نقد حکایت شیخ صنعان عطار نیشابوری بر مبنای نظریۀ سیستم‌های پیچیده

1ـ مقدمه

پیچیدگی مسائل اجتماعی عصر جدید باعث شد نگرش سیستمی و کل‌نگر جایگزین روش جزئی‌نگر شود که براساس آن، شناخت اجزای یک موضوع یا شیء، شرط لازم و کافی برای شناخت ماهیّت و ویژگی‌های موضوع یا شیء منظور بود (خاکسار و دیگران، 1390: ۱۵۶‑۱۵۷). «در نظریۀ متفکران سیستمی، جامعه پدیده‌ای است که پیچیده خوانده می‌شود؛ به این دلیل که تعداد زیادی از متغیرهای ناهمگن را در بر دارد که با هرگونه توصیف و تبیین استاتیک یا علّی ناسازگار است» (بختیاریان و اکبری، 1393: 47).

در نگرش استاتیکی ^۱ به سیستم با رابطه‌ای خطی، رفتار یک سیستم پیش‌بینی‌پذیر است؛ اما در نگرش دینامیکی که قانون علیّت در آن حالتی چرخه‌ای دارد، سیستم‌ها رفتاری پیش‌بینی‌ناپذیر دارند. رفتار پیش‌بینی‌ناپذیر سیستم‌های باز، مربوط به ساختار متغیر سیستم است که رفتار آن را به وجود می‌آورد (بختیاریان، 1397: 15). برتالنفی ² افزون‌بر سیستم‌های واقعی و ملموس، سیستم‌های مفهومی را هم در نظر گرفت که سیستم‌هایی با ساختار نمادین است؛ بنابراین «سیستم‌های اجتماعی با مناسبت‌ها و مشارکت‌ها شناسایی می‌شوند» (همان: 20‑21).

داستان‌هایی که در آنها اجزایی با کارکردهای اجتماعی، سیستم یا کلّی به وجود می‌آید، نمودی از جامعۀ انسانی هستند که با در نظر گرفتن آن داستان‌ها (یک سیستم پیچیدۀ اجتماعی) می‌توان پویایی حاصل از عملکردهای عناصر تشکیل‌دهندۀ آنها را واکاوی کرد؛ نیز با تبیین کارکردهای هر جزئی در ارتباط با اجزای دیگر، رفتار فردی را در قالب کل مطالعه کرد. آنچه پیش‌بینی‌پذیری عملکرد اعضای سیستم اجتماعی را غیرممکن می‌کند، کارکردها و کنش‌های پویایِ در ارتباط با یکدیگر آنها (اعضای سیستم اجتماعی) است. توجه به عملکرد همۀ اجزا به ما کمک می‌کند تا به عناصر دور از نظر نیز توجه کنیم و به تبیین تأثیر آنها در کل بپردازیم.

به تعبیر بختیاریان، سیستم‌های کارکردیْ با رمزگان دوگانه [= دوگانگیِ متضاد؛ مانند صدق و کذب در سیستمِ علم] خود را سروسامان می‌دهند؛ رمزگانی که اطلاعات را واجد ارزش می‌کند و هر چیزی را که ماهیّتی ارتباطی دارد، رمزگذاری و در ارزشی منعکس می‌کند (همان: 58‑59)؛ بر این اساس، تقابل‌های ارتباطیِ میانِ اجزا باعث می‌شود، سیستم اجتماعی معنا یابد و این تقابل ظاهری به معنای تضادی نیست که حیات سیستم را به خطر بیندازد.

در این پژوهش کوشش شد برپایة مبانی و چارچوب نظریۀ سیستم‌های پیچیده، به خوانشی کلی از حکایت شیخ صنعان دست یافت؛ به‌گونه‌ای که بتواند ارتباط بین عناصر آن را ـ با شاخص‌هایی غیرخطی و دینامیکی و باز ـ مشخص کند و ما را به تحلیلی روش‌مند و دقیق از کنش‌ها و عملکردهای آن در به تکامل رسیدن حکایت (سیستمی اجتماعی و پیچیده) برساند.

1ـ1 پرسش‌های پژوهش

بررسی حکایت شیخ صنعان ـ که سیستمی اجتماعی در نظر گرفته شده است ـ چگونه ما را در درک و تحلیل متن یاری می‌کند؟

نظریۀ سیستم‌های پیچیده تا چه حدی می‌تواند با منظومه‌ها و داستان‌های ادبی با خاستگاه اجتماعی، ازجمله حکایت شیخ صنعان ارتباط برقرار کند و پیوند داشته باشد؟

چگونه دیدگاه غیرخطی و دینامیکی به تحلیل متن، ازجمله حکایت شیخ صنعان می‌پردازد و ظرفیت‌های پنهان آن را آشکار می‌کند؟

1ـ2 فرضیه‌های پژوهش

ـ روابط پیچیده و غیرخطی میان عناصر حکایت شیخ صنعان، نشان‌دهندۀ این است که می‌توان این حکایت را براساس نظریۀ سیستم‌های پیچیده بررسی کرد.

ـ اگر به حکایت شیخ صنعان همانند جامعۀ انسانی بنگریم، پی‌می‌بریم که عوامل حاشیه‌ای نیز در تطوّر ^۳ سیستم و تکامل آن نقش دارند؛ عواملی که عملکرد آنها، به‌اشتباه، در مقایسۀ میان اجزای سیستم، در برابر عملکرد زیرسیستمی دیگر ـ که مرجّح به شمار می‌آید ـ نادیده گرفته می‌شود.

ـ کارکرد عناصر انتزاعی، مفهومی و نمادین در کنار اجزایی که هرکدام تیپی از نوع انسان هستند، ما را در تحلیل سیستمی حکایت شیخ صنعان یاری می‌کند.

1ـ3 پیشینۀ پژوهش

بررسی‌های ما نشان می‌دهد که پژوهش چندانی در زمینۀ مطالعات میان‌رشته‌ای در این زمینه انجام نشده است و نظریۀ سیستم‌های پیچیده، که نخست در علوم پایه و سپس علوم تجربی مطرح شده بود، تقریباً به‌تازگی وارد حوزۀ علوم انسانی شده و بیشتر در جامعه‌شناسی و گاهی نیز در علوم سیاسی و روان‌شناسی کاربرد داشته است.

در ادامه دو نمونه از کارهای انجام‌شده معرفی می‌شود که پژوهش پیش رو ازمنظر روش کار و حوزۀ پژوهش با آنها مشترک است:

1) سرکارفرشی، گلناز (1390): بررسی امکانات دراماتیک بختیارنامه (دقایقی مروزی) با رویکرد نظریۀ سیستم‌ها، پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد، دانشگاه هنر.

2) طایفی، شیرزاد (1397): «نقد منظومۀ خسرو و شیرین نظامی در پرتو نظریۀ سیستم‌های پیچیده»، مجموعۀ مقالات کنگرۀ بین‌المللی نظامی گنجوی، تبریز: دانشگاه تبریز ـ مؤسسۀ تحقیقاتی قفقاز، آناتولی و آسیای میانه.

با توجه به آنچه بختیاریان در مقدمۀ کتاب نظریۀ سیستم‌های اجتماعی نوشته است، می‌توان گفت رویکرد سیستمی با تغییر روش‌شناسی علوم مختلف، این امکان را به وجود آورده است که آنها از روش‌ها، واژه‌ها و اصطلاحات مشترکی بهره ببرند و همین موضوع موجب رشد مطالعات میان‌رشته‌ای شده است. اصطلاح سیستمْ علوم مختلف را به هم پیوند می‌دهد (بختیاریان، 1397: 1‑9).

1ـ4 مبانی نظری سیستم‌های پیچیده

تعاریف مختلفی برای سیستم (به‌صورت لغوی متشکل از کلمۀ یونانی systema مرکب از syn به معنای «با هم» و histanai به معنای «سبب برای») بیان شده است که در آنها وجوه مشترکی وجود دارد؛ از آن جمله است:

1) در همۀ تعریف‌ها اجزای سیستم با هم در ارتباط است؛

2) سیستم در قالب کل یا هدف مشترکی مطرح می‌شود که همان سینرژی یا هم‌افزایی است که سرانجام بر عملکرد کلی تأثیرگذار است. تحقق هم‌افزایی به اموری مانند هدف مشترک، تعامل و همکاری، هویّت فرهنگی مشترک، ساخت هیجانی گروه و انسجام گروهی وابسته است (مهدوی و عطاآفرین، 1396: 4). هر سیستم خود یک سیستم اصلی است که به اجزای آن، زیرسیستم می‌گویند (بروشکی، 1384: 53)؛ در این کل، هر جزئی بدون ارتباط با اجزای دیگر نمی‌تواند عمل کند و هر تغییری که در واحدی از کل رخ دهد، سیستم را تغییر می‌دهد (همان: 142).

اجزای تشکیل‌دهندۀ یک سیستم اجتماعی، یک کلْ است که ارتباط میان عناصر تشکیل‌دهندة آن است و عناصر و ارتباط آنها مرزبندی تمایز میان سیستم و محیط آن را تعیین می‌کند و وحدت سیستم از این راه تضمین می‌شود (بختیاریان، 1397: 6‑7). ارتباطات و مناسبات موجود در سیستم اجتماعی ممکن است همراه با هدفی آگاهانه و ارادی نباشد؛ البته این امر به‌دلیل پویایی سیستم در بروز رفتارهای جدید است. «به نظر می‌رسد نظریۀ سیستم‌ها یک برساخت اجتماعیِ درحال رشد و تطور است» (همان: 13).

«تنوع و تفاوت در سیستم حافظ ثبات است [... و] تفکیک و تمایز [میان سیستم و محیط]، شرط هستی و بقای سیستم است یعنی ایفای نقشی هستی‌شناختی که ایفای آن به تمایز سیستم از محیط منوط است» (همان: 53). در سیستم پیچیده، اجزا و عوامل گوناگونی با نقشی معیّن حضور دارند که بنابر طبقه‌بندی درونی خاصی، سازمان یافته‌اند. تفکیک کارکردی باعث پیچیدگی سیستم‌های پیچیده و محیط آنها و درنتیجه پیچیدگی رفتار سیستم‌های اجتماعی می‌شود. عامل دیگری که باعث پیچیدگی سیستم اجتماعی می‌شود، تغییرات جامعه است که نمی‌توان به‌صورت علّی و آماری تبیین کرد (همان: 60‑61).

2ـ بحث

وجه مشترک تعریف‌ها و تبیین‌های مختلفِ نظریۀ سیستم‌های پیچیده، ویژگی‌های مشترکی است که پژوهشگران به آنها پرداخته‌اند؛ از مهم‌ترین و پربسامدترین آنها عبارت است از:

ـ رفتارهای نامنظم، غیرخطی و پیش‌بینی‌ناپذیر (میان اجزای مرتبط و کل سیستم)؛

ـ تفکیک کارکردی که اجزای سیستم را پیچیده‌تر می‌کند؛ اما ازسویی تبیین ارتباطات آنها از پیچیدگی می‌کاهد. پیچیدگیِ ناشی از افزایش تعداد اجزا و تفکیک آنها از راه تبیینِ ارتباط و کارکردهایی در پیوند با کل مطالعه‌پذیر است؛

ـ تمرکز بر ارتباطات میان اجزا به‌جای سوژه‌محوری متداولِ پیش از تفکر سیستمی که همه‌چیز ابژۀ شناخت انسان و متعلق به او بود؛

ـ توجه به عناصر حاشیه‌ای که در رفتار کل سیستم و به تکامل رسیدن آن مؤثر است؛

ـ حالت دوشاخگی یا چندشاخگی سیستم در حالت آشوب یا به تعادل رسیدن آن؛

ـ پویایی فعال سیستم دراثر روابط متقابل اجزای آن و تبادل اطلاعات بین آنها؛

- فرایند پس‌خوری/ بازخورد ^۴؛ کنترل آشوبناکی سیستم و به تعادل رسیدن خودسازمان‌ده آن در حالت‌های دوشاخگی (آستانۀ آشوب) خاص به بازخوردی مربوط است که از خروجی می‌گیرد و دوباره در ورودی به کار می‌برد؛

ـ هم‌افزایی پویای موجود میان اجزای سیستم برای به تکامل رساندن آن؛ هر جزئی از سیستم با تغییر رفتار بر رفتار کل سیستم اثر می‌گذارد. در دیدگاه سیستمی توجه به رفتار زیرسیستم‌ها در عین مستقل‌بودنِ عملکردشان، تنها در ارتباط با سایر اجزا و کل معنی دارد؛ بنابراین برآیند کارکردیِ کل سیستم از مجموع برآیند اجزا بیشتر است؛

ـ تکامل نهایی و تعادل پایدار؛ سیستم در عین بی‌نظمیِ حاصل از ارتباط‌های غیرخطی متقابل زیرسیستم‌ها و محیط آنها، به نظم پایدار نهایی می‌رسد.

نخست به حکایت شیخ صنعان به‌طور خلاصه اشاره‌ می‌شود و سپس به نقد آن پرداخته خواهد شد:

حکایتْ ماجرای پیری در حجاز است که نخست به عبادت و ریاضت می‌پردازد؛ سپس دچار ابتلائات الهی می‌شود و برای تعبیر خوابی که می‌بیند، به همراه مریدانْ به روم می‌رود و ازقضا عاشق دختر ترسایی می‌شود. دختر شیخ ^۵ را به کفر مجبور می‌کند؛ تا آنجا که شیخ زنّار می‌بندد و خرقۀ مسلمانی از تن درمی‌آورد. مریدان، نومید، به حجاز برمی‌گردند. در میان مریدانْ مریدی خاص و آگاه به حال شیخ وجود دارد که در زمان وقوع حادثه در حجاز نبوده است؛ با بازگشت مریدان، آنها را ملامت می‌کند که «چرا شیخ را رها کرده‌اید؟». مرید خاص از خدا می‌خواهد شیخ را دوباره به اسلام بازگرداند. پس از چهل روز، پیغمبر ^(ص) خبر رهایی شیخ را می‌دهد. مرید خاصِ و مریدان به روم می‌روند تا شیخ را بازگردانند. در میانۀ راه، دختر ترسا خوابی می‌بیند و به شیخ الهام می‌شود که به روم بازگردد. با بازگشتن شیخ از راه و دیدار با دختر ترسا در راه، دختر به اسلام ایمان می‌آورد و در همانجا از دنیا می‌رود.

پیش از نقد حکایت، نکات زیر توجه‌برانگیز است:

1) آنچه سیستم پیچیدۀ اجتماعی را تشکیل می‌دهد، ارتباط اجزای تشکیل‌دهندۀ آن است.

2) اجزا می‌توانند حقیقی و نمایندۀ تیپ انسانی با مفهومی انتزاعی باشند که تفکیک کارکردی آنها از دیگر عناصر سیستم و ارتباط با آنها، به عملکردشان در جایگاه زیرسیستم معنی می‌دهد.

- عناصر غیرانتزاعی: مانند شیخ صنعان، دختر ترسا، مریدان، اهل حجاز و اهل روم (دیگرانِ مبهم در حکایت)، مرید خاص، پیغمبر^(ص) و ترسایان.

- عناصر انتزاعی و مفهومی: مانند ریاضت، خواب و کشف، عشق، شب، بیماری، خمر، کافری، قضا و قدر، ابتلا، شفاعت، توبه، همت و مرگ.

3) توجه به دو محیط مکانیِ ظاهراً متقابل (حجاز و روم) که کارکرد اجزای سیستم در ارتباط با آنها به‌گونه‌های متفاوتی تفکیک می‌شود.

4) تبیین بعضی زیرسیستم‌های مفهومی در سیستم عرفانی (سیستمی جدا از سیستم شیخ صنعان):

ـ خواب: یکی از کارکردهای خواب در عرفان، کشف واقعه‌ای پنهان است که اتفاق نیفتاده است و در آینده اتفاق می‌افتد؛ «این وقایع و تحوّلات مهم، پیش از آنکه در عالم خارج صورت وقوع یابند، در عالم رؤیا برای برخی از عرفا به‌گونه‌ای نمادین و سمبولیک مجسم می‌شود» (قربانی و محمودی، 1390: 162).

ـ کشف و شهود: «عرفان طریقه‌ای است که ازجهت نظری، عبارت از اعتقاد به امکان ادراک حقیقت است از راهی غیر از استدلال و نظر یا تجربه‌های معمولی حسی و ازجهت عملی، عبارت از عبادت، مجاهدت و تمسک به زهد و ریاضت و گرایش به عالم درون برای نیل به چنان موضع معرفتی است که بتوان به صورت مستقیم به ادراک خداوند رسید» (جوادی و معظمی گودرزی، 1386: 96). با تعمیم تفکیک کارکردی خدا در حکایت شیخ صنعان به پیامبر ^(ص) و سبزپوشان (فرشتگان)، که از یک سنخ‌اند، می‌توان کارکرد آنها را نیز در ارتباط با زیرسیستم‌های دیگر تفکیک و تبیین کرد.

ـ قضا و قدر: در اندیشۀ عطار «تمام آنچه در عالم واقع می‌شود، مبتنی بر طرح و نقشه‌ای ازپیش‌موجود است و موجودات این عالم هم مجری آن هستند. پس همه‌چیز به حکم سابق ازلی وابسته است و انجام کار در آغاز رقم خورده است و از آن گریزی نیست» (مهدی‌پور، 1395: 190).

ـ ابتلا: از منظر قرآن کریم انسان در ازای سلسه‌ای از افعال اختیاری و ارادی مربوط به اعتقاد نظری و عملی به کمال می‌رسد. ابتلا سنتی الهی است که خداوند با آن، انسان را در سختی‌ها و ناکامی‌ها قرار می‌دهد تا صبر و استقامت و ایمان او را بیازماید. ابتلای انبیا و اولیای الهی مبیّن جملة معروفِ البلاء للولاء و به این معنی است که خدا بندة خاص خود را بیشتر گرفتار می‌کند. عطار نیز بر این باور است که خدا بندة مؤمن خود را می‌آزماید و اگر بنده عاشق واقعی باشد از هیچ‌چیز پروایی نخواهد داشت و هر بلا نعمتی با خود دارد. همچنین صبر در برابر درد عشق، سبب وصول به درگاه حق می‌شود و محبت الهی مقرون بلاست (کاظم‌زاده، ۱۳۸۷: ۲۸‑۲۹). شیوة ابتلای شیخ صنعان و سپس دختر ترسا در بستر روایتی غیرخطی سبب آشوب در داستان شده است و در پیش‌بینی‌ناپذیری وضعیت آنها در مقاطع مختلف داستان نقش مهمی دارد.

ـ شفاعت: در شفاعت، مبدأ تأثیر موجود دیگر است و شفیع واسطی است که قدرت قبول را کامل می‌کند و رسانندة فیض الهی به بنده به‌شمار می‌آید (نک. جوادی آملی، 13۸۳، ج 4: 21۴‑۲۱۵).

ـ مرگ: در دیدگاه عطار مرگ به دو گونۀ طبیعی (اجباری) و ارادی تقسیم می‌شود. مرگ طبیعی راه انتقالی است از این دنیا به دنیای دیگر (عقبی). مرگ ارادی (عارفانه) مرگی است که پیش از مرگ طبیعی، با صیقل باطن و تزکیۀ نفس، برای عارف اتفاق می‌افتد و مراد از آن، کشتن نفس امّاره است و راهی برای رسیدن به مقام فنا و پیوستن به بقا (خدایاری، 1395: 53‑55).

2ـ1 رفتارهای غیرخطی

مطالعۀ حکایت شیخ صنعان در مرتبة یک سیستم پیچیدۀ اجتماعی نشان می‌دهد که رفتار کلی سیستم، نامنظم، غیرخطی، پیش‌بینی‌ناپذیر و آشوبناک است و در آستانه‌هایی بر پیچیدگی سیستمی می‌افزاید؛ به این معنا که نمی‌توان برای معلول خاصی علت خاص و متناظری در نظر گرفت. بی‌نظمیِ کارکردهای اجزای سیستم، اجزا را به‌ظاهر متقابل نشان می‌دهد؛ اما با تبیین ارتباطات و کاهش پیچیدگی مشخص می‌شود هرکدام در ارتباطی سازمان‌یافته به تکامل سیستم کمک می‌کند. به عبارتی، برای مطالعۀ پدیده‌های سیستمی پیچیده، باید شرایط خود آنها را در نظر گرفت و دیدگاه‌های مکانیستی و تحویل‌گرایانه، پاسخ‌گوی این نیاز نخواهد بود (بختیاریان، 1397: 46). در ادامه با نمونه‌هایی از شاخصِ رفتارهای غیرخطی در پیوند با شاخص‌های دیگر مانند ارتباطات و پیش‌بینی‌ناپذیری آشنا می‌شویم.

ـ خواب‌دیدن شیخ که عین واقعیت است و سجدۀ او بر دختر ترسا: این رفتار از شیخی که پیر عهد خود بوده و مردی معنوی با کرامات و مقامات است، بعید و پیش‌بینی‌ناپذیر است؛ تغییر وضعیت او در روند تعبیر خواب به‌صورتی حقیقی و کافرشدن شیخی با سابقة پیشوایی در دین اسلام نتیجه‌ای است که به‌صورت خطی پیش‌بینی‌ناپذیر نیست:

نیست یک تن بر همه روی زمین		کو ندارد عقبه‌ای در ره چنین
گر کند آن عقبه قطع این جایگاه		راه روشن گرددش تا پیشگاه
ور بماند در پس آن عقبه باز		در عقوبت ره شود بر وی دراز
		(عطار نیشابوری، 1395: 286)

شیخ مریدان را نیز با خود همراه می‌کند و ارتباط دو زیرسیستم (شیخ و مریدان) با افزایش پیچیدگی، باعث بی‌نظمی و غیرخطی‌بودن سیستم می‌شود.

ـ برخورد شیخ با دختر ترسا و رفتار دور از انتظار شیخ در ارتباط با او:

گرچه شیخ آنجا نظر در پیش کرد		عشق آن بت‌روی کار خویش کرد
شیخ ایمان داد و ترسایی خرید		عافیت بفروخت رسوایی خرید
		(همان: 287)

رفتار شیخ در ارتباط با عنصرِ دختر ترسا دوگانه است؛ از یک‌سو در او نمی‌نگرد و ازسوی دیگر حالش به آشوب می‌رسد. در این زمینه نیز با افزایش پیچیدگی، پیش‌بینی رفتار آنها در تفکیک کارکردی مرتبط با هم غیرممکن است. اگرچه شیخ با از دست دادن ایمان، به ترسایی و رسوایی رسیده و ظاهراً با تغییر محیط، رفتاری در ارتباط با محیطِ جدید از خود نشان داده است، باز هم نمی‌توان رفتارش را در ادامه پیش‌بینی کرد و بدون توجه به کل سیستم، رابطه‌ای خطی مطرح کرد: دلیل آشفتگی شیخ، عشق به دختر ترسا بوده است.

ـ پیش‌بینی‌ناپذیری تقریباً در همۀ ارتباط‌های زیرسیستم‌ها وجود دارد؛ برای مثال آنجاکه مریدان می‌کوشند شیخ را از عشق دختر ترسا منصرف کنند، پیش‌بینی‌شان این است که شیخ متقاعد شود و توجه به کل حکایت نشان می‌دهد که این پیش‌بینی نمی‌تواند قطعی باشد و ارتباط شیخ و مریدان به پیچیدگی سیستمی می‌افزاید. شیخ در طیف ارتباط با مریدان و عشقِ دختر ترسا قرار گرفته است و اینکه کدام ارتباط بر دیگری غلبه می‌کند، پیش‌بینی‌ناپذیر است.

چون سخن در وی نیامد کارگر		تن زدند آخر بدان تیمار در
موج‌زن شد پردۀ دلشان ز خون		تا چه آید خود ازین پرده برون
		(همان: 290)

ـ در تعیین شروط چهارگانة دختر ترسا، عمل‌کردن شیخ به همة شروط و اینکه گزینش خمر از میانِ سجده بر بت، قرآن‌سوزی، خمرنوشی و کافری، او را ملزم به عملی‌کردن همۀ شروط کند، پیش‌بینی‌ناپذیر است. در این ارتباط باید در رفتار نامنظم دختر ترسا نیز دقت کرد که منطق خطی ندارد:

گفت دختر گر تو هستی مردِ کار		چار کارت کرد باید اختیار
سجده کن پیش بت و قرآن بسوز		خمر نوش و دیده از ایمان بدوز
		(همان: 292‑293)

پس از تحقق شروط، باز هم پیش‌بینی‌پذیر نیست که ارتباط دختر ترسا با شیخ چگونه خواهد بود. چه‌بسا در دیدی خطی، اصولاً شیخ باید به دختر ترسا برسد؛ اما رابطۀ آنها وارد پیچیدگی و آشفتگی جدیدی می‌شود:

باز دختر گفت ای پیر اسیر		من گران‌کابینم و تو بس فقیر
گفت کابین را کنون ای ناتمام		خوک‌وانی کن مرا سالی مدام
		(همان: 294‑295)

ـ در ارتباطِ مرید خاصِ با مریدان و شیخ، دو حالت پیش‌بینی‌ناپذیر به وجود می‌آید:

الف) وضع شیخ در روم؛

ب) رفتار مریدان در رویارویی با مشکل شیخ و رهاکردن او.

مریدان وضع شیخ را به مریدِ خاص بازمی‌گویند و:

چون مرید آن قصّه بشنود از شگفت		روی چون زر کرد و زاری درگرفت
با مریدان گفت ای تردامنان		در وفاداری نه مردان نه زنان
		(همان: 297)

ـ ارتباط مریدِ خاص و پیامبر ^(ص) پس از چهل شب دعا، زمینه‌های خودسازماندهی سیستم را فراهم می‌کند:

بعد چل شب آن مریدِ پاکباز		بود اندر خلوت از خود رفته باز
مصطفی را دید می‌آمد چو ماه		در بر افکنده دو گیسوی سیاه
مصطفی گفت ای به همّت بس بلند		رو که شیخت را برون کردم ز بند
		(همان: 298‑299)

ـ ارتباط دختر ترسا با «خواب» برای مسلمان‌شدن او و خبردارشدن شیخ در راه حجاز در ارتباط با «کشف» از آن و تصمیم به بازگشت به‌سوی دختر ترسا و سپس ارتباط دختر ترسا با «مرگ» پیش‌بینی‌ناپذیر است:

چون درآمد دختر ترسا ز خواب		نور می‌داد از دلش چون آفتاب
شیخ را اعلام دادند از درون		کامد آن دختر ز ترسایی برون
شیخ بر وی عرضۀ اسلام داد		غلغلی در جملۀ یاران فتاد
گشت پنهان آفتابش زیر میغ		جان شیرین زو جدا شد، ای دریغ
		(همان: 300‑302)

ـ تمرکز روی ارتباطات

توجه به ارتباطات سیستمیِ میان عناصر با هم و در ارتباط با محیط (برای تبادل اطلاعات) و عناصر دور از ذهن، به‌جای سوژه‌محوریِ متداول پیش از نظریۀ سیستم‌ها بیانگر این است که اجزای تشکیل‌دهندۀ یک سیستم اجتماعی، ارتباط میان عناصر تشکیل‌دهنده است و عناصر و ارتباط آنها مرزبندی تمایز میان سیستم و محیط آن را تعیین می‌کند و وحدت سیستم از این راه تضمین می‌شود (بختیاریان، 1397: 6‑7). ازسویی در بینش سیستمیْ هدف‌جویی و نظام‌گراییْ خاصِ هر ارگانیسم زنده و باز است و منظور از تکاملْ سیر پیچیدگیِ روابط سیستمی و تنوع ویژگی‌های اجزای آن در ارتباط با محیط خود، با دیگر اجزا و درکل با سیستم و تأثیرگذاری و تأثیرپذیری متقابل است. در حکایت شیخ صنعان، تبیین ارتباط تنگاتنگ عناصر پویای روایت با همکاریِ مؤثر آنها می‌تواند ما را به بررسی چگونگی کنش‌گری اجزا و ارتباط آنها ـ در عین حال که کارکردشان از هم تفکیک شده و استقلالی سایبرنتیکی (خودکنترلی) دارند ـ برساند تا با کاستن پیچیدگی، آن را فهم‌پذیرتر کنیم. ارتباط میان کنش‌گرها، گویای بازبودن حکایت است؛ این بازبودن علاوه‌بر ارتباط اجزا، به ارتباط آنها با محیط نیز بستگی دارد که تفکیک کارکردی دو محیطِ حجاز و روم را مهم می‌کند. در ادامه با نمونه‌هایی از ارتباط‌های سیستمی و کارکرد اجزا آشنا می‌شویم.

ـ ارتباط شیخ و خواب: نمونه‌ای از ارتباط زیرسیستم‌های تیپی و مفهومی؛

ـ ارتباط مریدان با شیخ و تلفیق شیخ و خواب در طیفی از زمان: با تفکیک کارکرد زیرسیستم‌ها معلوم می‌شود که ارتباط مریدان پیش و پس از خواب شیخ متفاوت است و پیچیدگیْ حاصل ارتباط دوم است که با نوعی تفکیک کارکردی به کل سیستم تعمیم داده می‌شود.

آخر از ناگاه پیر اوستاد		با مریدان گفت کارم اوفتاد
می‌بباید رفت سوی روم زود		تا شود تعبیر این معلوم زود
... دختر ترسا چو برقع برگرفت		بند بند شیخ آتش درگرفت
چون مریدانش چنین دیدند زار		جمله دانستند کافتاده‌ست کار
		(عطار نیشابوری، 1395: 286‑288)

ـ ارتباط شیخ با قضا به‌گونه‌ای است که خواب همانند زیرسیستم قضا و دختر ترسا هم زیرسیستمی از خواب به شمار می‌آید؛ به این ترتیب، زیرسیستم قضا در به تکامل رسیدن کل سیستم نقش مهمی دارد. اگر خواب و دختر ترسا را در یک تقسیم‌بندی سیستمی سلسله‌مراتبیِ ساده، زیرسیستم‌هایی از سیستم قضا در نظر بگیریم، با تفکیک کارکردها معلوم می‌شود که قضا محیط ارتباطِ شیخ با خواب و دختر ترساست.

«عوامل و همچنین طبقات و مراتب مختلف آنها به انواع و شکل‌های گوناگونی با هم پیوند و رابطه دارند» (بختیاریان، 1397: 61‑62)؛ بنابراین ارتباطات پیچیده و گوناگونْ از کنش‌ها و واکنش‌های غیرخطی ایجاد شده است. اگر بگوییم قضا علت وقوع خواب (به‌مثابۀ معلول) بوده است، از دیدی سیستمی با تفکیک کارکردی بهره برده‌ایم و بخشی از پیش‌بینی‌ناپذیری و پیچیدگی سیستم مربوط به روابطی از این گونه است.

با توجه به اینکه خواب در بافت این حکایت عین واقعیت است، می‌توان روم را زیرسیستمی از قضا (به‌جای خواب، در موضع تعبیرشدن آن) دانست که در ارتباط با دختر ترسا و شیخ، تفکیک کارکردی خاصی در رابطه با آنها دارد. البته ارتباط قضا به‌منزلة محیطی با اقتضائات خاص، نه‌تنها با دو عنصر برجستۀ یادشده، با عناصر دیگر نیز برقرار است. نکتۀ مهم این است که رفتار اجزای سیستم در عین مستقل‌بودن، تنها در ارتباط با دیگر اجزا معنی دارد.

اگرچه با تفکیک زیرسیستم‌ها و کارکرد آنها در ارتباط با یکدیگر و محیط، سیستم پیچیده‌تر می‌شود، تبیین رابطه‌ها کمک می‌کند همۀ عواملی را که هریک به‌گونه‌ای در تکامل کل سیستم نقش داشته‌اند، شناسایی کنیم.

ـ با تفکیک محیط‌ها، کارکردهای زیرسیستم نیز تفکیک می‌شود و به اقتضای شرایطْ رابطه با محیط تعریف می‌شود؛ چنانکه رابطۀ عناصر در دو محیط حجاز و روم یکسان نیست:

* در محیط حجاز:

شیخ بود او در حرم پنجاه سال		با مریدی چارصد صاحب‌کمال
هم عمل هم علم با هم یار داشت		هم عیان هم کشف هم اسرار داشت
		(عطار نیشابوری، 1395: 286)

* در محیط روم:

شیخ ایمان داد و ترسایی خرید		عافیت بفروخت رسوایی خرید
گفت چون دین رفت چه جای دل است		عشق ترسازاده کاری مشکل است
		(همان: 287‑293)

ـ ارتباط ترسایان با شیخ پس از کافرشدن، ارتباطی همسو و در پیوند با محیط روم در تقابل با محیط حجاز است و نقش مهمی در ارتباط مطلوب شیخ با محیط روم دارد. اینجا تقابل محیطی، به پویایی و پیچیدگی سیستم در سیر تکامل کمک می‌کند.

چون خبر نزدیک ترسایان رسید		کان چنان شیخی ره ایشان گزید
شیخ را بردند سوی دیر مست		بعد از آن گفتند تا زنّار بست
		(همان: 294)

ـ قطع ظاهری ارتباط زیرسیستم‌های شیخ و مریدان با تفکیک کارکرد مرتبط با محیط متقابل: کارکرد شیخ در محیط روم از کارکرد مریدان، که در پیوند با محیط حجاز است، تفکیک می‌شود و ظاهراً ارتباط زیرسیستم‌ها قطع می‌شود. محیط‌های متقابل، ارتباط پارادوکسیکال(متناقض) آنها را حفظ می‌کنند تا سیستم کل با افزودن زیرسیستم‌های دیگر، در جهت به تعادل رساندن خود، دوباره آنها را در پیوندی قرار دهد که در حالت پایدار داشتند.

شیخ گفت ای سروقدّ سیم‌بر		عهد نیکو می‌بری الحق به سر
جملۀ یاران من برگشته‌اند		دشمن جان من سرگشته‌اند
		(همان: 295)

ـ پس از کافرشدن شیخ و بازگشت مریدان به حجاز، مریدِ خاص به سیستم اضافه می‌شود و در ارتباط با زیرسیستم‌های دیگر، به‌صورت سازمان‌دهنده، متعادل‌کننده و عبوردهنده از حالت آشوب، ایفای نقش می‌کند و ارتباطیمهم در ایجاد تعادل به شمار می‌آید.

بازپرسید از مریدان حال شیخ		بازگفتندش همه احوال شیخ
با مریدان گفت ای تردامنان		در وفاداری نه مردان نه زنان
... مرد گفت اکنون ازین خجلت چه سود		کار چون افتاد برخیزیم زود
لازم درگاه حق باشیم ما		در تظلّم خاک می‌پاشیم ما
		(همان: 296‑298)

ـ خدا، فرشتگان و پیامبر ^(ص) سه زیرسیستم مفهومی در سیستم کلی‌اند که به‌صورت سلسله‌مراتبی در ارتباط با زیرسیستم مریدِ خاص، کارکردی سازمان‌ده دارند.

برای نجات شیخ از آشفتگی و بازگرداندن او به تعادل پایدارِ گذشته، مریدان با پیشنهاد مریدِ خاص، با او به‌سوی روم حرکت کردند و چهل شب به دعا و تضرع پرداختند و از خدا یاری خواستند. دعا عاملی سازمان‌دهنده در پیوند با همّت مریدان، به‌ویژه مرید خاص، است و یکی از مهم‌ترین کارکردهای خودسازماندهی به ‌شمار می‌آید که حاصل تلاش و هم‌افزایی جمعی مریدان است. پس از استجابت دعای مریدان، حالتی پیش آمد که فرشتگان عزادار شدند تا اینکه پیامبر ^(ص) در عالم کشف بر مرید خاص ظاهر شد و به او بشارت داد که به ‌سبب همت بلندت، شیخ را شفاعت کردم و نجات دادم. باید توجه داشت که زیرسیستم جمعیِ مریدانِ غیر از مریدِ خاص نیز در ایجاد زمینه‌های تعادل و تکامل سیستم تأثیرگذار بوده است و تحلیل همۀ روابط زیرسیستم‌ها و ارتباط آنها با محیطشان، دیدگاه سیستمی را از دید تقلیل‌گرا، خطی و تحویل‌گرا متمایز می‌کند.

جمله سوی روم رفتند از عرب		معتکف گشتند پنهان روز و شب
سبزپوشان در فراز و در فرود		جمله پوشیدند ازان ماتم کبود
بعد چل شب آن مرید پاکباز		بود اندر خلوت از خود رفته باز
مصطفی را دید می‌آمد چو ماه		در بر افکنده دو گیسوی سیاه
مصطفی گفت ای به همت بس بلند		رو که شیخت را برون کردم ز بند
		(همان: 298‑299)

ـ زیرسیستم مفهومی شفاعت، محیطی مشترک برای رابطۀ پیامبر ^(ص) و شیخ به شمار می‌رود؛ ارتباطی سازمان‌ده که به‌طور غیرمستقیم با عملکرد میانجی‌گر مرید خاص برپایۀ همت بسیار بلندش و نیز با عملکرد زیرسیستم جمعی مریدان و نیز عزاداری فرشتگان و با زیرسیستم خدا ـ که در از بین رفتن غبار میان شیخ و خود، با زیرسیستم پیامبر ^(ص) در ارتباط بوده ـ مرتبط است. پیامبر ^(ص) به مرید خاص می‌گوید:

در میان شیخ و حق از دیرگاه		بود گردی و غباری بس سیاه
آن غبار از راه او برداشتم		در میان ظلمتش نگذاشتم
		(همان: 299)

ارتباط غیرخطی یادشده ازنظر ایجاد زمینه‌های ارتباط زیرسیستمِ شیخ با زیرسیستم حجاز نیز تأثیرگذار است. پس از شفاعت پیامبر ^(ص)، شیخ کارکردی خارج از ارتباط با زیرسیستم روم دارد و تغییر عملکرد او علاوه‌بر پیش‌بینی‌ناپذیری (به‌مثابۀ رفتاری نامنظم) به سیر تکاملی حکایت نیز کمک شایانی می‌کند. در کنار زیرسیستم مفهومی شفاعت، زیرسیستم‌های مفهومی توبه و احسان نیز توجه‌برانگیز است و ارتباط شیخ با خدا را نشان می‌دهد که حاصل ارتباط‌های دیگر است. در ادامه، پیامبر ^(ص) به مرید خاص بشارت می‌دهد و چنین می‌گوید:

در میانِ شیخ و حق از دیرگاه		بود گردی و غباری بس سیاه
کردم از بهر شفاعت شبنمی		منتشر بر روزگار او همی
آن غبار اکنون ز ره برخاسته‌ست		توبه بنشسته گنه برخاسته‌ست
		(همان)

ـ ارتباط زیرسیستم دختر ترسا با خواب: سیستم برای خودسازمان‌دهی ازطریق فرایند بازخورد، از محیط مشترکِ زیرسیستم‌های خواب و شهود با کارکردهایی هم‌سو استفاده می‌کند؛ به این صورت که خواب و شهود رابطی میانجی برای ارتباط زیرسیستم‌های شیخ و دختر ترسا می‌شوند تا دختر ترسا نیز مانند شیخ در ارتباط با مرگ ارادی به تکامل برسد. مرگ ارادی دختر ترسا و شیخ از یک سنخ و با کیفیت متفاوت است. شیخ و دختر ترسا هر دو به مرگ ارادی دست می‌یابند؛ با این تفاوت که دختر ترسا پس از مرگ ارادی، به مرگ طبیعی هم دچار می‌شود؛ در تکامل حاصل از ارتباط با زیرسیستم مفهومی، با کارکرد تکاملیِ مرگ، شیخ رابط میانجی او و مرگ می‌شود.

ـ زیرسیستمِ قضا، محیطی درون‌سیستمی است که همة زیرسیستم‌ها به‌نوعی از نخستین آشوب (خواب‌دیدن شیخ) تا به تکامل‌رسیدن سیستم، در محیط آن با یکدیگر در ارتباط‌اند و تفکیک کارکردی‌شان در به تکامل رسیدن سیستم کلی به اقتضای زیرسیستمِ (محیطِ) قضاست. در این باره در ادامه با نمونه‌هایی آشنا می‌شویم.

* حضور دختر ترسا در روم:

از قضا را بود عالی‌منظری		بر سرِ منظر نشسته دختری
		(همان: 286)

* تأثیرنکردن پند مریدان پس از عاشق‌شدن شیخ به دختر ترسا:

پند دادندش بسی سودی نبود		بودنی چون بود بهبودی نبود
		(همان: 288)

نکتۀ دیگری که از تبیین ارتباط‌ها به دست می‌آید، بازبودن سیستم است؛ به این معنا که زیرسیستم‌ها با هم و هریک با محیط خود به تبادل اطلاعات می‌پردازند.

* شیخ پس از نوشیدن شراب که از شروط چهارگانۀ دختر ترسا بود:

شیخ عاشق‌گشته کارافتاده بود		دل ز غفلت بر قضا بنهاده بود
		(همان: 293)

* شیخ پس از قبول شرط خوک‌وانی به‌جای کابین:

هیچ کافر در جهان ندهد رضا		آنچه کرد آن پیر اسلام از قضا
		(همان: 296)

* گزارش حال شیخ در روم از زبان مریدان به مرید خاص:

کز قضا او را چه بار آمد به بر		وز قدر او را چه کار آمد به سر
		(همان: 297)

2ـ2 حالت‌های دوشاخگی یا چندشاخگی و پویایی سیستم

دوشاخگی بزنگاهی است که سیستم در آن از حالت تعادل پایدار به آشفتگی یا بر عکس، منتقل می‌شود. لومان پیش‌بینی‌ناپذیری سیستم اجتماعی را از نظریۀ آشوب وام گرفته است که طی آن «آشوب در سیستم‌هایی با ابعادی کوچک‌تر که رفتار آنها کاملاً به‌واسطۀ قوانین غیرخطی تعیین می‌شود رخ می‌دهد و رفتار سیستم را در عمل پیش‌بینی‌ناپذیر می‌کند [... با این تفاوت که ...] پیچیدگیْ در پدیده‌ها و سیستم‌هایی با ابعاد بزرگ‌تر رخ می‌دهد که [...] تعامل اجزا سهم ویژه‌ای در شکل‌گیری و تداوم آن سیستم دارد [و ممکن است تغییری ناچیز تغییر یا تغییرات بزرگی را در سیستم به وجود آورد]» (بختیاریان، 1397: 20‑21). به این ترتیب جامعۀ پیچیدۀ حکایت شیخ صنعان، تناوبی پیچیده دارد که با کنشِ کنش‌گرها و کنش‌پذیرها تبیین می‌شود؛ با این وصف در پژوهش پیش ‌رو، پیچیدگی و خودسازمان‌ده‌بودنِ سیستم به معنای انتقال و گذر از مرحلۀ ساده به پیچیده (از نظم به آشوب) است که سرانجام با وجود تناوبِ بی‌نظمِ رویدادها و به تعادل رسیدنِ دوشاخگی‌ها (نقاط آشفته)، به تکامل و انسجام کلی می‌رسد. باید توجه داشت که ممکن است در تحلیل و تبیین شاخصه‌های پیچیدگی، از روندی خطی نیز بهره ببریم که دلیلی بر نقض غیرخطی‌بودن رفتار کلی سیستم نیست. در ادامه با نمونه‌هایی از دوشاخگی آشنا می‌شویم.

ـ حکایتْ نخست در حالتی پایدار است که زیرسیستم‌ها در ارتباط با هم و تعامل با محیطِ حجاز قرار دارند؛ تا به اینجا می‌رسد که:

گرچه خود را قدوۀ اصحاب دید		چند شب بر هم چنان در خواب دید
کز حرم در رومش افتادی مقام		سجده می‌کردی بتی را بر دوام
		(عطار نیشابوری، 1395: 286)

خواب حکایت را در یک دوشاخگی قرار می‌دهد که از حالتی پایدار به حالت آشوب وارد شود؛ شیخ پس از دیدن خواب می‌گوید:

یوسف توفیق در چاه اوفتاد		عقبه‌ای دشوار در راه اوفتاد
		(همان: 286)

سپس به همراه مریدان به روم می‌رود و دختر ترسا را می‌بیند و سیستم که سیر تکامل خود را با دوشاخگی یادشده شروع می‌کند، دچار آشوب شدیدتر و پیچیدگی بیشتر می‌شود.

در اینجا عشق زیرسیستمی در محیط روم است که در حالتی بازْ پویایی آشوبناک شیخ را به وجود می‌آورد؛ یعنی سیستم کل میان شیخ و عنصر مفهومیِ عشق ارتباط برقرار می‌کند تا رابطۀ او با دختر ترسا را تداوم بخشد و پویا کند. عشق زیرسیستمی در حاشیه و پنهان است که محیط ارتباط شیخ و دختر ترسا به شمار می‌آید.

ـ مریدان هم که نخست در یک حالت تعادل قرار دارند، با ورود شیخ به یک دوشاخگی (اینجا آستانۀ آشوب)، رفتاری آشوبناک از خود نشان می‌دهند و با دیدن شیخِ دل‌ازدست‌داده:

سر به سر در کار او حیران شدند		سرنگون گشتند و سرگردان شدند
		(همان: 287‑288)

سپس مریدان می‌کوشند شیخ را به حالت پایدار پیش برگردانند؛ گویی سیستم می‌خواهد خود را بازسازمان‌دهی کند؛ اما روابط به‌قدری پیش‌بینی‌ناپذیر است که در ادامه با افزوده‌شدن زیرسیستم‌های دیگر، پیچیدگی کلی افزایش می‌یابد.

«برای مطالعۀ سیستم پیچیدهْ شناخت عناصر، تعاملات، شکل و کارکرد، تنوع و تغییر در هر سیستمی، محیط و تأثیرات آن، فعالیت و اهداف سیستم لازم است» (بختیاریان، 1397: 18). سیستم‌های پیچیده چهار ویژگی مهم دارد که آخرین ویژگی در اینجا بسیار مهم است:

1) الگوی حرکتی را در طی زمان نشان می‌دهند که آشوب یا لبۀ آشوبناک نام دارد؛

2) در چارچوب تعادل نیستند و در بلندمدت پیش‌بینی‌ناپذیر هستند؛

3) آیندۀ سیستم‌های پیچیده، پیوسته درحال ساخت است؛ چنانکه خودسازمان‌ده هستند؛

4) زمانی به تکامل می‌رسند که اجزای آنها، متنوع و بین آنها پویایی متناقض باشد (خاشعی و هرندی، 1395: 102).

شب، زیرسیستمی مفهومی، شاید در حاشیه و دور از نظر، اما مرتبط و مؤثر، پویایی آشوبناک شیخ را تداوم می‌بخشد. پویایی برای سیستم باز اجتماعی امری ضروری است و در این بخش از حکایت، شب شیخ را به ادامۀ ارتباطات در جهت تکامل کلی سیستم، به‌صورتی آشوبناک، حفظ می‌کند.

[دربارة شیخ صنعان و عشقش به دختر ترسا:]

عشق او آن شب یکی صد بیش شد		لاجرم یکبارگی بی‌خویش شد
یک دمش نه خواب بود و نه قرار		می‌طپید از عشق و می‌نالید زار
		(عطار نیشابوری، 1395: 288)

ـ به نظر می‌رسد ظرفیت‌های حکایت شیخ صنعان سیستمی بازی است که گاهی کمک کند با بسط ویژگی‌هایی از نظریۀ سیستم‌های پیچیده، به کاربستی جدید از آن در متن دست یابیم. از آن جمله، آشوب در حالت آشوبناکی است که ما آن را چندشاخگی می‌نامیم.

مریدان با آه و زاریِ شیخ در نیمه‌شب، دچار چندشاخگی می‌شوند و به دلداری او می‌پردازند و در مناظره‌ای که میان تعدادی از آنان با شیخ صورت می‌گیرد، باز هم می‌کوشند او را به حالت پایدار اولیه برگردانند؛ اما شیخ در همان آشفتگی پایدار می‌ماند و در ارتباط با هرکدام، پویایی متناقضی پدید می‌آید که در طول تکامل سیستم کلی است. در اینجا تقابل محیطی هم مطرح است؛ به این صورت که تفکیک کارکردی شیخ با توجه به پیوندش با محیط روم، او را از برقراری ارتباط با محیطی بازمی‌دارد که مریدان می‌خواهند ازطریق ارتباط با خود، شیخ را با آن (حجاز) پیوند دهند؛ گویی سیستم باز هم می‌خواهد خود را به تعادل برساند؛ اما روابط متقابل نامنظم به پیچیدگی بیشتر سیستم می‌انجامد.

جملۀ یاران به دلداری او		جمع گشتند آن شب از زاری او
گفت این آتش چو حق در من فکند		من به خود نتوانم از گردن فکند
موج‌زن شد پردۀ دلشان ز خون		تا چه آید خود ازین پرده برون
		(همان: 289‑290)

ـ سپس شیخ در طلب رسیدن به دختر ترسا، مقیم کوی او می‌شود و در حال زار و نزار به مناظره، ارتباط تقابلی، با او می‌پردازد که طی آن باز عشق کارکردی تداوم‌بخش در ارتباط دو زیرسیستمِ شیخ و دختر ترسا دارد و به این ترتیب پویایی آشوبناک شیخ ادامه می‌یابد:

قرب ماهی روز و شب در کوی او		صبر کرد از آفتاب روی او
شیخ گفتش چون زبونم دیده‌ای		لاجرم دزدیده دل دزدیده‌ای
... دخترش گفت ای خرف از روزگار		ساز کافور و کفن کن، شرم دار
		(همان: 290‑292)

سپس دختر ترسا چهار شرط (سجده بر بت، قرآن‌سوزی، خمرنوشی و کافری) تعیین می‌کند و شیخ نوشیدن شراب را از میان آنها بر می‌گزیند. او را به دیر مغان می‌برند تا شراب بنوشد و اینجا باز دوشاخگی مرتبۀ دومی برای مریدان (با به فغان آمدن) به وجود می‌آید. آنچه شاید در حاشیه باشد، ارتباط میان زیرسیستم‌های شیخ و خمر است که او را به ارتباط مطلوب با محیط روم نزدیک‌تر می‌کند و زوال عقل و کافری را به دنبال دارد، تا جایی که شیخِ مست به هر چهار شرط عمل می‌کند. نکتۀ مهم دیگر اینکه رفتار نامنظم و پیش‌بینی‌ناپذیر دختر ترسا در حالتی تقابلی، کمک شایانی به پویایی سیستم می‌کند و حکایت با ارتباطات نامنظم و گاه آشوبناک و متقابل در سیر تکامل همچنان پویا پیش می‌رود.

گفت دختر گر تو هستی مرد کار		چار کارت کرد باید اختیار
سجده کن پیش بت و مصحف بسوز		خمر نوش و دیده از ایمان بدوز
شیخ را بردند تا دیر مغان		آمدند آنجا مریدان در فغان
... گفت بی‌طاقت شدم ای ماهروی		از من بیدل چه می‌خواهی بگوی
گر به هشیاری نگشتم بت‌پرست		پیش بت مصحف بسوزم مست مست
		(همان: 292‑294)

ـ چندشاخگی برای زیرسیستم شیخ که با رفتار نامنظم دختر ترسا به وجود می‌آید، به این صورت است که شیخ پس از عمل به چهار شرطی که دختر ترسا تعیین کرده بود، خواستار وصال می‌شود؛ اما باز محقق نمی‌شود و دختر ترسا شرطی دیگر (خوک‌وانی) می‌گذارد. شیخ می‌پذیرد و چندشاخگی، در حالتی پیچیده، برای هم‌نشینانش هم به وجود می‌آید:

باز دختر گفت ای پیر اسیر		من گران‌کابینم و تو بس فقیر
گفت کابین را کنون ای ناتمام		خوک‌وانی کن مرا سالی مدام
رفت پیرِ کعبه و شیخِ کبار		خوک‌وانی کرد سالی اختیار
بس که یاران از غمش بگریستند		گه ز دردش مرده گه می‌زیستند
عاقبت رفتند سوی کعبه باز		مانده جان در سوختن تن در گداز
		(همان: 294‑295)

ـ پس از بازگشت مریدان به حجاز و گزارش حال شیخ به مرید خاص، او دچار آشوب می‌شود و در یک حالت دوشاخگی قرار می‌گیرد:

چون مرید آن قصّه بشنود از شگفت		روی چون زر کرد و زاری درگرفت
		(همان: 297)

ـ پس از زاری و نالۀ مریدان، فرشتگان دچار دوشاخگی می‌شود و در آستانۀ آشفتگی قرار می‌گیرد؛ تفاوت این دوشاخگی با سایر دوشاخگی‌ها این است که زیرسیستم فرشتگان به‌علت عنصر سازمان‌ده‌بودنش در سیستم، با آشفتگیْ زمینه‌های تعادل را فراهم می‌کند و این مسئله یکی از پیچیدگی‌هایی است که با نگرشی خطی نمی‌توان آن را تبیین کرد. ما این حالت دوشاخگی را با بسط مبانی نظریۀ سیستم‌های پیچیده با توجه به ظرفیت متن، آشفتگی در آستانۀ تعادل می‌نامیم.

ـ چندشاخگی (از نوع آشفتگی در آستانۀ تعادل) برای مریدِ خاص پس از بشارت پیامبر ^(ص) به توبۀ شیخ و همچنین برای شیخ، پس از رسیدن مریدان و ملاقات با او:

مرد از شادیّ آن مدهوش شد		نعره‌ای زد کآسمان پرجوش شد
شیخ را می‌دید چون آتش شده		در میان بی‌قراری خوش شده
هم ز خجلت جامه بر تن چاک کرد		هم به دست عجز بر سر خاک کرد
		(همان: 299)

ـ دوشاخگی زیرسیستمِ دختر ترسا و سپس چندشاخگی مریدان همراه شیخ: پس از توبۀ شیخ و حرکت به‌سوی حجاز به همراه مریدان، دختر ترسا خوابی می‌بیند که او را دچار آشفتگی در آستانۀ تکامل می‌کند. مقدمات بازخورد با عملکرد زیرسیستم‌های مفهومی خواب و کشف فراهم می‌شود که کارکردی پیونددهنده دارند و محیط مشترک و واحدی برای ارتباط‌دادن به دو زیرسیستم شیخ و دختر ترسا به شمار می‌آیند؛ یعنی سیستم کل برای بازسازمان‌دهی خود در حالتی سایبرنتیک برای پیونددادن به دو زیرسیستمِ فرایند بازخورد (شیخ و دختر ترسا) از محیط مشترکی بهره می‌برد که کارکردی یکسان دارد و تکاملی فراگیر به وجود می‌آورد تا به تعادلی پایدار برسد. در آستانۀ بازگشت شیخ به‌سوی دختر ترسا، مریدان دچار آشفتگی حاصل از چندشاخگی می‌شوند و پس از شنیدن ذکر حال او، به چندشاخگی پیچیده‌تری می‌رسند که با سیستم مفهومی مرگ با کارکرد تکامل در ارتباط است و سپس دختر ترسا نیز با آشفتگی نهایی مرتبط با زیرسیستم مرگ به تکامل می‌رسد که در قسمت «2ـ3» به آن خواهیم پرداخت.

دید از آن پس دختر ترسا به خواب		کاوفتادی در کنارش آفتاب
چون درآمد دختر ترسا ز خواب		نور می‌داد از دلش چون آفتاب
نعره زد جامه‌دران بیرون دوید		خاک بر سر در میانِ خون دوید
شیخ را اعلام دادند از درون		کآمد آن دختر ز ترسایی برون
		(همان: 300‑301)

ـ دوشاخگی برای مریدان با رفتار نامنظم و پیش‌بینی‌ناپذیر شیخ که به‌سوی دختر ترسا بازمی‌گردد:

شیخ حالی بازگشت از ره چو باد		باز شوری در مریدانش فتاد
شیخ بر وی عرضۀ اسلام داد		غلغلی در جملۀ یاران فتاد
گفت شیخا طاقت من گشت طاق		من ندارم هیچ طاقت در فراق
این بگفت آن ماه و دست از جان فشاند		نیم‌جانی داشت بر جانان فشاند
		(همان: 301‑302)

2ـ3 بازخورد (feedback)

حفظ تعادل سیستم و کنترل آن برای رسیدن به اهداف مطلوب و ایجاد هماهنگی بین اجزای آن، بر عهدۀ مکانیزمِ بازخورد است؛ به عبارت دیگر، بازخوردْ نتیجۀ کنش و واکنش کارکردهای اجزای سیستمی خودکنترل است (بروشکی، 1384: 59‑60).

سیستم برای به تکامل رساندن زیرسیستم دختر ترسا در طول تکامل کلی، از بازخورد شیخ، که مرتبط با ویژگی دوشاخگی است، بهره می‌برد؛ به این صورت که او را دوباره به ارتباط با دختر ترسا می‌رساند و زیرسیستم شیخ با کارکردی ارتباطی و میانجی‌گر، او را به ارتباط با زیرسیستم مرگ با کارکرد تکاملی می‌رساند. بازخوردی که سیستمِ حکایت شیخ صنعان می‌گیرد، براساس تعادل‌گذرای زیرسیستم‌های شیخ و مریدان است؛ به ‌این‌ ترتیب شیخ در نقش عنصری واسط، دختر ترسا را با خروج از حالت آشوب، در آستانة دوشاخگی دیگر، در نوعی چندشاخگی قرار داده است. در این حالت رفتارهای عناصر دیگر نیز به تعادل می‌رسند و سیستم نیز به ثباتی دینامیکی دست می‌یابد.

2ـ4 هم‌افزایی (سینرژی)

با توجه به مبانی پژوهش و سیر نقدی که صورت گرفته است، می‌توان گفت هم‌افزایی رفتاری عمومی و کلی است که طی آن برآیند بازدهی کارکرد جمعی از جمعِ بازدهی کارکرد تک‌تک اعضای سیستم بیشتر می‌شود؛ کنشی که با رفتارهای نامنظم، غیرخطی و پیش‌بینی‌ناپذیرِ همۀ زیرسیستم‌ها در تعامل با یکدیگر، ارتباط زیرسیستم‌ها با محیط خود، آشوبناکی پویای سیستم در حالت‌های دوشاخگی و کارکرد عناصری که در بازخورد حضور دارند، تعریف و تبیین می‌شود؛ بنابراین همۀ عناصر، چه قهرمانان حکایت و چه عناصر حاشیه‌ای، چه عناصر تیپی و چه عناصر مفهومی، در یک جهت برای به تکامل رسیدن سیستم کلی در ارتباط‌اند و تنها با تبیین ارتباط‌ها می‌توان پیچیدگی سیستم را برای درک بهتر کاهش داد. اگر بخواهیم نمونه‌هایی از این ویژگی در متن حکایت شیخ صنعان مشخص کنیم، باید بگوییم همۀ ارتباط‌های موجود شامل هم‌افزایی می‌شود و قسمت جذاب و پیچیدۀ آن، پارادوکسیکال‌بودن رفتارهای زیرسیستم‌ها در ارتباط با یکدیگر است و اینکه از یک بی‌نظمیِ غیرخطی و خارج از ساختار علت و معلولی به یک نظم نهایی و تکامل کلی می‌رسیم، فرایندی پیچیده و تاحد بسیاری مربوط به ویژگی هم‌افزایی است.

۳ـ نتیجه‌گیری

دیدگاه کل‌نگر در مقایسه با دیدگاه تقلیل‌گرای جزءنگر می‌تواند دقت ما را در خوانش متون افزایش دهد و ظرفیت‌های پنهان آنها را روشن کند. تحلیل کلی این امکان را به ما می‌دهد که اجزای یک مجموعه را در پیوند با هم در نظر بگیریم. با این روش ارزش‌گذاری میان اجزا معنایی نخواهد داشت؛ یعنی همۀ اجزا در به تکامل رسیدن یک مجموعه (اجتماع، سیستم) نقش دارند.

توجه به اجزای حاشیه‌ای مفهومی که نقش مهمی در شکل‌گیری روایت دارد، در تحلیل متن و فهم لایه‌های پنهانی آن دارای نقش مهمی است. معمولاً در تحلیل‌هایی که تنها به عناصر برجسته (قهرمانان داستان) می‌پردازند، به این اجزا توجه نمی‌شود. می‌توان گفت کاربست نظریۀ سیستم‌های پیچیده در متونی مانند حکایت شیخ صنعان، با افزایش کارایی تحلیل متن، ما را به لایه‌های مختلفی از فهم آن می‌رساند.

سیستم‌های باز و پویای اجتماعی پیوسته در حال تغییرند و در حالتی خودکنترل به خودسازمان‌دهی می‌پردازند؛ این ویژگی باعث می‌شود سیستم اجتماعی روابط نامنظم، پیچیده و پیش‌بینی‌ناپذیر خود را سازماندهی کند و از بی‌نظمی عمومی حاصل از نقاط بحرانی و آشوب، به نظمی پایدار و متعادل برسد. همانطور که در تحلیل داستان اشاره کردیم، سیستم با افزودن عناصر و ایجاد ارتباط‌های جدید و پیاپی، به کنترل خود می‌پردازد که سرانجام هم با استفاده از فرایند بازخورد، به تکامل اعضای خود دست می‌یابد.

حکایت شیخ صنعان روایتی با عناصر اجتماعی و روابط نامنظم و پیچیده است که پیش‌بینی هرکدام از کارکردهای آنها در یک تفکیک سیستمی غیرممکن می‌شود؛ سیستمی اجتماعی و پیچیده با زیرسیستم‌هایی است که تفکیک کارکرد و رفتارشان در ارتباط با محیط‌هایی تبیین می‌شود که در آن قرار می‌گیرند؛ نیز گاهی هرکدام خود، محیط زیرسیستمی دیگر می‌شوند؛ زیرسیستم‌هایی که هر یک از آنها در خودسازمان‌دهی سیستم نقشی دارند و همه در به تکامل رسیدن آن به یک میزان سهیم هستند (هرچند بعضی مانند شیخ صنعان و دختر ترسا، ازلحاظ روایت و تیپ‌پردازی برجسته‌ترند). بی‌نظمی‌های موجود در روایت، حاصل پیچیدگی‌های پنهانی است که فقط در بررسی‌های همه‌جانبه و کل‌نگر تشخیص داده و تبیین می‌شود که سرانجام به یک نظم عمومی در تعادلی پویا می‌رسد. ظرفیت حکایت شیخ صنعان به ما این امکان را داد که با استفاده از نظریۀ سیستم‌های پیچیده به این نتیجۀ مهم برسیم که می‌توان متون کلاسیک را نیز در پرتو روش‌های نقد معاصر بررسی کرد و نظریه‌ها و روش‌های نقد، محدود به متون معاصر نیست.

پی‌نوشت

1. static
2. Ludwig von Bertalanffy

۳. «تطوّر یعنی قابلیّت سیستم‌ها برای تغییر، بسط و گسترش‌دادن خود صرفاً بر اساس منطقی درونی که ثمرۀ آن، در مقیاس کلان، حفظ ثبات جامعه است» (بختیاریان، 1397: 71).

۴. پس‌خوری/ بازخورد (feedback): «پس‌خوری به مفهوم برگرداندن بخشی از خروجی به‌عنوان ورودی مجدد به فرایند است تا با اعمال کنترل، رفتار مورد نظر به‌درستی انجام شود. درواقع پس‌خوری مسیر بسته‌ای است از عمل و اطلاعات مربوط به آن. [...] پس‌خوری به‌عنوان مسیر بسته یا جریان غیرخطّی علت و معلول در مقابل مسیر باز و جریان خطّی علت و معلول در رفتار سیستم‌ها است» (قراخانی‌بهار، 1397: 187).

۵. در ادامه هرجا در متن، «شیخ» آمده، منظور «شیخ صنعان» است.

تعداد مشاهده مقاله: 869

تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 343