آثار سرمایة اجتماعی بر دستیابی به امنیت غذایی در شرایط خشکسالی نمونة پژوهش: سکونتگاههای روستایی شهرستان دورود

مقدمه

از میان مخاطرات طبیعی شناسایی‌شده، خشکسالی به دلیل گسترة پیامدها، مخاطره‌آمیزترین بلایای طبیعی در جهان شناسایی شده است (Hameed et al., 2020: 1-12). خشکسالی با کمبود بارش آغاز می‌شود و منعکس‌کنندة وضعیتی است که در آن آب کمتر از مقدار متوسط باشد و آثار زیان‌باری را بر جای می‌گذارد (بهرامی و سپری، 1399: 173-194). وقوع چندبارة خشکسالی به‌ویژه در مناطق دارای آب‌وهوای گرم و نیمه‌خشک، آثار دوچندانی دارد؛ زیرا آثار زیادی بر منابع آب، کیفیت آب، دردسترس‌بودن آب شرب و کشاورزی می‌گذارد (Amin et al., 2016: 864; Scanlon et al., 2017: 3550-3556; van Loon et al., 2014: 359-392; Hameed et al., 2020: 1-12; Savari et al., 2021c: 1-12). خشکسالی علاوه بر تولیدات کشاورزی بر محصولات دامی، سطح پوشش گیاهی، شیلات و سایر جنبه‌های معیشت جوامع اثرگذار است (Wollenberg et al., 2016: 34-43). سازمان ملل متحد در این زمینه بیان می‌دارد که کشاورزان دیم‌کار به مراتب آثار بیشتری را در این زمینه متحمل می‌شوند (UN, 2015: 124). تنش آبی در زمان خشکسالی باعث رشد کم محصولات کشاورزی می‌شود؛ معمولاً خشکسالی با کاهش رشد و بلوغ محصولات، به‌طور مستقیم به کاهش محصول منجر می‌شود (Savari & Shokati Amghani, 2020: 4949-4972; Savari et al., 2021b: 1-19)؛ بنابراین به دلیل کاهش تولیدات محصولات کشاورزی و تنوع درآمدی خانوارهای روستایی- کشاورز، سطح امنیت غذایی به‌شدت کاهش می‌یابد (Oxfam, 2008: 1-30; Whitney et al., 2018: 1-18)؛ درواقع خشکسالی با کاهش بهره‌وری در بخش کشاورزی، به کاهش دسترسی به غذا منجر خواهد شد (He et al., 2019: 43-54). این امر در جوامعی که وابستگی بیشتری به کشاورزی دارند، شدت بیشتری دارد (Lesk et al., 2016: 84-87; Savari & Zhoolideh, 2021: 1-15)؛ بنابراین می‌توان گفت که حساس‌ترین مقوله دربرابر شوک‌های اقلیمی، موضوع امنیت غذایی است (Misselhorn, 2005: 33-43)؛ به‌طورکلی خشکسالی و تغییرات اقلیمی اثر معنا‌داری بر درآمد و رفاه کشاورزان می‌گذارد (Burchi and Muro, 2016: 10-19)؛ بنابراین در صورت نبود سیستم‌های کاهش خطر، آثار خشکسالی می‌تواند به مراتب بیشتر از گذشته باشد؛ زیرا خشکسالی‌های گذشته سطح تاب‌آوری کشاورزان را کاهش داده است (Beveridge et al., 2018: 475-489). از طرفی به دلیل افزایش پیوستة جمعیت جهان و روند رو به فزایندة شهری‌شدن، نیاز به مواد غذایی روزبه‌روز در حال افزایش است (Poulsen et al., 2015: 131-146). افزایش جمعیت جهان و نیاز روزافزون به غذا از مهم‌ترین مشکلات عصر کنونی است (Pakravan-Charvadeh et al., 2021: 1-26)؛ بنابراین دسترسی به غذا، یکی از ضروریات اساسی برای بقا و ادامة حیات بشر است. براساس نظریة مازلو[1]، غذا نخستین نیازمندی از نیازهای پنج‌گانة انسان است؛ همچنین غذا یکی از نیازهای جامعة بشری است که تأمین آن در مقولة امنیت غذایی نهفته است (شعبانعلی‌فمی و همکاران، 1398: 603-630). در شرایط خشکسالی دولت‌ها خود به‌تنهایی نمی‌توانند به یک دامنة امن غذایی دست یابند و امنیت غذایی را برای همة قشرهای جامعه تضمین کنند. این امر نیازمند حس همدردی، همکاری و مشارکت همگانی همة آحاد جامعه است تا با حفظ ارزش‌های انسانی، همة مردم یک کشور به‌ویژه قشر کم‌درآمد به غذای سالم دسترسی داشته باشند (IFRC, 2016: 215). تجربة زیستی حیات بشر نشان می‌دهد بعضی جوامع در برخورد با بحران، رفتار تاب‌آورتری را از خود نشان می‌دهند. یکی از عوامل اثرگذار، ظرفیت‌های موجود در جامعه و یکی از این ظرفیت‌های مهم، سرمایة اجتماعی است. اهمیت این سرمایه از این روست که در مواجهه با بلایا ازجمله خشکسالی، کمترین آسیب را نسبت به سایر سرمایه‌ها می‌بیند (ملکان و همکاران، 1399: 65-80).

پژوهشگران اذعان می‌کنند که سرمایة اجتماعی در مواقع استرس‌زا به‌عنوان یک عامل حمایت‌کننده عمل می‌کند و می‌توان در جهت بهبود رفاه و امنیت غذایی از آن استفاده کرد (Fraser, 2021: 1-9)؛ زیرا قدرت پیوندهای اجتماعی افراد همواره از مهم‌ترین راهبردهای مقابله با خشکسالی در نظر گرفته شده است (Aldrich & Meyer, 2015: 124; Yoon et al., 2016: 436-460; Smiley et al., 2018: 15–35; Churchill et al., 2021: 125-138). سرمایة اجتماعی می‌تواند سطح تاب‌آوری خانوارهای روستایی را در شرایط خشکسالی بهبود بخشد (سواری و عبدشاهی، 1398: 214-229)؛ بنابراین سرمایة اجتماعی، انسجام اجتماعی و مشارکت جامعه، ساختارهای عاملی منحصربه‌فردی هستند که به توسعة جوامع و مداخلات مبتنی بر بهبود امنیت غذایی در شرایط استرس‌زا منجر می‌شوند (Kaiser et al., 2020: 591-612). مطالعات پیشین نشان می‌دهد سرمایة اجتماعی به‌عنوان مزیت مادی و اجتماعی ناشی از روابط بین افراد درون و بین گروهها می‌تواند به کاهش ناامنی غذایی کمک کند (Leddy et al., 2020: 1-12). به‌طورکلی می‌توان گفت که سرمایة اجتماعی با کل مسائلی که در جامعه اتفاق می‌افتد، مرتبط است. در این زمینه امنیت غذایی ازجمله مسائلی است که سرمایة اجتماعی می‌تواند در بهبود آن نقش اساسی داشته باشد (Cui et al., 2021; Wu, 2021).

براساس اعلامیة جهانی، حقوق بشر حق دسترسی به غذا و رهایی از گرسنگی را به‌عنوان یکی از حقوق ذاتی انسان به رسمیت می‌شناسد. مادة 25 این اعلامیه تصریح می‌کند که همة افراد حق دارند سطحی مناسب از زندگی را که برای سلامتی و رفاه خود و خانواده‌شان لازم است، فراهم کنند (شکری و عصاری‌آرانی، 1399: 181-202)؛ به بیانی می‌توان گفت که تأمین امنیت غذایی خانوارها حق همة افراد است و امنیت غذایی زمانی وجود دارد که همة مردم در همة زمان‌ها به غذای کافی، ایمن و مغذی دسترسی می‌یابند تا زندگی‌ای سالم و فعال را حفظ کنند (Warren et al., 2015: 54-66).

سازمان غذا و کشاورزی امنیت غذایی را وضعیتی تعریف می کند که در آن همة افراد، در هر زمان، از دسترسی فیزیکی، اجتماعی و اقتصادی به غذای کافی، ایمن و مغذی برخوردار باشند (Cheevapattananuwong et al., 2020: 69)؛ اما برنامة جهانی غذای سازمان ملل بیان کرد که تا پایان سال 2020 تعداد 265 میلیون نفر با ناامنی حاد غذایی روبه‌رو می‌شوند؛ بنابراین تقریباً تعداد افراد در معرض تهدید ناامنی غذایی در سراسر جهان نسبت به گذشته دو برابر شده است (Paslakis et al., 2021: 114-116).

بر اثر خشکسالی‌های رخ‌داده در ایران نیز طی 60 سال گذشته میزان ناامنی غذایی به‌طور چشمگیری افزایش یافته است؛ در این بین میزان ناامنی غذایی در جوامع روستایی بیشتر از جامعة شهری بوده است (Savari et al., 2020b: 1-9). تولید داخلی و واردات محصولات کشاورزی قادر است به‌خوبی غذای کافی برای همة کشور تأمین کند، اما توزیع ناعادلانة مواد غذایی در شهر و روستا به‌ویژه در مناطق محروم موجب شده تعداد زیادی از مردم کشور دچار سوء‌تغذیه باشند. آمارها نشان می‌دهد خانوارهای زیادی به نوعی از امنیت غذایی محروم هستند. این خانوارها بیشتر در حاشیة شهرهای بزرگ یا در مناطق فقیرنشین شهرها یا در روستاهای دورافتاده زندگی می‌کنند و بیشترشان از بیکاری و فقر آسیب دیده‌اند. این تصویر از ناامنی غذایی مزمن و خطر تغذیه‌ای ناسالم و روند فزایندة آن حکایت می‌کند و احتمال می‌رود در آینده دامنة این مشکلات و پیامدهای زیان‌بار اقتصادی و سلامتی آن وسیع‌تر شود (کیانی، 1393: 1-8). همچنین مطالعه‌ای دیگر در کل روستاهای ایران نشان داد دهک‌های پایین درآمدی تغذیة مناسبی ندارند و مواد مغذی به اندازة کافی به آنها نمی‌رسد؛ همچنین گروههای کم‌درآمد نسبت به گروههای پردرآمد تنوع کمتری در مصرف اقلام خوراکی دارند، که می‌توان آن را ناشی از درآمد اندک خانوارهای دهک‌های اولیه دانست (شیرانی بیدآبادی و احمدی کلیجی، 1392: 25-43). بررسی وضعیت امنیت غذایی در شهرستان‌های استان لرستان نیز نشان می‌دهد وضعیت امنیت غذایی خانوارهای روستایی مناسب نیست و نزدیک به 60 درصد از آنها با ناامنی غذایی مواجه هستند (ملکی‌فرد و همکاران، 1400: 289).

دربارة منطقة مطالعه‌شده نیز می‌توان گفت که شهرستان‌های استان لرستان مانند سایر مناطق کشور متأثر از آثار خشکسالی است. از مهم‌ترین آثار خشکسالی در شهرستان‌های استان لرستان می‌توان به خشک‌شدن بسیاری از آبشارها و رودخانه‌های کشاورزی اشاره داشت. هم‌اکنون بخش‌هایی از رودخانه‌های این استان کاهش آبدهی زیادی داشتند و کشاورزان و بهره‌برداران با چالش‌های زیادی روبه‌رو شده‌اند. کاهش آبدهی رودخانه‌ها، اراضی و باغ‌ها، شهرستان دورود را در معرض بی‌آبی و نابودی قرار داده است. همچنین از دیگر آثار خشکسالی بر مناطق روستایی شهرستان دورود می‌توان به کاهش میزان عملکرد محصولات کشاورزی و درآمد خانوارهای روستایی اشاره کرد که به افزایش فقر و ناامنی غذایی منجر شده است (Amiri et al., 2014: 12). درنهایت از مهم‌ترین آثار خشکسالی بر مناطق روستایی این استان، افزایش مهاجرت به مناطق شهری استان لرستان است که باعث خالی‌شدن روستاها از سکنه شده است. در تأیید این مطلب می‌توان به نتایج مطالعه‌ای که در شهرستان دورود انجام شده است، اشاره کرد که نشان داد حس تعلق مکانی خانوارهای روستایی این شهرستان به دلیل خشکسالی‌های گذشته در وضعیت مناسبی قرار ندارد و به مهاجرت بیشتر روستاییان به شهرها منجر شده است (سواری و برفی‌زاده، 1400: 1-18). به‌طورکلی می‌توان گفت که خشکسالی چالش‌های بزرگی را برای خانوارهای روستایی شهرستان دورود به وجود آورده است؛ بنابراین نیاز است مطالعاتی درزمینة کاهش آسیب‌پذیری خانوارهای روستایی در شرایط خشکسالی به انجام برسد. در این زمینه این پژوهش با هدف کلی بررسی آثار سرمایة اجتماعی بر دستیابی به امنیت غذایی در شرایط خشکسالی در سکونتگاههای روستایی شهرستان دورود انجام شد.

مبانی نظری پژوهش

خشکسالی

به دلیل قرارگرفتن ایران در کمربند خشک آب‌وهوایی جهان و کاهش نزولات جوّی، بیش از دوسوم این کشور در قلمرو خشک و نیمه‌خشک قرار گرفته است (Neisi et al., 2021: 1-8). بنا بر عقیدة بسیاری از پژوهشگران، خشکسالی در ایران یک واقعیت اقلیمی و جزئی جدانشدنی از شرایط کشاورزی این سرزمین است که نمی‌توان از آن اجتناب کرد (Savari & Shokati Amghani, 2021: 4949-4972). با توجه به پژوهش‌های انجام‌شده، خشکسالی در ایران فراوانی زیاد، شدت‌های زیاد، گسترش وسیع و دوره‌های تداوم طولانی دارد. وقوع خشکسالی در دو سه سال اخیر، بسیاری از مناطق ایران را به‌شدت و در همة ابعاد خود به‌لحاظ اقلیمی و آب‌وهوایی، کشاورزی، هیدرولوژیکی و اقتصادی‌اجتماعی تحت تأثیر قرار داده است (Delfiyan et al., 2021: 152-163). خشکسالی زمانی اتفاق می‌افتد که بارش در طول یک فصل زراعی کمتر از حد نرمال باشد؛ درنتیجه آب کافی برای فعالیت‌های انسانی و محیط‌زیست وجود ندارد (Tompkins et al., 2010: 627-635). به‌طورکلی چهار نوع خشکسالی شامل خشکسالی هواشناسی، خشکسالی کشاورزی، خشکسالی هیدرولوژیکی و خشکسالی اقتصادی و اجتماعی وجود دارد (Udmale et al., 2014: 250-269):

خشکسالی هواشناسی: معمولاً براساس درجه و مدت دورة خشکی تعریف می‌شود، اما در یک تعریف مشخص آن را دوره‌ای می‌دانند که در آن تعداد روزهای بدون بارش از حد مشخصی بیشتر است (Vicente‐Serrano et al., 2020: 632). درواقع در این نوع خشکسالی معمولاً در یک ناحیه میزان بارندگی کمتر از آستانه‌های معین است (Dettinger, 2013: 1721-1732).

خشکسالی کشاورزی: خشکسالی کشاورزی ناشی از تعاملاتی است که بین فعالیت‌های کشاورزی و رویدادهای طبیعی اتفاق می‌افتد که درنتیجة آن، آب موجود برای گیاه یا حیوانات کافی نخواهد بود (Sepulcre-Canto et al., 2012: 3519-3531)؛ به بیان دیگر کافی‌نبودن رطوبت برای رشد گیاه را «خشکسالی کشاورزی» می‌گویند (Savari et al., 2021a: 1-49). این نوع خشکسالی معمولاً پس از خشکسالی هواشناسی و پیش از خشکسالی هیدرولوژیکی اتفاق می‌افتد و کشاورزی معمولاً اولین بخش اقتصادی است که تحت تأثیر خشکسالی قرار می‌گیرد (Boken et al., 2005: 12).

خشکسالی هیدرولوژیکی: این نوع خشکسالی معمولاً دیرتر از خشکسالی هواشناسی و کشاورزی اتفاق می‌افتد؛ زیرا کاهش بارندگی در اجرای سیستم هیدرولوژیکی از قبیل رطوبت خاک، جریان رودخانه، سطوح آب‌های زیرزمینی و منابع آبی دیرتر آشکار می‌شود (Van Loon, 2015: 359-392). خشکسالی هیدرولوژیکی زمانی اتفاق می‌افتد که سطح تراز ذخایر آب‌های سطحی و زیرزمینی از حد معمول خود پایین‌تر باشد (Sur et al., 2020: 1-8).

خشکسالی اقتصادی و اجتماعی: چهارمین نوع خشکسالی است که در این پژوهش نیز این نوع خشکسالی مورد توجه بود. این نوع با دیگر انواع خشکسالی متفاوت است؛ زیرا فعالیت انسانی را با عناصر خشکسالی اقلیمی، کشاورزی و آب مرتبط می‌کند (Guo et al., 2019: 1-10). از دیدگاه اجتماعی، خشکسالی زمانی حادث می‌شود که بحران آب، توان تولید کشاورزان را به حدی کاهش دهد که به کاهش زیاد درآمد خانوارهای کشاورز منجر شود و به پیامدهای اجتماعی مانند مهاجرت و ازهم‌پاشیدگی خانوار بینجامد (Delfiyan et al., 2020: 152-163).

سرمایة اجتماعی

 اصطلاح سرمایة اجتماعی را پیش از سال 1916، هانی فان[2] از دانشگاه ویرجینیای غربی در مقاله‌ای مطرح کرد؛ اما نخستین‌بار در سال 1961، شخصی به نام ژان ژاکوب[3] کتابی در آمریکا نوشت و در آن اصطلاح سرمایة اجتماعی را به کار برد و منظورش این بود که در حاشیه‌نشین‌های شهر ویژگی‌ها و خصلت‌هایی وجود دارد که برمبنای آنها حاشیه‌نشین‌ها می‌توانند به‌خوبی با همدیگر ارتباط برقرار کنند و گروههایی را تشکیل دهند که خودشان مسائل و مشکلاتشان را حل کنند. در اصل، در آنجا منظور از سرمایة اجتماعی، نوعی همکاری و همفکری خودجوش و از درون گروههای محروم حاشیه‌نشین بود (خوش‌فر و میرزاخانی، 1395: 1-25). سرمایة اجتماعی می‌تواند متناسب با بسیاری از رشته‌ها در طیف اجتماعی، سیاسی و اقتصادی باشد؛ بنابراین می‌تواند معانی متفاوتی داشته باشد (Lloyd, 2021: 1-41). سرمایة اجتماعی مجموع منابع اجتماعی است که در بین یک جامعه تقسیم شده و دردسترس است و نیز به‌عنوان یک منبع ساختاری اجتماعی در نظر گرفته می‌شود که از بعضی عناصر یک ساختار اجتماعی تشکیل شده است و بعضی از اقدامات افرادی را که در ساختار هستند، تسهیل می‌کند (Qiu et al., 2021: 91). سرمایة اجتماعی خاصیت گروه یا شبکه‌ای از بازیگران سیستم اجتماعی است. این روش نحوة قرارگیری این کنشگران اجتماعی را در ارتباط با افراد دیگر و گروههای اجتماعی مشخص می‌کند و با پویایی و قدرت اجتماعی در ارتباط است که بر تعاملات اجتماعی در یک زمینة فرهنگی خاص بنا می‌شود (Angelstam et al., 2021: 114). سرمایة اجتماعی برای ایجاد بنیادی از همبستگی لازم است. مشارکت عمومی عمدتاً با شرایط ایجادشده توسط دولت در ایجاد اعتماد در جامعه تعیین می‌شود. برقراری ارتباط بین ساکنان برای موفقیت در ایجاد همبستگی در یک جامعه بسیار مهم است (Nugraha et al., 2021: 59-64)؛ بنابراین سرمایة اجتماعی رابطه‌ای است که در آن افراد می‌توانند از طریق شبکه‌های اجتماعی، هنجارها و ارزش‌های مشترک و اعتماد، اطلاعات، دانش و منابع را به دست آورند. شبکه‌های اجتماعی بعد ساختاری سرمایة اجتماعی است که الگوی ارتباطات را تعیین می‌کند و اعضای جامعه را به هم پیوند می‌دهد (El Zahed & Habib, 2020: 152-170). از نظر پاتنام[4] سرمایة اجتماعی شامل شبکه‌ها، هنجارها، پیوندها و اعتماد اجتماعی است که همکاری و هماهنگی را برای منافع متقابل تسهیل می‌کند (خاوری و خاوری، 1390: 277-298). علاوه بر تعاریف مفاهیم سرمایة اجتماعی، پژوهشگران شاخص‌های متعددی را برای این مفهوم ارائه کرده‌اند؛ برای نمونه لینا و وان بورن[5] (1999) دو شاخص وابستگی و اعتماد را ابعاد عمدة سرمایة اجتماعی معرفی کردند (سلطانی و همکاران، 1394: 220- 199).

بنا بر مبانی نظری، یکی از مؤلفه‌های مهم سرمایة اجتماعی که محصول وضعیت شبکة روابط اجتماعی است، میزان مشارکت فرد در نظام اجتماعی است. براساس نظریة ولکان و نارایان[6] مشارکت به کمک منافع حاصل از عضویت در انجمن‌های غیررسمی و دسترسی به منابع برون‌گروهی بر کیفیت زندگی ثأثیر می‌گذارد (Sözbilir, 2018: 92-100). پاتنام شبکه‌های اجتماعی را عامل اصلی ایجاد رابطه بین سرمایة اجتماعی و عضویت در یک گروه می‌داند. شبکة اجتماعی ازنظر کلمن[7] یکی از خاصیت‌های روابط اجتماعی است که هنجارهای نافذ به آن بستگی دارد. به‌طورکلی می‌توان گفت که یکی از شروط لازم و نه کافی برای ظهور هنجارهای نافذ، عملی است که آثار خارجی بر دیگران تحمیل می‌کند (Shakibazadeh et al., 2010: 69-78). مهم‌ترین مؤلفه‌های سرمایة اجتماعی شامل اعتماد اجتماعی (Turton, 2000: 1-123; Renzaho & Mellor, 2010: 1-9; Ericksen, 2008: 14; Martin et al., 2004: 2645-2654)، انسجام اجتماعی، مشارکت اجتماعی، شبکه‌های اجتماعی (Turton, 2000: 1-123; Renzaho & Mellor, 2010: 1-9; Ericksen, 2008: 14) و عضویت در گروهها (‌Renzaho & Mellor, 2010: 1-9; Leah et al., 2013: 136-145) است. منظور از عضویت در گروهها، عضویت افراد در نهادها،‌ انجمن‌ها، مؤسسات محلی، سازمان‌های اجتماعی، تعاونی‌ها و سایر تشکل‌ها و همچنین مشارکت در انجمن‌ها و تشکل‌های کشاورزی و مشارکت در فعالیت‌های گروهی (سازمان‌های اجتماعی) است.

امنیت غذایی

نخستین تعریف امنیت غذایی در سال 1930 ارائه شد و پس از آن در سال 1948، پس از اعلام چارچوب حقوق بشر در منشور ملل متحد، این نوع امنیت در دنیا شناخته شد (Simon, 2012: 18). روند تکاملی امنیت غذایی از سال 1935 و توجه به تأثیرات قیمت محصولات کشاورزی بر تأمین مواد غذایی در سال 1944 از کشور کانادا آغاز شد. فرانسه نخستین کشوری است که بر امنیت غذایی تمرکز کرد و از سال 1945 تا زمان تأسیس سازمان خواربار کشاورزی ملل متحد (فائو) برای آن بودجه تعیین می‌کرد. در خلال این سال‌ها، یک‌سوم از مردم که بیشتر آنها در آفریقا و آسیا ساکن بودند، در معرض خطر ناامنی غذایی قرار گرفتند (FAO, 2008). فائو یک کمیته برای شناسایی افزایش تولید محصولات کشاورزی و کنترل نوسانات قیمت این محصولات، پس از بررسی شرایط امنیت غذایی، در فوریة 1952 تشکیل داد که به‌عنوان طرح «از مزرعه تا سفره» شناخته شد. این بررسی از کشورهای فقیر آغاز شد و مجمع عمومی سازمان ملل در سال 1954 برای نخستین‌بار در حوزة امنیت غذایی در سطح جهانی قوانینی تصویب کرد. کارشناسان فائو طی سال‌های 1954 تا 1970 در حال بررسی راههایی برای کاهش فقر جهانی ناشی از گرسنگی در سراسر جهان بودند؛ به طوری که در سال 1970 تصمیم به کنارگذاشتن دیدگاه کلی از دیدگاه سلسله‌مراتبی در امنیت غذایی گرفتند و نگرش محلی به‌منظور شناخت دیدگاهی جدید نسبت به مسئلة امنیت غذایی جای دیدگاه ملی را گرفت؛ بنابراین در سال 1970 تمرکز بر امنیت غذایی در سطح ملی با تأکید بر امنیت غذایی خانوار در دستورکار اصلی بیشتر کشورها قرار گرفت (احمدی و همکاران، 1393: 119-109؛ آقامیری و رحمانی، 1397: 56-76). در دهة 1990 و در کامل‌ترین تعریف، سازمان ملل امنیت غذایی را چنین تعریف کرد: وقتی همة مردم در هر زمان از دسترسی جسمی، اجتماعی و اقتصادی به غذای کافی، ایمن و مقوی برخوردار باشند که مطابق با ترجیحات غذایی و نیازهای غذایی آنها برای داشتن یک زندگی فعال و سالم باشد (Vipham et al, 2020: 1-8; Skaf et al., 2019: 1025-1032; Lancker et al., 2019: 1-8). این تعریف امنیت غذایی چهار بعد دردسترس‌بودن غذا، دستیابی به غذا، استفاده و ثبات را دربرمی‌گیرد (Pozza & Field, 2020: 475-489).

مفهوم امنیت غذایی در دهة 1970 شکل گرفت و در سال 2014، سازمان خواربار جهانی (فائو) بیان کرد که امنیت غذایی خانواده زمانی تأمین می‌شود که خانواده برای حدود یک سال آینده دسترسی به مقدار کافی و متنوع از مواد غذایی برای رفع نیازهای اعضای خود داشته باشد، در خانواده سرانة سبد غذایی به‌صورت درست انتخاب و تهیه شده و برای افراد خانواده کافی باشد و غذای خانواده به‌صورت درست طبخ شود تا عناصر و مواد غذایی سالم به سلول‌ها و اندام‌های بدن برسد (FAO, 2014)؛ این در حالی است که تأمین امنیت غذایی جامعه، یکی از شروط تحقق امنیت ملی است و از وظایف اساسی دولت‌ها در هر کشوری به شمار می‌رود؛ همچنین بهبود وضعیت امنیت غذایی به بهبود وضعیت درآمدی و شغلی خانوارها وابسته است و باید مسئولان بیشتر به این موضوع توجه کنند (ضیایی و همکاران، 1397: 47-69).

ناامنی غذایی به مفهوم دسترسی محدود یا نامطمئن به غذاهای سالم و کـافی ازنظـر تغذیه‌ای و از راههای قابل قبول اجتماعی است (نجفیان‌زاده و همکاران، 1393: 35-44). شـواهد نشان می‌دهد دستیابی نامطمئن به مواد غذایی، هنوز یکی از مشکلات مهم جهانی است (Hannum et al., 2014: 90-97). ناامنی غذایی، پدیده‌ای پیچیده و چندبعدی است که در سطح فـرد و خانوار به‌طور متفاوتی تجربه شده و در بـین کودکان و بزرگسالان هم متفاوت است (Pozza & Field, 2020: 475-489). ناامنی غذایی به دو نوع موقت و مزمن طبقه‌بندی می‌شود؛ نوع موقت ممکن است بر اثر یک حادثـه از قبیل از دست دادن شغل ایجاد شود، اما نوع مزمن ناشی از فقر و عوامل اجتماعی است و پیوسته گریبانگیر خانوارها و قشر کم‌درآمد و فقیر جامعه است (محمدزاده و همکاران، 1389: 55-62؛ نجفیان‌زاده و همکاران، 1393: 35-44). ناامنی غذایی علاوه بر کمیت و کیفیت زندگی، ابعاد اجتماعی‌فرهنگی و روانی نیز دارد و فقط به افرادی که ذخایر کافی انرژی و مواذ مغذی ندارند، محدود نمی‌شود؛ بلکه زمانی که مردم حق انتخاب غذا را ندارند، ترس از تمام‌شدن غذا دارند یا تغییرات عمده‌ای در ترجیحات غذایی خود می‌دهند نیز پدیدار می‌شود (Sarlio-Lahteenkorva & Lahelma, 2001: 2880-2884). ناامنی غذایی با پیامدهای بالقوه‌ای چون اضافه‌وزن و چاقی، لطمه به وضعیت سلامت جسمی و ذهنی و ابتلا به بیماری‌های مـزمن همراه است (حکیم و همکاران، 1391: 797-791). پیشینة مطالعات و مبانی نظری نشان می‌دهد امنیت غذایی چهار بعد عمده دارد (FAO, 2018):

1. در دسترس (فراهم) بودن غذا که براساس تولید داخلی، ظرفیت واردات، وجود ذخایر و کمک‌های غذایی سنجیده می‌شود. درواقع این مفهوم بیان‌کنندة موجودیت غذاست که به‌صورت عینی و فیزیکی قابلیت رؤیت دارد (Diagne, 2013: 31). موجودیت غذا بیشتر در سطوح ملی و منطقه‌ای مطرح است و بیشتر جنبة سیاست‌گذاری دارد؛ یعنی نقش افراد در آن کمتر است و دولت‌ها در موجودیت مواد غذایی بیشتر نقش دارند (جمینی و همکاران، 1396: 87-102).
2. دسترسی به غذا که به سطح فقر، قدرت خرید خانوارها، قیمت‌ها، وجود زیرساخت‌ها در بازار و حمل‌ونقل و سیستم توزیع غذا وابسته است. این مفهوم بیان‌کنندة دسترسی اقتصادی و دسترسی فیزیکی است. دسترسی اقتصادی بیان‌کنندة داشتن امکانات (منابع) کافی مانند پول برای خرید مواد غذایی و دسترسی فیزیکی بیان‌کنندة داشتن زیرساخت حمل‌ونقل و امکان و شبکه‌های اطلاع‌رسانی است (FAO, 2018).
3. استفادة مطلوب از غذای سالم و بهداشتی که به بهداشت و تغذیه، کیفیت و سلامت غذا و دسترسی به آب سالم و امکانات بهداشتی بستگی دارد. این مفهوم بیان‌کنندة بهره‌مندی از مواد غذایی است و به کیفیت، روش تهیه و ذخیره‌سازی مواد غذایی، دانش تغذیه‌ای و همچنین وضعیت سلامت فرد اشاره دارد (FAO, 2018).
4. ثبات پایدار و دسترسی که متأثر از آب‌وهوا، تغییرات قیمت‌ها، بلایای طبیعی و مجموع عوامل اقتصادی و سیاسی است. درواقع ثبات بیان‌کنندة تضمین دستیابی به امنیت غذایی است؛ زیرا مردم نباید به دلیل عوامل مختلف مانند تغییرات اقلیمی، جنگ و... امنیت غذایی خود را از دست بدهند (FAO, 2018).

پیشینة پژوهش

در این زمینه تعدادی پژوهش رابطة بین سرمایة اجتماعی و امنیت غذایی را در شرایط استرس‌زا بررسی کرده‌اند که در ادامه به بعضی از آنها اشاره می‌شود:

کوهی (1393) در پژوهشی با عنوان «ناامنی غذایی و سرمایة اجتماعی» به این نتیجه رسید که میزان ناامنی غذایی در خانوارهای شهر تبریز در سطح پایین قرار دارد و تحلیل همبستگی پیرسون نیز حاکی از آن است که ابعاد سرمایة اجتماعی یعنی اعتماد اجتماعی، مشارکت اجتماعی و شبکة روابط اجتماعی با ناامنی غذایی همبستگی منفی و معکوسی داشته است. در بین ابعاد چندگانة سرمایة اجتماعی، شبکة روابط اجتماعی و مشارکت اجتماعی، مهم‌ترین متغیرهای شناسایی‌شده هستند.

زراعت‌کیش و کمالی (1396) در پژوهشی با هدف «بررسی عوامل مؤثر بر امنیت غذایی در خانوارهای کشاورز روستایی استان کهگیلویه و بویراحمد» به این نتیجه رسیدند که شبکه‌های اجتماعی، یکی از مهم‌ترین متغیرهای تأثیرگذار است.

سواری و عبدشاهی (1398) در مطالعه‌ای درزمینة نقش سرمایة اجتماعی در تاب‌آوری خانوارهای روستایی دریافتند که سرمایة اجتماعی نقش جالب توجهی در بهبود تاب‌آوری خانوارهای روستایی دارد و با افزایش اعتماد و ارتباط بین افراد سطح ناامنی غذایی کاهش می‌یابد.

بهرامی و سپری (1399) در مطالعه‌ای دیگر پی بردند که سرمایة اجتماعی زمینة افزایش تنوع شغلی را در بین خانوارهای روستایی فراهم و کمک می‌کند تا سطح امنیت غذایی خانوارها با توجه به میزان کاهش درآمد آنها طی خشکسالی تغییرات اساسی نداشته باشد.

چیپاپتانانووونگ و همکاران[8] (2020) در پژوهشی با عنوان «سرمایة اجتماعی و امنیت غذایی» دریافتند که سطح بالای سرمایة اجتماعی و اعتماد اجتماعی در شرایط استرس‌زا می‌تواند به بهبود امنیت غذایی کمک کند.

لیددی و همکاران[9] (2020) در مطالعه‌ای دیگر با عنوان «بررسی نقش سرمایة اجتماعی در مدیریت ناامنی غذایی در زنان مسن در ایالات متحده» به این نتیجه رسیدند که سرمایة اجتماعی در محافظت دربرابر ناامنی غذایی نقش تعیین‌کننده‌ای دارد.

چریست و نیلز[10] (2018) در مطالعه‌ای درزمینة نقش سرمایه‌های معیشتی در بهبود امنیت غذایی عنوان کردند در میان سرمایه‌های معیشتی، سرمایة اجتماعی رابطة مثبت و معنا‌داری با بهبود امنیت غذایی دارد و اثر آن به مراتب بیشتر از سرمایه‌های فیزیکی و طبیعی بوده است.

هولبین و همکاران[11] (2012) در پژوهشی درزمینة اثر سرمایة اجتماعی بر بهبود امنیت غذایی در شرایط استرس‌زا بیان کردند اعتماد اجتماعی، شبکه‌های اجتماعی و همبستگی اجتماعی نقش زیادی در کاهش ناامنی غذایی دارد.

پاکروان– چروده و همکاران[12] (2021) در مطالعه‌ای در شرایط کووید 19 دریافتند که شبکه‌های اجتماعی، اعتماد اجتماعی و همبستگی اجتماعی به کاهش ناامنی غذایی کمک می‌کند.

بر این اساس فرضیة اصلی پژوهش حاضر در قالب مدل زیر شکل می‌گیرد:

شکل 1. چارچوب مفهومی پژوهش

Fig. 1. Conceptual framework of research

منبع: یافته‌های پژوهش

مواد و روش‌ها

پژوهش حاضر ازلحاظ هدف، کاربردی و ازلحاظ روش‌شناسی، توصیفی‌تحلیلی و پیمایشی است. جامعة آماری شامل خانوارهای روستایی شاغل در بخش کشاورزی شهرستان دورود در استان لرستان است (شکل 2). خانوارهای روستایی- کشاورز به سه دلیل انتخاب شدند:

1. خانوارهای روستایی– کشاورز این استان به‌صورت کوچک‌مقیاس هستند؛ بنابراین در صورتی که در معرض خشکسالی شدید قرار گیرند، سطح تاب‌آوری و برگشت‌پذیری کمی دارند؛ در صورتی که برای آن چاره‌اندیشی و برنامه‌ریزی نشود، به‌سرعت از بخش کشاورزی خارج خواهند شد.
2. تعداد خانوارهای روستایی– کشاورز در ایران به دلیل قوانین ارث اسلامی هرساله افزایش می‌یابد.
3. کشاورزان ستون فقرات امنیت غذایی در هر جامعه‌ای شناخته می‌شوند؛ بنابراین به توجه بیشتری برای حفظ آنها در بخش کشاورزی و روستایی نیاز است.

به‌منظور انتخاب اعضای نمونه از روش نمونه‌گیری چند مرحله‌ای طبقه‌ای با انتساب متناسب استفاده شد؛ بدین معنی که ابتدا میزان جمعیت خانوارهای روستایی در دو بخش شهرستان دورود و براساس میزان جمعیت هر بخش حجم نمونة آماری مشخص شد. حجم نمونه با استفاده از جدول کرجسی و مورگان، 375 سرپرست خانوار برای مطالعه انتخاب شد. دو معیار برای انتخاب نمونه‌ها وجود داشت؛ اول اینکه نمونه‌ها باید در شرایط خشکسالی باشند؛ برای شناسایی نمونه‌ها در شرایط خشکسالی، شاخص SPI خشکسالی در دهة اخیر محاسبه شد (شکل 3). با توجه به اینکه اکثریت نقاط با خشکسالی مواجه هستند، سعی شد مناطقی انتخاب شوند که از تمامی نقاط نمونه‌برداری شود. دو اینکه نمونه باید پراکنش مناسبی در سطح شهرستان داشته باشد؛ بنابراین از هر دهستان (شهرستان دورود فقط دو بخش و پنج دهستان دارد) باید چند روستا برای مطالعه انتخاب شوند که درمجموع 15 روستا (اکبرآباد، ناصرالدین، حشمت‌آباد، بنک‌آباد، سیاهکله، سیزان، برزان، کلکله، سیاول، ترشاب، دره‌اسیر، دهنو، پیرآباد، چغابدار، داریاب) برای مطالعه انتخاب شدند. به‌منظور برآورد روایی ابزار پژوهش از پانل متخصصان استفاده و براساس دیدگاه آنان اصلاحات لازم در پرسش‌نامه اعمال شد. همچنین برای سنجش پایایی پرسش‌نامه از آزمون ضریب آلفای کرونباخ استفاده شد که برای بخش امنیت غذایی 74/0 و برای بخش سرمایة اجتماعی 76/0 به دست آمد. با توجه به اینکه مقادیر به‌دست‌آمده بیش از 7/0 است، می‌توان گفت که پرسش‌نامه پایایی مناسبی دارد.

ابزار اصلی پژوهش، پرسش‌نامه‌ای پژوهشگرساخته و از پیش آزمون شده شامل سه بخش بود؛ بخش اول مربوط به ویژگی‌های فردی و حرفه‌ای سرپرستان خانوارهای روستایی و بخش دوم شامل 17 گویه برای سنجش مؤلفه‌های سرمایة اجتماعی بود که براساس ادبیات نظری پژوهش مؤلفه‌های اعتماد اجتماعی (Turton, 2000: 1-123; Renzaho & Mellor, 2010: 1-9; Ericksen, 2008: 14; Martin et al., 2004: 2645-2654; Ahmadi et al., 2015: 1-355)، انسجام اجتماعی، مشارکت اجتماعی، شبکه‌های اجتماعی (Turton, 2000: 1-123; Renzaho & Mellor, 2010: 1-9; Ericksen, 2008: 14; Ahmadi et al., 2015:1-355) و عضویت در گرو‌هها را (Renzaho & Mellor, 2010: 1-9; Leah et al., 2013: 136-145; Ahmadi et al., 2015: 1-355) مورد سنجش قرار می‌داد. مقیاس این بخش طیف لیکرت ‌(1- خیلی کم تا 5 خیلی زیاد) بود (جدول 1).

جدول 1. مؤلفه‌ها و گویه‌های به کار گرفته شده در متغیر سرمایة اجتماعی

Table 1. Components and items used in the social capital variable

مقیاس: 1- خیلی کم، 2- کم، 3- متوسط، 4- زیاد، 5- خیلی زیاد

Source: Martin et al., 2004: 2645-2654; Turton, 2000: 1-123; Ericksen, 2008: 14; Renzaho & Mellor, 2010: 1-9; Leah et al., 2013: 136-145; Ahmadi et al., 2015: 1-355

 بخش سوم پرسش‌نامه شامل 18 پرسش برای بررسی وضعیت امنیت غذایی خانوارهای روستایی در 12 ماه گذشته بود. این قسمت از پرسش‌نامه براساس پرسش‌نامة استاندارد وزارت کشاورزی آمریکا استفاده شد (US Department of Agriculture (USDA), 2008: 37). گویه‌های این بخش در جدول 2 ارائه شده است. مقیاس این بخش از پرسش‌نامه براساس طیف استاندارد سنجش امنیت غذایی یعنی هرگز، گاهی اوقات و اغلب بود.

جدول 2. گویه‌های سنجش امنیت غذایی در میان خانوارهای روستایی

Table 2. Food security assessment items among rural households

 مقیاس: 1- هرگز، ۲- گاهی اوقات، ۳- به‌ندرت

Source: Department of Agriculture (USDA), 2008: 37

به‌منظور گروه‌بندی وضعیت امنیت غذایی خانوارهای مطالعه‌شده از گروه‌بندی استاندارد وزارت کشاورزی آمریکا استفاده شد (Bickel et al., 2008: 48). گفتنی است که پرسش‌نامة اشاره‌شده برای کشورهای در حال توسعه ساخته شده است و در ایران نیز در استان‌های مختلف مانند اصفهان (Mohammadzadeh et al., 2011: 38-43)، کرمانشاه (Jamini et al., 2016: 225-246)، شیراز (Ramesh et al., 2008: 53-64) و غرب ایران (ایلام، کردستان و کرمانشاه) (Savari et al., 2020b: 1-9; Savari et al., 2015: 107-121) از آن استفاده و روایی و پایایی آن نیز تأیید شده است. این گروه‌بندی در جدول 3 آورده شده است.

جدول 3. تحلیل وضعیت امنیت غذایی در میان خانوارهای روستایی

Table 3. Analysis of food security situation among rural households

Source: Bickel et al., 2008: 48

در تفسیر جدول 3 می‌توان گفت که اگر امتیاز خانوار کمتر از 32/2 باشد، در قسمت امنیت غذایی، و بیشتر از این مقدار در قسمت ناامنی غذایی قرار می‌گیرد. قسمت ناامنی غذایی خود به دو قسمت تقسیم می‌شود؛ ناامنی غذایی بدون گرسنگی (امتیاز خانوار بین 32/2 تا 56/4) و ناامنی غذایی با گرسنگی (امتیاز خانوار بیش از 56/4). البته این قسمت خود به دو زیربخش تقسیم می‌شود؛ ناامنی غذایی با گرسنگی متوسط (امتیاز خانوار 56/4 تا 53/6) و ناامنی غذایی با گرسنگی شدید (امتیاز خانوار بیش از 53/6)؛ بنابراین برای به‌دست‌آوردن مقادیر اشاره‌شده باید براساس استاندارد جهانی به گویه‌ها وزن داده شود. بیان این نکته نیز ضروری است که در موقع اعمال وزن به گویه‌ها، باید خانوارهای دارای فرزند و خانوارهای بدون فرزند از هم تفکیک شوند.

در تحلیل داده‌ها در دو بخش توصیفی و استنباطی از نرم‌افزارهای SPSSwin18 استفاده شد؛ همچنین به‌منظور طبقه‌بندی و گروه‌بندی خانوارهای روستایی مطالعه‌شده براساس سطح سرمایة اجتماعی از معیار تفاوت انحراف معیار از میانگین یا معیار (ISDM) به صورت زیر استفاده شد (Gangadharappa et al., 2007: 295-305):

A

Mean- Sd<B<Mean+  :متوسط

C>Mean+ Sd :زیاد

گفتنی است که در فرمول بالا، Mean میانگین و Sd انحراف معیار از میانگین است. به‌منظور تحلیل داده‌ها در دو بخش توصیفی و استنباطی از نرم‌افزار SPSS نسخة 18 استفاده شد. بدین منظور در بخش آمار توصیفی از آماره‌های توصیفی نظیر فراوانی، درصد، میانگین و انحراف معیار استفاده و در بخش آمار استنباطی از رگرسیون ترتیبی بهره گرفته شد.

شکل 2. منطقة پژوهش

Fig. 2. Study area

نتایج پژوهش

- محاسبة خشکسالی در دهستان‌های شهرستان دورود

به‌منظور بررسی وضعیت خشکسالی در شهرستان دورود در یک دهة گذشته از شاخص SPI استفاده شد. نتایج نشان داد تمامی سطح شهرستان در دو طبقة خشکسالی متوسط و شدید قرار گرفتند. دهستان‌های حشمت‌آباد و دورود در طبقة خشکسالی شدید و دهستان‌های ژان، سیلاخور و چالانچولان در طبقة متوسط خشکسالی قرار گرفتند (شکل 3).

شکل 3. وضعیت خشکسالی در دهستان‌های مطالعه‌شده براساس شاخص SPI

Fig. 3. Drought situation in the studied villages based on SPI index

منبع: یافته‌های پژوهش

بررسی ویژگی‌های فردی و حرفه‌ای پاسخگویان مطالعه‌شده

نتایج بررسی ویژگی‌های فردی و حرفه‌ای پاسخگویان نشان داد میانگین سن آنها 74/48 با انحراف 01/12 سال بوده است و در دامنة سنی 18 تا 75 قرار داشته‌اند. همچنین نتایج نشان داد 21 نفر (6/5 درصد) زن و 354 نفر (4/94 درصد) نیز مرد بودند؛ علاوه بر این، نتایج نشان داد 90 نفر از آنان بی‌سواد، 118 نفر ابتدایی، 94 نفر سیکل، 54 نفر دیپلم و 19 نفر بالاتر از دیپلم بوده‌اند. میانگین سابقة کار کشاورزی و تعداد اعضای خانوار آنان به ترتیب 25/30 سال و 19/4 نفر بود؛ علاوه بر این، نتایج بررسی وضعیت شرکت افراد در دوره‌های آموزشی مقابله با خشکسالی نشان داد 92 نفر اصلاً در این دوره‌ها شرکت نداشتند و 136 نفر (خیلی کم)، 117 نفر (کم)، 25 نفر (متوسط) و 5 نفر (زیاد) شرکت داشتند.

- بررسی وضعیت امنیت غذایی و سرمایة اجتماعی خانوارهای مطالعه‌شده در شرایط خشکسالی

به‌منظور اولویت‌بندی وضعیت امنیت غذایی خانوارهای روستایی شهرستان از آمارة میانگین رتبه‌ای استفاده شد. براساس نتایج جدول 4 می‌توان گفت که عوامل «تهیه و تدارک مواد غذایی ارزان‌قیمت برای بچه‌ها» و «نگرانی دربارة تمام‌شدن غذا» در 12 ماه گذشته بیش از سایر عوامل برای خانوارهای مطالعه‌شده اتفاق افتاده بودند.

جدول 4. اولویت‌بندی گویه‌های سنجش امنیت غذایی در میان خانوارهای روستایی

Table 4. Prioritize food security assessment items among rural households

مقیاس: 1- هرگز، ۲- گاهی اوقات، ۳- به‌ندرت

منبع: یافته‌های پژوهش

برای گروه‌بندی تحلیل وضعیت امنیت غذایی خانوار، همان‌طور که در روش پژوهش بیان شد، از مقیاس طراحی‌شدة وزارت کشاورزی آمریکا استفاده شد. نتایج این قسمت در شکل 4 ارائه شده است. براساس نتایج ارائه‌شده می‌توان گفت که از میان خانوارهای روستایی شهرستان دورود فقط 2/23 درصد از آنان امنیت غذایی، 0/56 درصد ناامنی غذایی بدون گرسنگی، 81/14 درصد ناامنی غذایی با گرسنگی متوسط و 99/5 درصد نیز ناامنی غذایی با گرسنگی شدید دارند؛ بنابراین می‌توان اظهار داشت که خانوارهای روستایی شهرستان دورود وضعیت مطلوبی ازنظر امنیت غذایی ندارند؛ زیرا 233 خانوار (9/76 درصد) در قسمت ناامنی غذایی قرار دارند.

شکل 4. تحلیل وضعیت امنیت غذایی خانوارهای روستایی

Fig. 4. Analysis of food security status of rural households

منبع: یافته‌های پژوهش

همچنین بررسی وضعیت ابعاد سرمایة اجتماعی نشان داد به‌طورکلی سرمایة اجتماعی بیشتر از مقدار متوسط (۳ از ۵) است؛ اما انسجام اجتماعی به‌عنوان یکی از مؤلفه‌های مهم سرمایة اجتماعی که در شرایط خشکسالی اهمیت زیادی دارد، از مقدار متوسط کمتر است. نتایج این بخش در شکل 5 ارائه شده است.

شکل 5. بررسی وضعیت ابعاد سرمایة اجتماعی در میان خانوارهای روستایی

Fig. 5. Investigating the situation of social capital dimensions among rural households

منبع: یافته‌های پژوهش

در گروه‌بندی وضعیت سرمایة اجتماعی براساس شاخص (ISDM) نتایج نشان داد 113 خانوار (1/30 درصد) سرمایة اجتماعی کم، 155 خانوار (3/41 درصد) متوسط و 107 خانوار (6/28 درصد) زیاد دارند؛ بنابراین به‌طورکلی می‌توان گفت ازلحاظ سرمایة اجتماعی در سطح مساعدی قرار ندارند؛ زیرا بیش از 70 درصد در طبقة متوسط و پایین قرار دارند (شکل 6).

شکل 6. گروه‌بندی سطوح سرمایة اجتماعی در میان خانوارهای روستایی

Fig. 6. Grouping social capital levels among rural households

منبع: یافته‌های پژوهش

به‌منظور گروه‌بندی سطوح سرمایة اجتماعی خانوارهای مطالعه‌شده در شرایط خشکسالی، از معیار (ISDM) استفاده شد. نتایج این بخش در جدول 5 آمده است. همان‌طور که از نتایج پیداست، بیشتر خانوارهای مطالعه‌شده ازنظر سرمایة اجتماعی در وضعیت نسبتاً مناسبی قرار دارند؛ زیرا طبقة متوسط معمولاً طبقة غالب بود.

جدول 5. گروه‌بندی سطوح سرمایة اجتماعی خانوارهای مطالعه‌شده

Table 5. Grouping the level of social capital of the studied households

منبع: یافته‌های پژوهش

تأثیرات سرمایة اجتماعی بر امنیت غذایی در شرایط خشکسالی

برای شناسایی عوامل متمایزکننده و همچنین پیش‌بینی امنیت غذایی از رگرسیون ترتیبی استفاده شد (با توجه به اینکه متغیر امنیت غذایی ترتیبی بود). سطر اول جدول ۶ بیانگر درست‌نمایی مدل و عرض از مبدأ بود و سطر دوم شامل ابعادی از سرمایة اجتماعی است که اثر آنها بر امنیت غذایی معنادار است. معنا‌داری اختلاف آماره‌های درست‌نمایی برای دو مدل نشان می‌دهد مدل نهایی برای داده‌ها برازندگی بیشتری دارد و متغیرهای مستقل، تغییرات وابستة متغیر وابسته را به‌خوبی تبیین می‌کنند (جدول 6).

جدول 6. اطلاعات برازش مدل رگرسیون ترتیبی

Table 6. Ordinal regression model fit information

منبع: یافته‌های پژوهش

در ادامه نتایج برازش مدل رگرسیونی برای مؤلفه‌های سرمایة اجتماعی مؤثر بر سطح امنیت غذایی خانوارهای روستایی در شرایط خشکسالی بررسی شد که نتایج این بخش در جدول 7 ارائه شده است.

جدول 7. نتایج برازش مدل رگرسیونی برای متغیرهای مؤثر بر امنیت غذایی

Table 7. Results of regression model fitting for variables affecting food security

منبع: یافته‌های پژوهش

از طریق رگرسیون می‌توان وابستگی یک متغیر وابستة ترتیبی را با چند متغیر مستقل مدل‌سازی کرد. برای این کار، داده‌های مربوط به متغیرهای مستقل زمینة استفاده از آزمون رگرسیون ترتیبی را فراهم کرد. برای درک معنا‌داری حضور هر متغیر مستقل در مدل، از آمارة والد استفاده می‌شود که معادلة آمارة t در رگرسیون خطی است. چنانچه سطح معنا‌داری مقدار این آماره دربارة متغیر کمتر از 05/0 باشد، متغیر برای مدل مفید است. براساس نتایج رگرسیون، چهار بعد سرمایة اجتماعی (اعتماد اجتماعی، عضویت در گروهها، مشارکت و اقدام جمعی و انسجام اجتماعی) به‌عنوان متغیرهای مستقل پژوهش کمتر از 05/0 و بیانگر آن است که حضور این چهار متغیر در مدل مفید است. در ادامه با مقدار تخمین مشخص می‌شود که سهم هریک از متغیرهای مستقل در تغییرات میزان امنیت غذایی چقدر است. براساس مقادیر این آماره، دربارة بعد اعتماد اجتماعی در سطح خطای کمتر از 01/0 معنا‌داری است، مقدار برآورد این آماره 092/0 است و این نشان می‌دهد یک واحد تغییر در مؤلفة اعتماد اجتماعی 092/0 واحد در لگاریتم متغیر وابستة امنیت غذایی همراه می‌شود. مقدار برآورد عضویت در گروهها 084/0 است که یک واحد تغییر در عضویت در گروهها 084/0 واحد در لگاریتم متغیر وابستة امنیت غذایی همراه می‌شود؛ همچنین میزان این عملکرد در بعد مشارکت و اقدام جمعی برابر با 072/0 است که نشان می‌دهد با یک واحد تغییر در آن 072/0 واحد در لگاریتم متغیر وابسته تغییر به وجود می‌آید. درنهایت مقدار آمارة والد متغیر انسجام اجتماعی برابر با 057/0 است که بیانگر مقادیر تغییر این متغیر و اثر آن بر امنیت غذایی خانوارهای روستایی در شرایط خشکسالی است.

یکی از مهم‌ترین فرضیه‌ها در این رگرسیون، فرض تسهیم متناسب شانس بین سطوح مختلف متغیر وابسته است. این فرض با استفاده از آزمون خطوط موازی انجام می‌گیرد (جدول 8).

جدول 8. آزمون خطوط موازی

Table 8. Test parallel lines

منبع: یافته‌های پژوهش

با توجه به جدول 9، معناداری آمارة کای اسکویر بالای 05/0 است؛ بدین معنی که فرض صفر مبنی بر تسهیم متناسب شانس بین سطوح متغیر وابسته پذیرفته می‌شود.

نتیجه‌گیری

این پژوهش با هدف کلی بررسی آثار سرمایة اجتماعی بر دستیابی به امنیت غذایی در شرایط خشکسالی در شهرستان دورود انجام شد. نتایج پژوهش نشان داد خانوارهای روستایی شهرستان دورود در وضعیت ناامنی غذایی هستند؛ زیرا بیش از 70 درصد از خانوارهای روستایی این شهرستان در قسمت ناامنی غذایی قرار دارند. یافته‌های این بخش با مطالعات کوهی (1393) در شهرستان تبریز و سواری و همکاران (2020) در غرب ایران (استان‌های کرمانشاه، ایلام و کردستان) مبنی بر ناامنی غذایی زیاد در جوامع روستایی همخوانی دارد.

در تحلیل این یافته می‌توان گفت که عمدة غذاهای مصرفی در خانوارهای روستایی مطالعه‌شده دارای سیری شکمی است تا سیرسلولی؛ زیرا براساس نتایج، طبقة ناامنی غذایی بدون گرسنگی در این شهرستان طبقة غالب بود؛ این نتیجه بیانگر مصرف کم غذاهای متعادل در این شهرستان است. ازجمله عوامل مهم در افزایش ناامنی غذایی در این شهرستان، علاوه بر خشکسالی، عواملی نظیر قیمت کم تولیدات و نبود خرید تضمینی با قیمت مناسب است.

علاوه بر این، نتایج نشان داد خانوارهای روستایی ازنظر سطح سرمایة اجتماعی در وضعیت نسبتاً مناسبی قرار دارند. در تحلیل این یافته می‌توان گفت که در شرایط خشکسالی، سطح اعتماد و روابط اجتماعی به‌شدت کاهش می‌یابد، اما براساس نتایج این پژوهش هنوز سطح سرمایة اجتماعی در جامعة مدنظر در سطح نسبتاً مناسبی برآورد شده و می‌توان از این سطح از سرمایه در جهت بهبود امنیت غذایی بهره جست؛ زیرا در زمان خشکسالی سطح نیازمندی کشاورزان به همدیگر بیشتر خواهد شد. سطح بالای سرمایة اجتماعی به توانمندسازی جوامع محلی برای کاهش آثار خشکسالی و افزایش سطح آستانة کشاورزان برای مقابله با خشکسالی منجر خواهد شد. اهمیت این سرمایه از این روست که در مواجهه با بلایا ازجمله خشکسالی، کمترین آسیب را نسبت به سایر سرمایه‌ها به خود می‌بیند؛ علاوه بر این، نتایج پژوهش نشان داد که اعتماد اجتماعی، مهم‌ترین متغیر سرمایة اجتماعی در اثرگذاری بر امنیت غذایی است. نتایج این قسمت با مطالعاتTurton, 2000; Renzaho & Mellor, 2010; Ericksen, 2008; Martin et al., 2004; Ahmadi et al., 2015; Cheevapattananuwong et al., 2020 همسوست. در تحلیل این یافته می‌توان گفت مردم با اعتماد به یکدیگر در جهت همکاری با هم نقش مؤثری در موفقیت برنامه‌های مقابله با خشکسالی دارند؛ زیرا ارتباط نزدیک، تعهد، مسئولیت‌پذیری و کل شاخص‌های رفتار اجتماعی در کاهش آثار ناشی از خشکسالی و اجرای بهتر برنامه‌های کنترل بحران نقش اساسی دارد. در این زمینه احیای اعتماد اجتماعی در سطوح مختلف جامعه سبب بهبود فضای همدلی، شناخت از یکدیگر و درک درست مشکلات می‌شود که به افزایش تعهد به همدیگر و کمک به همنوع خود برای مقابله با خشکسالی می‌انجامد؛ بنابراین سطوح اعتماد در شرایط خشکسالی موجب تبادل کالا به کالا و کمک‌های مالی و نقدی به همدیگر خواهد شد؛ این فعالیت‌ها درنهایت موجب بهبود امنیت غذایی خواهد شد.

دومین فاکتور تأثیر بر بهبود امنیت غذایی در شرایط خشکسالی، عضویت در گروههای اجتماعی بود. نتایج مطالعه در این بخش با یافته‌های Renzaho & Mellor, 2010; Holben et al., 2012; Leah et al., 2013; Ahmadi et al., 2015; Chriest & Niles, 2018 همسوست. در تحلیل این یافته می‌توان گفت که عضویت در گروههای اجتماعی می‌تواند به تبادل دانش بین کشاورزان (ترویج کشاورز به کشاورز) منجر شود؛ زیرا وقتی که کشاورزان در گروههای اجتماعی حضور دارند، دربارة مسائل مختلف خود به‌ویژه در شرایط خشکسالی صحبت خواهند کرد؛ بنابراین در صورتی که کشاورزان پیشرو و نوآور در تعاونی‌ها و گروههای کشاورزان حضور داشته باشند، این حضور موجب انتقال اطلاعات و افزایش سطح یادگیری در بین آنها می‌شود. انتقال اطلاعات در گروههای کشاورزی همواره موجب بهبود انتقال فناوری خواهد شد و به پذیرش آن کمک خواهد کرد؛ بنابراین به‌کارگیری راهبردهای سازگاری کشاورزان در مقابله با خشکسالی در جهت کاهش آثار آن و بهبود سطح امنیت غذایی خانوار نیازمند اطلاعات و نحوة به‌کارگیری آن در میان کشاورزان است که گروههای کشاورزان و تعاونی‌ها در این زمینه نقش پررنگی ایفا خواهند کرد.

سومین مؤلفة سرمایة اجتماعی اثرگذار بر بهبود امنیت غذایی، مشارکت و اقدام جمعی بود. این یافته با مطالعات Turton, 2000; Renzaho & Mellor, 2010; Ericksen, 2008; Ahmadi et al., 2015; Leddy et al., 2020; Cheevapattananuwong et al., 2020; Pakravan-Charvadeh et al., 2021 همسوست. در تحلیل این یافته می‌توان گفت که کنترل آثار خشکسالی نیازمند اقدام جمعی و اشتراکی است؛ زیرا شکل‌گیری مشارکت و چگونگی عضویت و همکاری افراد جامعه در تشکل‌های غیردولتی و فعالیت‌های دسته‌جمعی سازمان‌یافته در شرایط خشکسالی از مهم‌ترین فعالیت‌های سازگاری و مقابله‌ای با خشکسالی است. به‌کارگیری توانمندی‌های گروهی برای دستیابی به یک هدف و رفتار آگاهانه همواره با موفقیت بیشتری همراه است. به‌طورکلی در برنامه‌های مقابله‌ای با خشکسالی برای بهبود امنیت غذایی می‌توان گفت رویکرد بالا به پایین هزینه‌های زیادی را به دولت و جامعه تحمیل می‌کند و اثربخشی کافی ندارد؛ به همین دلیل تغییر دیدگاه کنونی و به‌کارگیری راهبردهایی که مردم در تدوین آن نقش اساسی دارند، می‌تواند مفید واقع شود؛ بنابراین عضویت در گروههای اجتماعی به‌منظور برنامه‌ریزی برای مقابله با خشکسالی، یک راهبرد پایین به بالا و مهم برای دستیابی سازگاری بیشتر در شرایط خشکسالی است.

آخرین مؤلفة سرمایة اجتماعی تأثیرگذار بر کاهش آثار خشکسالی بر امنیت غذایی، انسجام اجتماعی است. یافته‌های Turton, 2000; Renzaho & Mellor, 2010; Ericksen, 2008; Ahmadi et al., 2015; Leddy et al., 2020; Pakravan-Charvadeh et al., 2021 از این یافته حمایت می‌کند. در تحلیل این یافته می‌توان گفت که بدون شک رشد و تعالی هر نظام اجتماعی در پرتو همبستگی اجتماعی و مشارکت عمومی افراد آن جامعه میسر می‌شود. جامعه‌شناسان ایجاد همبستگی اجتماعی و مشارکت عمومی جامعه را ناشی از عواملی چون اعتقادات و احساسات مشترک و تعادل و هماهنگی میان باورها و ارزش‌ها می‌دانند؛ احساس مسئولیت متقابل بین چند نفر یا چند گروه که از آگاهی و اراده برخوردار باشند و پیوندهای انسانی و برادری بین انسان‌ها به‌طورکلی و حتی وابستگی متقابل حیات و منافع آنها. به زبان جامعه‌شناختی، همبستگی پدیده‌ای را می‌رساند که برپایة آن در سطح یک گروه یا یک جامعه، اعضا به یکدیگر وابسته‌اند و به‌طور متقابل نیازمند یکدیگر هستند؛ بنابراین در شرایط خشکسالی منافع کشاورزان ایجاب می‌کند که همبستگی زیاد خود با دیگران را حفظ کنند.

[1]. Maslow’s

[2]. Hani Fan

[3]. Jean Jacob

[4]. Putnam

[5]. Lina and Van Born

[6]. Velkan and Narian

[7]. Kolman

[8]. Cheevapattananuwong et al.

[9]. Leddy et al.

[10]. Chriest & Niles

[11]. Holben et al.

[12]. Pakravan-Charvadeh et al.