مدل‌سازی عوامل مؤثر بر توسعة شاخص‌های کارآفرینی در مناطق روستایی ایران نمونة پژوهش: منطقة اورامانات، استان کرمانشاه

مقدمه

امروزه جوامع روستایی در ابعاد مختلف اقتصادی، اجتماعی و زیست‌محیطی با چالش‌ها و مشکلات متعددی دست و پنجه نرم می‌کنند. بررسی‌ها نشان می‌دهد آموزش و ترویج کارآفرینی به‌مثابة یکی از عوامل اصلی نوآوری، بهره‌وری، ایجاد شغل و توسعة اقتصادی و اجتماعی (Karimi and Makreet, 2020: 1)، راهبردی برای توانمندسازی افراد جامعه به‌ویژه جوانان در مقابل معضلاتی مانند بیکاری، مهاجرت، مصرف مواد مخدر، ایدز، بزهکاری و... است (Kasim et al., 2013: 323)؛ همچنین کارآفرینی با تنوع‌بخشی به تولید محصولات و افزایش سطح اشتغال و کسب و کار در سطح جامعه، نابرابری و شکاف اقتصادی و اجتماعی را در جوامع کاهش می‌دهد و عاملی تسهیل‌گر در رسیدن به توسعة پایدار است (Oykuiyigun, 2015: 1230)؛ توسعة کارآفرینی با افزایش رقابت‌پذیری و تحریک نوآوری‌ها نیز به اشتغال‌زایی، افزایش تولیدات و ارزش افزودة محصولات روستاییان و درنهایت توسعة روستایی خواهد انجامید (Elena et al., 2015: 471-472; Harpa, 2017: 966).

تجربة بسیاری از کشورهای فقیر پرجمعیت که بیشتر جمعیت آنها را روستاییان تشکیل می‌دهند، بیان‌کنندة این نکته است که توجه به مقولة کارآفرینی از مهاجرت روستاییان به شهرها می‌کاهد و زمینه‌های اشتغال، رفاه و پیشرفت آنان را در همان روستای محل سکونتشان فراهم می‌کند (زارع احمدآبادی و عربشاهی، 1390: 50)؛ از سوی دیگر کارآفرینی در مناطق محروم روستایی به علت دسترسی اندک به منابع و امکانات و توسعه‌نیافتن روابط اجتماعی نسبت به کارآفرینی در مناطق و نواحی پیشرفته مشکل‌تر و بنابراین میزان اثرگذاری کارآفرینی در این‌گونه نواحی بیشتر است (عربیون و همکاران، 1389: 79). در جوامع روستایی قشرهای مختلفی می‌توانند کارآفرین باشند و کارآفرینی به قشر خاصی از جامعة روستایی اختصاص ندارد. فعالیت‌های کارآفرینی بدون توجه به بسیاری از محدودیت‌های صنعتی‌سازی روستا در قلب هرگونه توسعه‌ای در مناطق روستایی نهفته است (Korsgaard et al., 2015: 11).

پیرو در حاشیه قرار گرفتن نواحی روستایی در بسیاری از کشورها (Plüschke-Altof, 2017: 59)، جامعة روستایی ایران نیز به دلیل سیاست‌های ناکارآمد توسعة روستایی در همة ابعاد، با چالش‌های متعدد اقتصادی، اجتماعی و زیست‌محیطی مواجه شده است (Jamini et al., 2017: 27). یکی از مهم‌ترین پیامدهای سیاست‌های ناکارآمد توسعة روستایی، کاهش سهم جمعیت روستانشین از کل جمعیت ایران است؛ به این صورت که جمعیت روستانشین در طول 60 سال گذشته از 6/68 درصد جمعیت کل کشور در سال 1335 به 9/25 درصد در سال 1395 کاهش یافته است (مرکز آمار ایران، 1395). درنتیجة اثرگذاری این عوامل منفی رکود اقتصادی، روستاییان بی‌انگیزه، وابسته به بازار، مصرف‌گرا و پرتوقع (Riahi and Jamini, 2018: 19)، میزان بیکاری زیاد، درآمد کم و مهاجرت (جمشیدی و همکاران، 1394: 76)، از نمادهای اصلی جوامع روستایی است؛ بنابراین با توجه به چالش‌های متعدد جامعة روستایی و مزایایی که کارآفرینی برای این جوامع به همراه دارد، ترویج و توسعة کارآفرینی راهکار مناسبی برای بهبود وضعیت بیکاری، فقر، مهاجرت، کمبود درآمد و به‌طور کلی ضعف اقتصادی و اجتماعی روستاییان است.

با توجه به وضعیت نامناسب توسعة روستایی و شاخص‌های آن در مناطق مختلف ایران، بررسی‌ها نشان می‌دهد ساکنان روستاهای منطقة اورامانات در استان کرمانشاه نیز ازنظر مؤلفه‌های اقتصادی، آموزشی، بهداشتی، زیربنایی، امنیت غذایی، اشتغال، مهاجرت، مدیریت روستایی و... در وضعیت نامناسبی قرار گرفته‌اند (زیاری و همکاران، 1390: 14؛ تقدیسی و همکاران، 1392: 175؛ قادرمرزی و همکاران، 1392: 109؛ صیدایی و همکاران، 1393: 56؛ جمینی و جمشیدی، 1393: 206؛ جمینی و همکاران، 1393: 70؛ جمینی، 1396: 120). درمجموع این منطقه ازلحاظ شاخص‌های توسعة اقتصادی، اجتماعی و زیرساختی روستایی، یکی از محروم‌ترین مناطق ایران به شمار می‌آید؛ این در حالی است که این منطقه تعداد زیادی نیروی انسانی مایل به کار و فعالیت و منابع محیطی غنی (منابع آب سطحی و زیرزمینی فراوان، پوشش خاک مناسب، تنوع مراتع و پوشش جنگلی انبوه، جاذبه‌های گردشگری طبیعی و انسانی و...) و همچنین موقعیت استراتژیک مرزی (قرارگرفتن در مجاورت مرزی کشور عراق) دارد.

امروزه با توجه به تأثیرات مثبت کارآفرینی در روند دستیابی به توسعة روستایی به‌ویژه در مناطق محروم، شناسایی عوامل تعیین‌کنندة آن به یک زمینة مهم پژوهشی تبدیل شده است (Karimi and Makreet, 2020: 1)؛ از این رو انجام پژوهش‌های مربوط به کارآفرینی، راهبردی مؤثر برای توسعة روستایی محسوب می‌شود.

از یک سو نبود مطالعات منسجم درزمینة ارتقا و توسعة کارآفرینی و از سوی دیگر توجه اندک برنامه‌ریزان و سیاست‌گذاران توسعة روستایی به ساکنان منطقة اورامانات اهمیت و ضرورت این پژوهش را دوچندان می‌کند. با توجه به مطالب بیان‌شده مطالعة حاضر به دنبال یافتن پاسخی علمی برای پرسش‌های زیر است:

• وضعیت بهره‌مندی روستاییان ساکن در منطقة اورامانات از شاخص‌های کارآفرینی چگونه است؟
• مهم‌ترین عوامل مؤثر بر توسعة شاخص‌های کارآفرینی در میان روستاییان کدام‌اند؟

مبانی نظری و پیشینة پژوهش

براساس متون علمی، کارآفرینی فرایندی است که طی آن فرصت‌هایی شناسایی می‌شوند که به شروع فعالیت اقتصادی می‌انجامند و این مهم الزاماً با راه‌اندازی شرکت‌ها انجام نمی‌شود (Dobson and Mcluskie, 2020: 882). در تعریفی دیگر کارآفرینی فرایندی پویاست که طی آن شخص یا سازمان فعالیت کارآفرینانه را درک می‌کند؛ سپس این فعالیت به مرحلة باروری، کودکی، نوجوانی و همچنین مرگ منتهی می‌شود (Guerrero and Espinoza-Benavides, 2020: 1). با وجود ارائة تعاریف مختلف از کارآفرینی، براساس تعریف مؤسسة جهانی کارآفرینی و توسعه^[1]، کارآفرینی تعامل پویا و نهادینه‌شده میان نگرش‌ها، توانایی‌ها، آرزوها و آرمان‌های کارآفرینی توسط اشخاص است که موجب تخصیص بهینة منابع با ایجاد و راه‌اندازی سرمایه‌گذاری‌های جدید می‌شود (Acs et al., 2018: 32).

توسعه و گسترش مفاهیم مرتبط با کارآفرینی تا جایی پیش رفته که در حال حاضر مؤلفة پایداری به‌مثابة یک مفهوم جدید در کارآفرینی مطرح شده است؛ به این صورت که کارآفرینی ضمن اشتغال‌زایی، درآمدزایی، ارائة خدمات و تولید محصولات، سعی دارد به شیوه‌ای عمل کند که مبانی توسعة پایدار به‌ویژه محیط زیست را به شکل همه‌جانبه‌ای در نظر گیرد؛ تا جایی که در حال حاضر مفهوم کارآفرینی پایدار (Bell and Stellingwerf, 2012: 12) و کارآفرینی سبز شکل گرفته که اهداف محیطی، اجتماعی و اقتصادی توسعة پایدار را به هم پیوند داده است و روشی کارآمد برای ایجاد جامعة پایدار محسوب می‌شود (Ye et al., 2020: 2). کارآفرینی پایدار، محرک ایجاد اشتغال و تأمین‌کنندة محصولات و خدمات نوآورانه، همواره موتور توسعة اقتصادی و حتی غیراقتصادی دانسته شده است (Roomi et al., 2021: 2). به طور کلی با در نظر گرفتن ارکان اصلی و سه‌گانة توسعة پایدار (پایداری اقتصادی، اجتماعی و زیست‌محیطی) (Stawicka, 2021: 2)، بررسی‌ها نشان می‌دهد میان توسعة پایدار و کارآفرینی ارتباط عمیقی وجود دارد؛ به گونه‌ای که در فرایند کارآفرینی باید بر استفادة بهتر از منابع اقتصادی، ارتقای پایداری و ثبات اقتصادی‌اجتماعی و افزایش رقابت تجاری تمرکز شود تا ضمن بهینه‌سازی کالاها و خدمات اقتصادی، پایداری زیست‌محیطی نیز تحقق یابد (Roomi et al., 2021: 2).

از نظر کورسگارد و همکاران^[2] (2015) تاکنون دو ایدة اصلی برای شروع و ادامة مشاغل روستایی شناسایی شده است: کارآفرینی در روستاها^[3] و کارآفرینی روستایی^[4]. در مفهوم اول فعالیت‌های کارآفرینی به شکل محدود در روستا توسعه یافته‌اند، بیشتر آنها سودآور بوده‌ و به مکان و منابع روستا وابستگی زیادی نداشته‌اند؛ مفهوم دوم شامل فعالیت‌های کارآفرینی است که تأکید اصلی آن بر پیوند و درهم‌تنیدگی منابع محلی و فضای کسب و کار و اشتغال در روستاست. به طور کلی مشخصة کارآفرینی روستایی این است که تجارت برای حمایت و پشتیبانی از توسعة آیندة خود به منابع طبیعی، فرهنگی، تاریخی، انسانی، اجتماعی و مالی روستا نیازمند و وابسته است (Klofsten et al., 2019: 1-2).

از دیدگاه پژوهشگران و اندیشمندان توسعه ازجمله توسعة روستایی، کارآفرینی با تأثیر مثبت بر رشد اقتصادی، رفاه اجتماعی و توسعة اجتماعی (Burchi et al., 2021: 1-2)، راهبردی برای بهبود کیفیت زندگی، ایجاد فرصت‌های شغلی، افزایش بازدهی و بهره‌وری تولیدات روستایی، افزایش درآمد روستاییان، کاهش فقر و مهاجرت روستاییان است و بر این اساس نقش بسزایی در توسعة روستایی دارد (حیدری ساربان و عبدپور، 1398: 43)؛ همچنین از نظر آنها با توجه به شرایط اقتصادی، اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و محیطی حاکم بر سکونتگاههای روستایی در مناطق مختلف جغرافیایی، ظرفیت‌ها و توان‌های توسعة کارآفرینی متفاوت خواهد بود (دهقانی و جمینی، 1396: 253). به طور کلی عوامل متعددی مانند سیاست مالیاتی، یارانه‌های دولت، حمایت از مالکیت معنوی، فرایندهای مختلف حقوقی، ساختار جامعة مدنی، شرایط اقتصادی و... در توسعة فعالیت‌های کارآفرینی در مناطق مختلف نقش دارند (Burchi et al., 2021: 1-2)؛ برای نمونه در بعضی مناطق فعالیت در بخش کشاورزی (سعیدی، 1388: 185)، در بعضی فعالیت در بخش گردشگری (سجاسی قیداری و همکاران، 1394: 85)، در بعضی فعالیت در بخش صنعت (صفوی، 1383: 145) و در بعضی دیگر فعالیت در بخش خدمات (مفتاح و زرین‌ساز، 1381: 10) در اولویت قرار دارد؛ همچنین در بعضی مناطق، ترکیبی از این عوامل همراه با مدیریت و سیاست‌گذاری منسجم توسعة روستایی، بستر لازم را برای توسعة کارآفرینی فراهم می‌کند (سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی استان کردستان، 1398: 55).

لیتونن^[5] (2000: 75) ویژگی‌ها یا صفات و مشخصه‌های فرد کارآفرین را خطرپذیری، نوآوری، دانش درزمینة فنون کار و بازار و بازاریابی، مهارت‌های مدیریت کسب و کار، توانایی برای همکاری، برداشت خوب دربارة کسب‌وکار و توانایی برای شکار فرصت می‌داند.

رکن‌الدین‌افتخاری و سجاسی قیداری (1389: 22- 24) مهم‌ترین ویژگی‌ها و صفات شخص کارآفرین را نتیجه‌گرابودن، نیاز به کامیابی، ایستادگی، پشتکار، اراده، سخت‌کوشی، شوق، انرژی زیاد، پیش‌قدمی، مردم‌داری، انتقادپذیری، نوآوری، خلاقیت، ابتکار، انعطاف‌پذیری، خطرپذیری حساب‌شده، منفعت‌شناسی و خوداشتغالی می‌داند.

از نظر احمدپور داریانی و عرفانیان (1388: 89) مهم‌ترین ویژگی‌های کارآفرینان نیاز به موفقیت،برخورداری از مرکز کنترل درونی، مخاطره‌پذیری، استقلال‌طلبی، خلاقیت و تحمل ابهام است؛ همچنین براساس گزارش مؤسسة جهانی کارآفرینی و توسعه متغیرهایی مانند شناخت فرصت، درک مهارت، درک خطر، قابلیت خطرپذیری در کشور/ منطقه، انگیزة پیشرفت، بازار کار، صادرات، فناوری جدید، تجزیه و تحلیل پیچیدگی اقتصادی، سرمایه‌گذاری غیررسمی، شناخت کارآفرینان، وضعیت شغلی و... بنیان شاخص‌های کارآفرینی را تشکیل می‌دهد (Acs et al., 2018: 32).

بررسی‌ها نشان می‌دهد توسعة کارآفرینی و شاخص‌های آن تابعی از عوامل مختلف است و مطالعات مختلفی دربارة عوامل مؤثر بر توسعة کارآفرینی و شاخص‌های آن انجام شده است. نتایج پژوهش سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی استان کردستان (1398) دربارة عوامل مؤثر بر توسعة فعالیت‌های کارآفرینی در سکونتگاههای روستایی شهرستان دیواندره و سقز نشان داد حمایت مالی و معنوی بخش دولتی و خصوصی، آموزش مستمر و کارآمد، تضمین خرید محصولات و تولیدات، بازاریابی مناسب و بهره‌برداری پایدار از منابع محیطی، از مهم‌ترین عوامل مؤثر بر توسعة کارآفرینی هستند.

یافته‌های پژوهش رومی و پاروت^[6] (2008) در ارتباط با عوامل مؤثر بر توسعه و پیشرفت کارآفرینی در پاکستان نشان داد دسترسی‌نداشتن به سرمایه، زمین، محل کسب‌وکار، فناوری اطلاعات، آموزش و کمبود سرمایه‌های اجتماعی، مهم‌ترین موانع پیش روی توسعة کارآفرینی در محدودة مطالعاتی هستند.

نتایج پژوهش فولمر و همکاران^[7] (2010) با هدف شناسایی تعیین‌کننده‌های کارآفرینی در روستاهای غرب بنگال با استفاده از رویکرد معادلات ساختاری نشان داد سن، تحصیلات، وضعیت تأهل، تعداد فرزندان، تعداد محصولات، پشتیبانی مالی خانواده، نوآوری، ثروت و وضعیت شغلی از مهم‌ترین تعیین‌کننده‌های توسعة کارآفرینی در محدودة مطالعه‌شده‌اند.

نتایج مطالعة چاکرابورتی^[8] (2014) با هدف بررسی عوامل اقتصادی و اجتماعی مؤثر بر توسعة کارآفرینی در یکی از بخش‌های منطقة آسام در هند نشان داد سن، جنس و درآمد سالانه تأثیر مستقیمی بر توسعة کارآفرینی در محدودة مطالعه‌شده دارند.

نتایج پژوهش نگلر و ناوده^[9] (2017) با هدف تحلیل کارآفرینی غیرکشاورزی در مناطق روستایی جنوب صحرای آفریقا نشان داد بیمه‌کردن افراد دربرابر شوک‌های اقتصادی و حمایت‌های اجتماعی و درمجموع پشتیبانی پایدار از شخص کارآفرین و خانوادة او موجب توسعة کارآفرینی در بخش غیرکشاورزی و رونق اقتصادی و اجتماعی در نواحی روستایی می‌شود.

نتایج چند مطالعة دیگر نشان می‌دهد سیاست‌ها و قوانین سازمانی و دولتی و سیاست‌های بانکی، دسترسی به سرمایه و پول، میزان ارتباط با بازار، توانایی کنترل خطرپذیری، آموزش و دسترسی به اطلاعات، دوره‌های آموزش کارآفرینی و دانش کسب و کار (Nawaz, 2009)، موانع بازاریابی برای تولیدات (Sathiabama, 2010)، دانش و مهارت، دسترسی به امکانات و خدمات، عوامل مالی و اقتصادی، عوامل نهادی و سازمانی، عوامل قانونی و حقوقی، شرایط جغرافیایی و محیط روستا (Movahedi and Yaghoubi-Farani, 2012) از دیگر عوامل مرتبط و مؤثر بر توسعة کارآفرینی هستند.

براساس مطالعة کراکویاک- بال و همکاران^[10] (2017) دربارة کارآفرینی در مناطق روستایی کشور لهستان، فراهم‌کردن دسترسی روستاییان به خدمات ارتباطی، مهم‌ترین عامل توسعة کارآفرینی است.

کلوفستن و همکاران^[11] (2020) دربارة حمایت از کارآفرینی و کسب و کارهای کوچک در روستاهای کشورهای اتحادیة اروپا نشان دادند حمایت و پشتیبانی مالی و در نظر گرفتن تنوع فعالیت‌های اقتصادی، اقداماتی مؤثر برای توسعة کارآفرینی هستند.

سلیمانی و همکاران^[12] (2021) دربارة کارآفرینی پایدار در جوامع روستایی ایران به این نتیجه رسیده‌اند که مدیریت و سیاست‌گذاری نقشی کلیدی در توسعة کارآفرینی پایدار در جوامع روستایی دارد.

مرور کلی مطالعات انجام‌شده نشان می‌دهد در فضاهای مختلف جغرافیایی عوامل متعددی در توسعة کارآفرینی دخیل‌اند و این عوامل متناسب با شرایط طبیعی و انسانی حاکم بر مناطق مختلف، با یکدیگر تفاوت‌هایی دارند؛ از این رو لازم است متناسب با تفاوت مکانی حاکم بر مناطق مختلف جغرافیایی، عوامل مؤثر بر کارآفرینی شناسایی شود. همچنین بررسی‌ها نشان می‌دهد برای عملیاتی‌کردن شاخص‌های کارآفرینی در نواحی روستایی، خلأ مطالعاتی شدیدی در کشورمان وجود دارد؛ بنابراین درزمینة بومی‌سازی شاخص‌های کارآفرینی تأییدشدة مؤسسة جهانی توسعة کارآفرینی در مناطق روستایی کشور، پژوهش حاضر نوآوری دارد. کاربست این شاخص‌ها همراه با ارائة مدل بومی و تجربی تعیین‌کننده‌های کارآفرینی در محدودة مطالعاتی می‌تواند مبنایی برای پژوهش‌های آتی درزمینة موضوع مطالعه‌شده در نواحی روستایی مختلف کشور باشد. با توجه به مطالب بیان‌شده و اثر عوامل مختلف بر کارآفرینی و با توجه به ارتباط توسعة پایدار و ارکان سه‌گانة آن با کارآفرینی، مدل مفهومی زیر درزمینة عوامل مؤثر بر کارآفرینی ارائه می‌شود. گفتنی است اولویت، تعداد، شدت و کیفیت این عوامل و زیرمجموعه‌های آنها متناسب با فضاهای جغرافیایی مختلف تفاوت‌های بنیادی دارد (شکل 1).

شکل- 1: مدل مفهومی پژوهش (اثر عوامل مختلف بر کارآفرینی در قالب توسعة پایدار)

روش‌شناسی پژوهش

محدودة پژوهش

منطقة اورامانات چهار شهرستان غربی استان کرمانشاه (جوانرود، روانسر، ثلاث و باجانی و پاوه) را شامل می‌شود (شکل 2). این منطقه براساس نتایج آخرین سرشماری (1395)، 83281 نفر جمعیت روستایی در قالب 23344 خانوار و 439 نقطة روستایی دارد که به‌لحاظ شاخص‌های توسعه به‌ویژه درزمینة اشتغال‌زایی با چالش‌های مختلفی مواجه هستند؛ به طوری که طی سرشماری‌های انجام‌شده، در دهه‌های اخیر چهار شهرستان نام‌برده بیشترین میزان بیکاری را در استان کرمانشاه[13] داشته‌اند (جمینی و همکاران، 1393: 104-90).

شکل- 2: موقعیت محدودة پژوهش در استان کرمانشاه و کشور

روش پژوهش

پژوهش حاضر از نوع کمّی و با توجه به هدف، کاربردی است که با استفاده از روش توصیفی‌تحلیلی و به کمک مدل تحلیل ساختاری انجام شده است. جامعة آماری پژوهش، همة سرپرستان خانوار روستایی ساکن در منطقة اورامانات (23344 نفر) است. پژوهشگران با استفاده از جدول بارتلت و همکاران^[14] (2001) که یکی متداول‌ترین شیوه‌های برآورد حجم نمونه است، 209 نفر (سرپرست خانوار) را به‌مثابة نمونه در نظر گرفته‌اند. ابزار اصلی پژوهش برای گردآوری داده‌ها، علاوه بر مطالعات اسنادی، پرسش‌نامه‌ای پژوهشگر‌ساخته است که برمبنای پژوهش‌های انجام‌شدة مرتبط با موضوع مطالعه‌شده در بخش ادبیات نظری و سوابق پژوهش طراحی شده است. پرسش‌نامة یادشده از سه بخش اصلی تشکیل شده است؛ بخش اول آن شامل اطلاعات جمعیت‌شناختی پاسخگویان مانند سن، شغل، میزان درآمد ماهیانه، بعد خانوار و تحصیلات است. بخش دوم مربوط به شاخص‌های کارآفرینی است که 12 متغیر کلیدی را شامل می‌شود (جدول 1). بخش سوم پرسش‌نامه به عوامل اثرگذار بر کارآفرینی اختصاص دارد که شامل 23 متغیر می‌شود (جدول 1). گفتنی است بخش دوم و سوم پرسش‌نامه در طیف لیکرت (شامل پنج قسمت: 1= بسیار کم، 2= کم، 3= متوسط، 4= زیاد، 5= بسیار زیاد) طراحی شده است. روایی پرسش‌نامه به روش صوری و با مراجعه به کارشناسان و استادان دانشگاهی به تأیید نهایی رسیده است. برای بررسی پایایی پرسش‌نامه از پیش‌آزمون (با تعداد 30 پرسش‌نامه) استفاده شد. ضریب آلفای کرونباخ محاسبه‌شده (جدول 1) برای بخش‌های مختلف آن نشان‌دهندة پایابودن ابزار استفاده‌شده بود. برای توزیع پرسش‌نامه‌ها در محدودة مطالعاتی از روش نمونه‌گیری طبقه‌ای با رعایت اصل تسهیم (نسبت به جمعیت سرپرستان خانوار هر شهرستان) استفاده شده است؛ به این صورت که متناسب با تعداد سرپرستان خانوار هر شهرستان، تعدادی پرسش‌نامه به هریک از آنها تخصیص یافت (جدول 2). در ادامه پرسش‌نامه‌ها در میان 20 روستای منطقه توزیع شد. بیان این نکته لازم است که نحوة انتخاب روستاها هدفمند بوده است؛ به گونه‌ای که به‌لحاظ جغرافیایی کل منطقه را زیر پوشش قرار می‌دهد (شکل 3). درنهایت پرسش‌نامه‌ها در میان سرپرستان خانوار روستایی به روش کاملاً تصادفی توزیع و تکمیل شده‌اند. برای تجزیه و تحلیل داده‌های گردآوری‌شده از نرم‌افزارهای SPSS وAmos Graphics استفاده شده است.

جدول- 1: شاخص‌ها، متغیرها و آلفای کرونباخ محاسبه‌شده برای آنها

جدول- 2: نحوة توزیع پرسش‌نامه‌ها در محدودة پژوهش

منبع: یافته‌های پژوهش، 1399

شکل- 3: نمایش فضایی روستاهای هدف مطالعه

یافته‌های پژوهش

توصیف ویژگی‌های جمعیت‌شناختی پاسخگویان

نتایج بررسی وضعیت سنی افراد مطالعه‌شده نشان داد میانگین سنی آنها حدود 47 سال و از این میان، جوان‌ترین و مسن‌ترین پاسخگو به ترتیب 22 ساله و 71 ساله بوده است. بررسی وضعیت تحصیلی پاسخگویان نشان داد 14 درصد آنها بی‌سواد، 23 درصد در سطح ابتدایی، 36 درصد راهنمایی، 18 درصد متوسطه و 9 درصد دانشگاهی بوده‌اند. بررسی وضعیت شغلی سرپرستان خانوار نشان داد 44 درصد در مشاغل مربوط به بخش کشاورزی (دامداری، زراعت، باغداری، زنبورداری و...)، 36 درصد در مشاغل بخش خدمات و 20 درصد در مشاغل بخش صنعت مشغول به فعالیت و 24 نفر بیکار هستند. نتایج بررسی درآمد ماهیانة سرپرستان خانوار نشان داد متوسط درآمد ماهیانة آنها حدود 3/1 میلیون تومان در ماه است؛ با در نظر گرفتن متوسط افراد در هر خانوار (حدود 4 نفر)، درآمد سرانه برای هر نفر حدود 325 هزار تومان در ماه برآورد می‌شود.

بررسی وضعیت بهره‌مندی سرپرستان خانوار از شاخص‌های کارآفرینی

نتایج بررسی وضعیت بهره‌مندی روستاییان از شاخص‌های کارآفرینی (جدول 3) نشان داد بهره‌مندی 6/65 درصد از خانوارها از شاخص‌های کارآفرینی در سطوح ضعیف و بسیار ضعیف، 6/30 درصد در سطح متوسط و 8/3 درصد در سطوح زیاد و بسیار زیاد است. برای ارائة یک نتیجة کلی از وضعیت بهره‌مندی روستاییان از شاخص‌های کارآفرینی، از آزمون T تک‌نمونه‌ای (با در نظر گرفتن عدد 3 به‌منزلة مبنای آزمون) استفاده شده است (جدول 4). نتایج نشان می‌دهد میانگین حاصل‌شده با مقدار 453/2 به‌صورت معناداری از میانگین مبنا کمتر است که منفی‌شدن آمارة T نیز این واقعیت را نشان می‌دهد. از دلایل اصلی بهره‌مندی کم روستاییان از شاخص‌های کارآفرینی مقطعی‌بودن برگزاری دوره‌های آموزشی و ضعف میزان مهارت‌های مختلف کسب و کار در میان روستاییان، ارتباط و تعامل ضعیف میان روستاییان و کارآفرینان، دسترسی محدود به فناوری، ضعف بنیان‌های عملی و پژوهشی درزمینة کارآفرینی، زیرساخت‌های ضعیف، مقاومت روستاییان دربرابر تغییرات و نوآوری، خطرپذیری کم، تحصیلات کم، ضعف قوانین و مقررات حمایت از فعالان عرصة کسب و کار و مقطعی‌بودن حمایت‌های مالی و مشکلات و موانع مربوط به صادرات محصولات و تولیدات به‌ویژه ناپایداری سیاست‌های مرزی است؛ بنابراین از یک سو با توجه به وضعیت نامناسب روستاییان در بهره‌مندی از شاخص‌های کارآفرینی و از سوی دیگر با توجه به جایگاه ویژة کارآفرینی در توسعة پایدار جوامع روستایی، شناسایی عوامل مؤثر آن در قالب یک مدل تجربی و علمی ضروری و منطقی به نظر می‌رسد. در ادامه این مهم بررسی خواهد شد.

جدول- 3: بررسی وضعیت بهره‌مندی روستاییان از شاخص‌های کارآفرینی

منبع: یافته‌های پژوهش، 1399

جدول- 4: بررسی وضعیت بهره‌مندی روستاییان از شاخص‌های کارآفرینی

منبع: یافته‌های پژوهش، 1399

ارائة مدل تعیین‌کننده‌های کارآفرینی در جامعة روستایی

مرحلة اول: تهیة مدل شاخص‌های کارآفرینی[18]

با توجه به تعداد زیاد متغیرهای کارآفرینی (12 متغیر) برای طراحی مدل شاخص‌های کارآفرینی، در این مرحله نخست با استفاده از آزمون تحلیل عاملی اکتشافی، متغیرهای کارآفرینی در پنج عامل کلیدی گروه‌بندی[19] و در ادامه متغیرهای قرارگرفته در هر عامل با هم ترکیب شدند؛ سپس با استفاده از نرم‌افزار Amos Graphics، مدل شاخص‌های کارآفرینی طراحی و اعتبار آن بررسی شد. یافته‌های اعتبارسنجی مدل نشان می‌دهد بارهای عاملی پنج شاخص (شکل 4) بیش از 3/0 است و در وضعیت مطلوبی قرار دارد.

شکل- 4: مدل اندازه‌گیری شاخص‌های کارآفرینی

منبع: یافته‌های پژوهش، 1399

همچنین برای ارزیابی اعتبار مدل طراحی‌شده، مهم‌ترین شاخص‌های ارزیابی اعتبار مدل از منابع معتبر استخراج و مقادیر حاصل‌شده با معیارهای پیشنهادی تطبیق داده شد. نتایج نشان می‌دهد (جدول 5) میان مقادیر حاصل‌شده با معیارهای پیشنهادی همخوانی زیادی وجود دارد و کلیت مدل دقت و اعتبار کافی دارد.

جدول- 5: شاخص‌های ارزیابی کلیت مدل اندازه‌گیری شاخص‌های کارآفرینی

*قاسمی، 1389؛ منبع: یافته‌های پژوهش، 1399

مرحلة دوم: شناسایی تعیین‌کننده‌های کارآفرینی

در این مرحله برای شناسایی مهم‌ترین تعیین‌کننده‌های کارآفرینی در قالب چند عامل محدود و کلیدی، از آزمون تحلیل عاملی اکتشافی استفاده شده است. در این آزمون، مقدار آماره‌های KMO و بارتلت به ترتیب 796/0 و 495/2101 بود که در سطح 99 درصد اطمینان معنادار بودند. نتایج نشان داد عوامل شناسایی‌شده در پنج عامل کلیدی خلاصه شده‌اند و درمجموع توانایی تبیین 446/62 درصد از واریانس تعیین‌کننده‌های کارآفرینی را دارند (جدول 6).

جدول- 6: عوامل استخراج‌شده درزمینة تعیین‌کننده‌های کارآفرینی

منبع: یافته‌های پژوهش، 1399

در ادامه با توجه به مفهوم متغیرهای بارگذاری‌شده در هر عامل، عوامل پنج‌گانه نام‌گذاری شدند (جدول 7). یافته‌ها نشان می‌دهد مهم‌ترین عوامل تعیین‌کنندة کارآفرینی (پنج عامل شناسایی‌شده) به ترتیب اهمیت عبارت‌اند از: عامل سیاست‌های حمایت اقتصادی، آموزشی‌ترویجی، مدیریتی‌زیرساختی، تقویت اقتصاد مشارکتی و عامل محیطی‌منطقه‌ای. درواقع براساس یافته‌های حاصل‌شده، بهبود وضعیت این عوامل در توسعة کارآفرینی مؤثر است.

جدول- 7: متغیرها، بار عاملی و نام‌گذاری عوامل مؤثر بر توسعة کارآفرینی در محدودة مطالعاتی

منبع: یافته‌های پژوهش، 1399

مرحلة سوم: طراحی مدل تعیین‌کننده‌های کارآفرینی

در این مرحله برای طراحی مدل نهایی تعیین‌کننده‌های کارآفرینی، آثار پنج عامل شناسایی‌شده (به‌مثابة متغیرهای مستقل) بر شاخص‌های کارآفرینی (به‌مثابة متغیرهای وابسته) با استفاده از مدل‌سازی معادلات ساختاری بررسی شده است. یافته‌ها نشان می‌دهد (شکل 5) بارهای عاملی در وضعیت مناسبی قرار دارند و از این نظر مدل طراحی‌شده اعتبار و دقت کافی دارد.

شکل- 5: مدل نهایی عوامل مؤثر بر شاخص‌های کارآفرینی در جوامع روستایی

منبع: یافته‌های پژوهش، 1399

نتایج بررسی برازش کلیت مدل نشان می‌دهد (جدول 8)، وضعیت همة معیارهای برآوردشده با مقادیر مطلوب همخوانی زیادی دارد و مدل ترسیم‌شده برای شناسایی تعیین‌کننده‌های کارآفرینی از اعتبار کافی برخوردار است.

جدول- 8: شاخص‌های ارزیابی کلیت مدل ساختاری عوامل مؤثر بر توسعة شاخص‌های کارآفرینی

* قاسمی، 1389؛ منبع: یافته‌های پژوهش، 1399

در ادامه آثار هریک از متغیرهای مستقل (پنج عامل شناسایی‌شده) بر متغیر وابسته (شاخص‌های کارآفرینی) بررسی شده است. یافته‌ها نشان می‌دهد متغیرهای مستقل اثر زیادی بر شاخص‌های کارآفرینی داشته‌ و درمجموع توانسته‌اند 65 درصد از واریانس آن را تبیین کنند (شکل 5). درزمینة آثار مستقیم متغیرهای مستقل بر متغیر وابستة پژوهش، نتایج نشان می‌دهد (جدول 9) اثر دو عامل سیاست‌های حمایت اقتصادی و عوامل محیطی‌منطقه‌ای به ترتیب با مقادیر 613/0 و 461/0، به‌لحاظ آماری معنادار بوده است و اثر دیگر عوامل بر شاخص‌های کارآفرینی معنا‌دار نبوده است. در ارتباط با آثار غیرمستقیم متغیرهای مستقل بر متغیر وابستة پژوهش، نتایج نشان می‌دهد در مدل طراحی‌شده اثر هیچ‌یک از متغیرها معنادار نبوده است. درمجموع یافته‌ها نشان می‌دهد در میان عوامل مؤثر بر شاخص‌های کارآفرینی، دو عامل سیاست‌های حمایت اقتصادی و عوامل محیطی‌منطقه‌ای اثر کل و مستقیم معنادار بر متغیر وابسته دارند (جدول 9). مقدار اثر کل این دو عامل به ترتیب 601/0 و 461/0 است. درواقع این دو عامل در مدل حاصل‌شده با همبستگی و ارتباط با سایر عوامل به‌مثابة دو عامل کلیدی و مؤثر در توسعة کارآفرینی نقش داشته‌اند.

جدول- 9: آثار استاندارد، غیراستاندارد، مستقیم، غیرمستقیم و کل عوامل شناسایی‌شده بر شاخص‌های کارآفرینی

منبع: یافته‌های پژوهش، 1399

نتیجه‌گیری

برون‌رفت از چالش‌های سکونتگاههای روستایی مانند فقر، ناامنی غذایی، بیکاری، مهاجرت، رفاه کم و... در گرو اتخاذ سیاست‌ها و راهبردهای نوینی است که متناسب با شرایط جغرافیایی حاکم بر سکونتگاههای روستایی باشد. با استناد به متون علمی موجود، ترویج و توسعة کارآفرینی در رفع محرومیت‌ها و مشکلات جوامع روستایی به‌ویژه جوامع محروم مؤثر واقع می‌شود. این مهم در گرو مطالعات پایه و بنیادی درزمینة کارآفرینی و عوامل مؤثر بر آن در هر فضای جغرافیایی است؛ از این رو مطالعة حاضر با هدف سنجش شاخص‌های کارآفرینی و عوامل مؤثر بر توسعة آنها در مناطق روستایی واقع در منطقة اورامانات انجام شده است.

نتایج نشان داد جامعة روستایی مطالعه‌شده به‌لحاظ بهره‌مندی از شاخص‌های کارآفرینی ضعیف است. مقطعی‌بودن برگزاری دوره‌های آموزشی و ضعف میزان مهارت‌های مختلف کسب و کار در میان روستاییان، ارتباط و تعامل ضعیف میان روستاییان و کارآفرینان، محدودیت فناوری، مقاومت روستاییان دربرابر تغییرات و نوآوری، خطرپذیری کم، مقطعی‌بودن حمایت‌های مالی و موانع مربوط به صادرات محصولات و تولیدات به‌ویژه ناپایداری سیاست‌های مرزی، بی‌سوادی زیاد و تحصیلات دانشگاهی کم (فقط 9 درصد تحصیلات دانشگاهی دارند) روستاییان از دلایل این امر محسوب می‌شود. بیکاری زیاد، درآمد کم و ضعف مالی روستاییان نیز در این امر مؤثر است؛ زیرا ضعف مالی خطر‌پذیری روستاییان را کاهش خواهد داد و به نوعی گرایش آنها را به فعالیت‌های کارآفرینانه محدود خواهد کرد؛ همچنین ضعف زیرساخت‌های فیزیکی، ارتباطی و مرزی‌بودن منطقه روی هم رفته شرایطی را به وجود آورده است که روستاییان منطقة اورامانات به‌لحاظ بهره‌مندی از شاخص‌های کارآفرینی در وضع نامناسبی قرار گیرند؛ با وجود این نباید از آثار مثبت کارآفرینی بر توسعة روستایی غافل شویم و درعوض باید به‌دنبال مناسب‌ترین راه‌حل‌ها برای ارتقا و توسعة آن در میان روستاییان باشیم. پرسشی که در اینجا مطرح می‌شود این است که با توجه به شرایط نامناسب بهره‌مندی روستاییان از شاخص‌های کارآفرینی، برای ارتقای این شاخص‌ها چه باید کرد. براساس نتایج تحلیل عاملی اکتشافی، برای ارتقای شاخص‌های کارآفرینی در محدودة مطالعاتی باید عوامل زیر را ارتقا داد؛ این عوامل به ترتیب اهمیت عبارت‌‌اند از: سیاست‌های حمایت اقتصادی، آموزشی‌ترویجی، مدیریتی‌زیرساختی، تقویت اقتصاد مشارکتی و محیطی‌منطقه‌ای.

از آنجایی که در مطالعات سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی استان کردستان (1398)، رومی و پاروت[30] (2008)، نواز[31] (2009)، ساتیاباما[32] (2010)، فولمر و همکاران[33] (2010)، موحدی و یعقوبی فرانی[34] (2012)، چاکرابورتی[35] (2014)، نگلر و ناوده[36] (2017)، کراکویاک- بال و همکاران[37] (2017)، کلوفستن و همکاران[38] (2020) و سلیمانی و همکاران[39] (2021) به نوعی به عوامل شناسایی‌شده در پژوهش حاضر به‌مثابة تعیین‌کننده‌های توسعة کارآفرینی اشاره شده، نتایج پژوهش حاضر با مطالعات نام‌برده همسوست و این همسویی اعتبار نتایج پژوهش را افزایش می‌دهد؛ اما ترکیب و اولویت عوامل شناسایی در این پژوهش با دیگر پژوهش‌ها متفاوت است؛ زیرا این نتایج برگرفته از جامعة روستایی است که از یک سو به‌لحاظ بهره‌مندی از شاخص‌های توسعة روستایی ضعف شدیدی دارند و از سوی دیگر به‌لحاظ برخورداری از منابع محیطی و منطقه‌ای غنی و مستعدند. درواقع با بهبود وضعیت این عوامل در جامعة روستایی می‌توان به ارتقای سطح شاخص‌های کارآفرینی در آینده امیدوار بود. نتایج مدل نهایی تعیین‌کننده‌های توسعة شاخص‌های کارآفرینی نشان داد دو عامل سیاست‌های حمایت اقتصادی و عوامل محیطی‌منطقه‌ای به‌واسطة ارتباط با دیگر عوامل شناسایی‌شده، بیشترین اثر را بر شاخص‌های کارآفرینی داشته‌اند.

در رابطه با تقویت عامل سیاست‌های حمایت اقتصادی بیان این نکته لازم است که در ایران به‌ویژه در مناطق روستایی محروم، بخش خصوصی تمایل بسیار کمی به سرمایه‌گذاری اقتصادی دارد؛ بنابراین در شرایط فعلی سرمایه‌گذاری و حمایت بخش دولتی نقش تعیین‌کننده‌ای در توسعة کارآفرینی دارد. این حمایت می‌تواند با واگذاری وام‌های بانکی با بهرة کم و دورة بازپرداخت بلندمدت، کمک بلاعوض به افراد پیش رو درزمینة فعالیت‌های کارآفرینی، تضمین خرید تولیدات و محصولات با قیمت مناسب و برقراری ارتباط میان روستاییان و بازارهای عمده و اصلی در داخل و خارج ایران عملیاتی و اجرایی شود.

بهبود عامل محیطی‌منطقه‌ای نیز با مصرف بهینة منابع آب از طریق توسعة استفاده از سیستم‌های آبیاری نوین (بارانی و قطره‌ای)، جلوگیری از انتقال آب سدها به خارج از منطقه برای توسعة اراضی زیر کشت آبی، مدیریت منابع خاک زراعی و توسعة کشاورزی پایدار، تبلیغات مؤثر درزمینة معرفی جاذبه‌های گردشگری منطقه (بافت پلکانی روستاها، آداب و رسوم محلی، جاذبه‌های ژئوتوریستی و طبیعت‌گردی قرارگرفته در مجاورت روستا و...)، احداث اقامتگاه بوم‌گردی و اکوکمپ‌های گردشگری، بازگشایی مرزها با کشور عراق، ساماندهی و احداث بازارچه‌های مرزی و تسهیل فرایند صدور مجوز برای صادرات تولیدات محقق می‌شود. اجرایی‌کردن این اقدامات در گرو تقویت و ارتقای سطح دیگر عوامل مؤثر بر کارآفرینی است.

برای ارتقای سطح عامل آموزشی‌ترویجی برگزاری دوره‌های آموزشی آشنایی با مفهوم کارآفرینی و شاخص‌های آن، توزیع و پخش پوستر، کتابچه، مجله و ویدئوکلیپ‌هایی از افراد موفق درزمینة کارآفرینی، برگزاری کارگاههای کارآفرینی مختص گروههای مختلف ساکن در روستاها (مانند زنان، سرپرستان خانوار و جوانان) و برقراری ارتباط و تعامل میان روستاییان و کارآفرینان نمونه پیشنهاد می‌شود.

برای بهبود وضعیت عامل مدیریتی‌زیرساختی استخدام مدیران روستایی آگاه و با دانش کافی در روستاها، تقویت زیرساخت‌های کالبدی و خدماتی (مانند جاده، دسترسی به تلفن و شبکة اینترنت، گازرسانی به روستاها)، احداث بازارهای محلی روزانه و هفتگی به‌ویژه در مجاورت محورهای ارتباطی و روستاهای هدف گردشگری و بهبود کیفیت مدارس به‌ویژه برای زنان روستایی پیشنهاد می‌شود.

تقویت اقتصاد مشارکتی از دیگر عوامل مؤثر بر توسعة شاخص‌های کارآفرینی بود. ارتقای سطح این عامل با تشکیل و راه‌اندازی تعاونی‌های چندمنظورة تولید و فروش با مشارکت فعال روستاییان، راه‌اندازی صندوق‌های خرد اعتباری مشارکتی (گروههای زنان، سرپرستان خانوار و جوانان)، تشویق و ترغیب روستاییان به شروع فعالیت‌های اقتصادی گروهی و مشارکتی (مانند بهره‌برداری مشترک از منابع آب و خاک، احداث کارگاههای محلی فرآوری تولیدات زراعی، دامی و باغی، خرید اشتراکی ادوات و ماشین‌آلات کشاورزی و...) و تقویت شاخص‌های سرمایة اجتماعی (اعتماد، مشارکت، همکاری و...) محقق خواهد شد.

درمجموع برای توسعه و بهبود سطح شاخص‌های کارآفرینی در وضع موجود و آینده باید همة عوامل شناسایی‌شده تقویت و از میان آنها تأکید بیشتری بر دو عامل سیاست‌های حمایت اقتصادی و عوامل محیطی‌منطقه‌ای شود. درواقع شاخص‌های کارآفرینی را می‌توان به سیستم زنجیره‌واری تشبیه کرد که سیاست‌های حمایت اقتصادی و عوامل محیطی‌منطقه‌ای، حلقه‌های اصلی و کانونی آن را تشکیل می‌دهند. با توجه به ضعف شدید بنیان پژوهشی و علمی درزمینة کارآفرینی در جوامع روستایی محروم در ایران، نتایج این پژوهش می‌تواند مورد استفادة مؤسسات، سازمان‌ها و نهادهای دولتی و خصوصی مرتبط با توسعة روستایی، کارآفرینان، مؤسسات خیریه و مراکز علمی و دانشگاهی قرار گیرد.

[1]. Global Entrepreneurship and Development Institute

[2]. Korsgaard et al.

[3]. Entrepreneurship in the rural

[4]. Rural entrepreneurship

[5]. Littunen

^[6]. Roomi and Parrott

[7]. Folmer et al.

[8]. Chakraborty

^[9]. Nagler and Naude

^[10]. Krakowiak-Bal et al.

^[11]. Klofsten et al.

[12]. Soleymani et al.

[13]. گفتنی است از دهه‌های گذشته تاکنون استان کرمانشاه ازلحاظ بیکاری جزو مطرح‌ترین استان‌های کشور بوده است.

[14]. Bartlett et al.

[15]. Know entrepreneurs

[16]. Opportunity perception

[17]. Perception and acceptance

[18]. Entrepreneurship Indices Model (EIM)

[19]. با توجه به اینکه هدف از این کار، طراحی مدل شاخص‌های کارآفرینی بود و همچنین متغیرهای قرارگرفته در همة عوامل تشابه مفهومی و محتوایی زیادی با هم داشتند، از نام‌گذاری عوامل صرف‌نظر شد و عوامل به‌صورت عامل 1 تا 5 نام‌گذاری شدند.

1. 1. کای اسکوئر
2. درجة آزادی
3. کای اسکوئر نسبی
4. برازش تطبیقی
5. ریشة میانگین مربعات خطای برآورد
6. شاخص هلتر
7. ریشة دوم مربع باقی‌مانده
8. شاخص نیکویی برازش
9. شاخص نرمان‌شدة بنتلرـ بونت
10. 10. نسبت صرفه‌جویی

[30] .Roomi and Parrott

[31]. Nawaz

[32]. Sathiabama

[33]. Folmer et al.

[34]. Movahedi and Yaghoubi-Farani

[35]. Chakraborty

[36]. Nagler and Naude

[37]. Krakowiak-Bal et al.

[38]. Klofsten et al.

[39]. Soleymani et al.