‌اند. در مقایسة عمومی، هسته‌ها در ماه ژانویه، چه در کل دورة 32ساله و چه در سال‌های منتخب، کاملاً در یک محدودة ده درجه‌ای (47.5 تا 57.5 درجه) متمرکز شده‌اند؛ ولی در ماه فوریه هسته‌ها پراکنده‌تر و حتی قدری شرق‌سوتر هستند و در سال‌های منتخب که بارش‌های این ماه به‌طور شاخصی کمتر شده است، هسته‌ها کاملاً به سمت خشکی تمایل دارند (شکل b8 و 9).

 در ماه مارس موقعیت هسته‌ها ازلحاظ عرض جغرافیایی شباهت زیادی با موقعیت هسته‌ها با دو ماه قبل دارد و هسته‌ها عموماً روی عرض جغرافیایی 20 درجة شمالی استقرار دارند؛ ولی همان‌طور که کاملاً مشهود است، هسته‌ها ازلحاظ طولی در مقایسه با دو ماه قبل جابه‌جایی شرق‌سوی چشمگیری را نشان می‌دهند. با وجود اینکه پراکنش اصلی سامانه‌ها بین طول‌های 50 تا 60 درجه است، ولی تمایل به سمت عرض 60 درجه بسیار بیشتر است. پدیدة بسیار مشهود در این نمودار، جابه‌جایی شرق‌سوی هسته‌ها در سال‌های منتخب است؛ به طوری که در این سال‌ها هسته‌ها یا روی طول 60 درجة جغرافیایی یا شرقی‌تر از این طول استقرار دارند؛ به بیان دیگر موقعیت طولی هسته‌ها در سال‌های منتخب نسبت به موقعیت طولی آنها در سایر سال‌ها در همین ماه حدود 5 درجه جابه‌جایی شرق‌سو دارند؛ همچنین در مقایسه با موقعیت هسته‌های سال‌های منتخب در دو ماه قبل نیز حدود 5 تا 7 درجه جابه‌جایی شرق‌سو داشته‌اند (شکل c8 و 9).

اشکال a-c8 (چپ) جابه‌جایی موقعیت طولی و عرضی جغرافیایی هسته‌های واچرخندی را در سه ماه زمستان برای دورة 32ساله نشان می‌دهد. در ماه ژانویه تمام هسته‌ها روی خشکی شرق عربستان و در مرز کشور عربستان، عمان و یمن شمالی استقرار دارند. همان‌طور که دیده می‌شود، در این ماه هیچ‌یک از هسته‌ها روی آب قرار ندارند (اشکال a8 و 9). در ماه فوریه هسته‌ها قدری جابه‌جایی شرق‌سو پیدا کرده‌اند؛ به طوری که عمدة هسته‌ها داخل کشور عمان منتقل شده است. در تعدادی از ماهها نیز هسته‌ها روی آب‌های دریای عمان و شمال دریای عرب قرار گرفته‌اند؛ ولی در تمام سال‌های نمونه، هسته‌های پرفشار روی خشکی و دقیقاً روی مرز عربستان و کشور عمان قرار دارند (اشکال b8 و 9). در ماه مارس جابه‌جایی‌ها نسبت به دو ماه قبل کاملاً محسوس و چشمگیر است. بیشتر هسته‌ها روی کشور عمان و ساحل شرقی این کشور قرار دارند؛ به طوری که در 11 سال از 32 سال بررسی‌شده، هسته‌ها کاملاً روی عمان قرار دارند. پدیدة جالب اینکه هسته‌های پرفشار تمام سال‌های نمونه با فاصلة دوری از ساحل در داخل آب‌های دریای عرب واقع شده‌اند (اشکال c8 و 9).

شکل 8. نقشة موقعیت (چپ) و نمودار روند زمانی جابه‌جایی موقعیت طولی (آبی) و عرضی (قرمز) (راست) هسته‌های مرکزی پرفشار عربستان در تراز 850 هکتوپاسکال طی سال‌های 1986- 2017 در ماههای ژانویه (a)، فوریه (b) و مارس (c) (سال‌های منتخب در نمودار به شکل بزرگ‌تر و در نقشه به شکل دایره‌های سیاه نمایش داده شده است) (منبع: نویسندگان، 1399)

Figure 8. Position map (left) and time trend graph of the longitudinal (blue) and latitudinal (red) (right) position of the high-pressure central cores of Arabian subtropical at the 850 hPa during the years 1986-2017 in January (a), February (b) and March (c) (selected years are shown in the graph in larger form and in the map in the form of black circles) (Source: Authors, 1399)

شکل 9. نقشة موقعیت (a) و نمودار موقعیت طولی (b) و عرضی (c) هسته‌های مرکزی پرفشار عربستان در تراز 850 هکتوپاسکال در ماههای ژانویه (سبز)، فوریه (آبی) و مارس (قرمز) سال‌های منتخب (منبع: نویسندگان، 1399)

Figure 9. Position map (a) and longitudinal (b) and latitudinal (c) position graphs of the high-pressure central cores of Arabian subtropical at the 850 hPa in January (green), February (blue) and March (red) of the selected year (Source: Authors, 1399)

3. ارزیابی موقعیت ناوة مدیترانه‌ای

اشکال a-c10 محور ناوه‌های تراز 700 هکتوپاسکال را در سه ماه ژانویه، فوریه و مارس در دورة آماری 32ساله (چپ) و در سال‌های منتخب (راست) نشان می‌دهد. همان‌طور که مشاهده می‌شود، محور ناوه‌ها، چه در دورة آماری و چه در سال‌های منتخب، هم ازلحاظ عمق نفوذ و هم ازلحاظ استقرار طولی تفاوت فاحشی را نشان نمی‌دهد؛ به این ترتیب ناوه‌ها در هر سه ماه، هم در موقعیت مناسبی ازلحاظ انتقال ناپایداری‌ها به منطقه قرار دارند و هم اینکه عمق مناسبی برای انتقال و تزریق تاوایی کافی به سامانه‌های حرارتی این منطقه داشته‌اند؛ بنابراین ناوه‌ها با وجود برخورداری از دینامیک مناسب، تغذیة رطوبتی مناسبی در ماه فوریه نداشته‌اند.

شکل 10. موقعیت ناوة تراز 700 هکتوپاسکال در دورة آماری (چپ) و سال‌های منتخب (راست) در ماههای ژانویه (a)، فوریه (b) و مارس (c) (منبع: نویسندگان، 1399)

Figure 10. trough axis Position at the 700 hPa in the statistical period (left) and selected years (right) in January (a), February (b) and March (c) (Source: Authors, 1399)

4. ارزیابی موقعیت جت جنب حاره‌ای

اشکال a-c11 موقعیت جت جنب حاره‌ای را در ترازهای 300 و 250 هکتوپاسکال نشان می‌دهد. همان‌طور که می‌بینیم موقعیت طولی و عرضی محور جت‌های جنب حاره‌ای در ماههای ژانویه، فوریه و مارس برخلاف شباهت‌های موجود در سایر عوامل و مؤلفه‌های بررسی‌شده بسیار متفاوت است. در ماه فوریه محور و موقعیت جت‌ها در تمام سال‌های نمونة انتخابی، جابه‌جایی شمال‌سوی چشمگیری داشته‌اند؛ به طوری که جنوبی‌ترین محور به‌ندرت از استان خوزستان پایین‌تر آمده است؛ در حالی که شمالی‌ترین محور تا منتهی‌الیه آذربایجان شرقی و اردبیل نیز رسیده است. با جابه‌جایی شمال‌سوی جت جنب حاره‌ای به‌عنوان جت مؤثر در دینامیک سامانه‌های ورودی از سمت جنوب و تشدید ناپایداری‌های همرفتی منطقه، علاوه بر اینکه از شدت ناپایداری‌های سامانه‌های ورودی به منطقه کاسته شده است، سامانه‌های ورودی در موقعیتی بالاتر و از سمت غرب وارد ایران شده‌اند. علاوه بر جابه‌جایی مکانی محور و موقعیت جت جنب حاره‌ای، دو تفاوت عمده در ساختار جت‌های این ماه نسبت به دو ماه دیگر مشاهده می‌شود؛ اول اینکه محور طولی جت‌های این ماه کوتاه‌تر شده است، به طوری که بیشتر جت‌ها از شرق و مرکز مصر شکل گرفته‌اند و در مرکز کشور ایران خاتمه می‌یابند. این پدیده بیانگر کاهش شیو فشاری حاکم در جت و کاهش پهنة اثر جت است. دوم اینکه بیشتر محورها به مداری‌شدن تمایل داشته‌اند. این ویژگی سبب خواهد شد جت تاوایی مناسبی نداشته باشد. درنتیجه از ناپایداری‌های‌ سامانه‌های ورودی کاسته شده است (شکل b11).

همان‌طورکه دیده می‌شود، در ماههای ژانویه و مارس الگوی گسترش جت کاملاً متفاوت از ماه فوریه شده است. در این دو ماه جت جنب حاره‌ای در محدوده‌ای بین جنوب عربستان تا شمال غرب ایران گسترش دارد. درواقع نیمی از جت‌ها در جنوب خوزستان و از روی عربستان عبور می‌کنند. این بدان معناست که ناپایداری‌ها دوباره به عرض‌های جنوبی منتقل می‌شود و بخش جنوبی و جنوب غربی در معرض ناپایداری‌های ناشی از جت جنب حاره‌ای قرار دارد. تغییر مشخص دیگر در طول جت‌های جنب حاره‌ای است. عموم جت‌ها با راستایی جنوب غربی- شمال شرقی قبل از مصر و از روی کشور چاد و حتی قبل از آن شروع شده است. این به مفهوم افزایش شیو فشاری و شیو ارتفاعی قوی‌تر در محدودة شرق آفریقا تا شبه‌جزیرة عربستان و جنوب غرب و غرب ایران است که نتیجة آن، تشدید جریان‌های بالاسو به‌ویژه در یال شمالی و شمال غربی جت خواهد بود. همان‌طور که دیده می‌شود، جت‌ها در قیاس با ماه فوریه الگویی نصف‌النهاری‌تر دارند (شکل c11). مجموع این شرایط سبب شده است جت جنب حاره‌ای نسبت به ماه قبل نقش مؤثرتری در سامانه‌های انتقالی داشته باشد و در عین حال در تقویت و گسترش سامانة کم‌فشار سودانی و ناوة دریای سرخ نیز نقش مؤثرتری دارد.

شکل 11. موقعیت محور جت تراز 300 (آبی) و 250 (قرمز) هکتوپاسکال در ماههای ژانویه (a)، فوریه (b) و مارس (c) سال‌های منتخب (منبع: نویسندگان، 1399)

Figure 11. Jet axis position at the 300 (blue) and 250 (red) hPa in January (a), February (b) and March (c) of selected years (Source: Authors, 1399)

نتیجه‌گیری

ویژگی‌های دمایی پهنة جنوبی و جنوب غربی ایران به گونه‌ای است که امکان کشت بسیاری از محصولات کشاورزی را در دورة سرد سال فراهم کرده است؛ حتی در بخش‌هایی از آن دوره، کشت به همین ماهها محدود می‌شود؛ بنابراین پهنة جنوبی ایران به دلیل برخورداری از این ویژگی، امکان و توانمندی تولید محصولاتی را دارد که در این دوره از سال برای سایر نقاط ایران میسر نمی‌شود؛ در عین حال جزو معدود مناطقی از ایران است که دورة کشت با دورة بارشی منطبق است؛ بنابراین بارش‌های این دوره می‌تواند بخشی از نیاز آبی محصولات را فراهم کند. آگاهی از مقدار و روند تغییرات بارش ماهانه کمک شایانی به کشاورزان و مدیران ذی‌ربط در مدیریت منابع آب و آبیاری محصول خواهد کرد.

این پژوهش به دنبال شناسایی عوامل و الگوهای همدیدی منجر به کاهش بارش‌ها در ماه فوریه بوده است؛ به همین دلیل گزینه‌های ممکن و احتمالی در تغییر و کاهش بارش این ماه در این منطقه بررسی و تحلیل شد. جمع‌بندی کلی از نتایج به‌دست‌آمده از هر بخش پژوهش را می‌توان به شرح زیر خلاصه کرد:

1. میانگین بارش در منطقة جنوب و جنوب غرب ایران در ماه فوریه نسبت به ماه پیش و پس از خود کاهش محسوس دارد. این کاهش در جنوب ایران و با فاصله‌گرفتن از ساحل باز هم محسوس‌تر است.
2. شار رطوبت از روی دریاهای گرم عرب و عمان در ماههای مختلف تفاوت خاصی را نشان نمی‌دهد، ولی رطوبت شارش‌شده روی منطقه در ماه فوریه به‌طور محسوسی کمتر از ماه مارس است؛ بنابراین در مسیر انتقال و فرارفت رطوبت روی منطقه یا موانعی قرار می‌گیرد که مانع از انجام این فرایند روی منطقه می‌شود یا در طول مسیر انتقال بخشی از آن مصرف و از چرخة انتقال خارج می‌شود.
3. موقعیت مکانی واچرخند عربستان در فرارفت رطوبت و همچنین تعیین مسیر ورود سامانه‌های بارشی بسیار مهم است (لشکری و محمدی، 1394: 73؛ لشکری و همکاران، 1395: 59؛ 1396: 141؛ محمدی و لشکری 1397؛Lashkari & Mohammadi, 2018: 2069؛ جعفری و لشکری، 1400: 55). جابه‌جایی شرق‌سوی آن و استقرار روی آب‌های گرم عمان و عرب، ضمن اینکه در فرارفت رطوبت به درون سامانه‌های سودانی و ترکیبی (مدیترانه و سودان) نقش تعیین‌کننده‌ای دارد، به ورود سامانه‌های بارشی در تمام پهنة جنوب غرب تا جنوب شرق ایران می‌انجامد. مقایسة موقعیت هسته‌های واچرخند عربستان در تراز 850 هکتوپاسکال نشان داد هسته‌های واچرخندی در ماه ژانویه در منتهی‌الیه مرز شرقی عربستان با کشور عمان قرار دارد. این هسته‌ها در ماه فوریه قدری شرق‌سوتر می‌شود و تعدادی از آنها روی دریای عمان قرار دارد. در این دو ماه هسته‌های واچرخندی تراز 850 هکتوپاسکال که مناسب‌ترین تراز برای نمایش موقعیت واچرخند برای انتقال رطوبت روی منطقه و سامانه‌های انتقالی است، در موقعیت مناسبی برای انتقال رطوبت قرار ندارند. در این الگوی استقرار با وجود اینکه جنوب غرب ایران شرایط بسیار خوبی برای ورود سامانه‌های جنوبی دارد، این الگو مانع از ورود سامانه‌های بارشی به بخش جنوب میانی خواهد شد. به‌ویژه در سال‌های نمونه تمام هسته‌ها روی خشکی و غرب کشور عمان قرار دارد؛ ولی در ماه مارس هسته‌های واچرخندی جابه‌جایی شرق‌سوی کاملاً مشخصی دارد، به‌ویژه در سال‌های منتخب تمام هسته‌های واچرخندی روی آب‌های گرم قرار دارد؛ بنابراین الگوی استقرار سلول واچرخند عربستان در مقادیر بارش ماهانه بسیار تعیین‌کننده است.
4. ناوة مدیترانه‌ای مهم‌ترین سامانه در ترازهای میانی جوّ در تقویت و الگوی گسترش سامانة سودانی روی منطقه است. الگوی استقرار این ناوه همچنین در تعیین مسیر حرکت و گسترش سامانه‌های سودانی و همین‌طور الگوی ادغام سامانه‌های مدیترانه و سودان نقش مهمی دارد. محور ناوه‌های ترسیم‌شده برای میانگین ماهانة تمام سال‌های دورة آماری (1986- 2017) و سال‌های منتخب برای ماههای فوریه و مارس که بیشترین تفاوت بارشی را داشته‌اند، نشان داد عمق نفوذ یا گسترش جنوب‌سو و موقعیت استقرار ناوه، چه در کل دورة آماری و چه در سال‌های منتخب، تفاوت فاحشی را نشان نمی‌دهد؛ بنابراین الگوی گسترش ناوة مدیترانه‌ای به گونه‌ای نبوده است که کاهش بارش ماه فوریه را نسبت به سایر ماهها توجیه کند. برخلاف مهیایی شرایط دینامیکی لازم برای تقویت و ورود سامانه‌های بارشی روی منطقه، شرایط رطوبتی مناسب برای ایجاد بارش‌های مناسب و جالب توجه فراهم نشده است.
5. عامل دینامیکی دیگری که ممکن بود در تغییر تعداد سامانه‌های ورودی و ترمودینامیک سامانه‌ها در ماههای مختلف مؤثر باشد، الگوی گسترش و مکان‌گزینی جت جنب حاره‌ای بود. جت جنب حاره‌ای، مهم‌ترین عامل همدیدی و دینامیکی در ترازهای بالایی وردسپهر در بارش‌های منطقة جنوبی ایران است. مطالعات پیشین نشان می‌دهد جت تراز 300 و 250 هکتوپاسکال، مناسب‌ترین موقعیت برای شناسایی الگوی گسترش سامانه‌های سودانی و ترکیبی روی منطقه است (عساکره و همکاران، 1392: 121؛ لشکری و همکاران، 1396: 141، فرج‌زاده و همکاران، 1386: 256). در این پژوهش محور جت جنب حاره‌ای برای دو تراز فوق در دو ماه فوریه و مارس سال‌های نمونه ترسیم شد. محورهای جت در دو ماه تفاوت بسیاری را ازلحاظ موقعیت استقرار، طول و مؤلفة گسترش نصف‌النهاری داشته‌اند. در تمام نمونه‌ها و در هر دو تراز، جت جنب حاره‌ای جابه‌جایی شمال‌سوی کاملاً محسوسی را نشان داد؛ به طوری که تمام محورها بالاتر از خوزستان و روی عراق و شمال غرب عربستان قرار داشته‌اند. در عین اینکه محورهای جت طول بسیار کوتاه‌تری داشته‌اند، شروع آنها به‌ندرت از مرکز مصر فراتر رفته است و اغلب تمایل مداری داشته‌اند. برعکس در ماه مارس محورها کاملاً جابه‌جایی جنوب‌سو پیدا کرده‌اند و در بیش از نیمی از موارد روی عربستان قرار گرفته و تا جنوب این کشور نیز گسترش داشته‌اند. تغییر چشمگیر در طول محورها بود؛ به طوری که در بسیاری از موارد شروع اولیة جت از مرکز صحرای آفریقا بوده است؛ در عین اینکه محورها روی مصر تا جنوب غرب ایران کاملاً تمایل نصف‌النهاری پیدا کرده‌اند.

به این ترتیب به نظر می‌رسد جت جنب حاره‌ای، مهم‌ترین بازیگر در تکوین، تعیین مسیر، و انرژی دینامیکی سامانه‌های بارشی در دورة سرد سال است.

در یک جمع‌بندی کلی از پژوهش می‌توان گفت در ماه فوریه با جابه‌جایی شمال‌سوی جت جنب حاره‌ای، سامانه‌های بارشی که از سمت سودان و عرض‌های جنوبی وارد منطقه می‌شوند به سمت غرب ایران هدایت و منطقة مورد مطالعه از تأثیر این سامانه‌ها محروم می‌شود و درنتیجه تعداد سامانه‌های ورودی به منطقه کاهش می‌یابد. این نتیجه‌گیری با نتیجة پژوهش محمدی و لشکری^[5] (2020) منطبق است؛ ولی در ماه مارس با جابه‌جایی جنوب و غرب‌سوی جت جنب حاره‌ای دوباره سامانه‌های جنوبی به سمت جنوب و جنوب غرب ایران تغییر مسیر می‌دهند که پیرو آن، هم تعداد سامانه‌های ورودی به منطقه افزایش یافته است و هم با جابه‌جایی واچرخند عربستان روی آب‌های گرم عرب و عمان، سامانه‌ها شرایط رطوبتی بهتری پیدا کرده‌اند. موقعیت استقرار هسته‌های واچرخند در ماه مارس به‌ویژه در ماههای نمونه به‌خوبی مؤید این مسئله است.

[1]. El Niño–Southern Oscillation

[2]. Southern Oscillation Index

[3]. Sea Surface Temprature

[4]. European Centre for Medium-Range Weather Forecasts

[5]. Mohammadi & Lashkari