پیوندهای مفید
اخبار و اعلانات
آمار
| تعداد نشریات | 43 |
| تعداد شماره‌ها | 1,652 |
| تعداد مقالات | 13,415 |
| تعداد مشاهده مقاله | 30,321,086 |
| تعداد دریافت فایل اصل مقاله | 12,095,830 |
بازشناسی ابعاد و کیفیت‌های کوچه‌باغ به‌عنوان الگویی بومی در روستاها و شهرهای ایران | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| جغرافیا و برنامه ریزی محیطی | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| مقاله 7، دوره 32، شماره 1 - شماره پیاپی 81، فروردین 1400، صفحه 93-118 اصل مقاله (1.24 M) | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| نوع مقاله: مقاله پژوهشی | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| شناسه دیجیتال (DOI): 10.22108/gep.2021.125035.1355 | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| نویسنده | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| اصغر مولایی* | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| استادیار گروه شهرسازی دانشکده شهرسازی و معماری دانشگاه هنر اسلامی تبریز | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| چکیده | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| کوچه‌باغ، مکانی خاطره‌انگیز، شاعرانه و فضایی روح‌نواز و یادآور باغها و کوچه‌های زیباست؛ همچنین در حوزة شعر و ادب، مفهومی آشنا و در معماری و شهرسازی سنتی، الگویی اصیل، فضایی زیبا، هنری و آرامش‌بخش محسوب می‌شود؛ الگویی که در دورة حاضر سبک‌های معماری و شهرسازی غیربومی و غربی جایگزین آن شده و در حال زوال است. مسئلة پژوهش حاضر، بی‌توجهی به باغها و فراموشی الگوی کوچه‌باغ‌ها در فرایند تحول بافت‌های مسکونی شهرها و روستاهای ایران در گذر زمان است. توجه به این امر در دورة کنونی از تخریب و نابودی باغها و کوچه‌باغ‌های موجود پیشگیری می‌کند؛ چنانچه بعضی از محله‌ها، شهرها و روستاهای ایران در حال حاضر از باغها و کوچه‌باغ‌های ارزشمندی برخوردارند که بازشناسی، حفاظت و توجه به آنها برای تعمیق این الگوی ایرانی مؤثر است. هدف و روش پژوهش بنابراین هدف اصلی این پژوهش، تبیین جایگاه کوچه‌باغ در شعر و ادب و معماری و شهرسازی ایرانی و ارتباط بین آنهاست. در این زمینه، مهم‌ترین پرسش مقاله این است که جایگاه کوچه‌باغ‌ها در طراحی بافت‌های محلی و شهری ایران چیست. روش پژوهش، تاریخی‌تحلیلی با رویکرد کیفی و کمی است که با شیوه‌های مطالعة اسنادی، کتابخانه‌ای و بررسی نمونه‌های موردی و توزیع پرسش‌نامه و تحلیل‌های آماری انجام شد. یافته‌های پژوهش نتایج پژوهش نشان می‌دهد کوچه‌باغ‌ها در سنت معماری و شهرسازی سنتی ایران، بخشی جدایی‌ناپذیر از بافت‌های شهری بوده‌اند و هنوز هم بخشی از ارکان بافت‌های روستایی و شهری محسوب می‌شوند؛ چنانکه بافت مصنوع روستاها و شهرها با کوچه‌باغ‌ها به‌طور تدریجی به بافت باغها و مزارع متصل شده است. بررسی نمونة موردی کوچه‌باغ‌های سردرود با پرسش در قالب طیف لیکرت از مراجعان و کاربران نشان‌دهندة آن است که کیفیاتی چون هویت و اصالت، سرزندگی، آرامش، زیبایی، دسترسی مطلوب و تعلق خاطر بیشترین امتیاز را دارند. نتیجه‌گیری کوچه‌باغ از دوره‌های گذشته جایگاهی مهم در ادبیات و هنر معماری و شهرسازی ایران داشته و مکانی برای بروز احساسات انسانی و عاطفی بوده است. استفاده از کوچه‌باغ در شعر و ادبیات ایرانی، برای بیان فضایی آرمانی و عرفانی بوده و همچنین برای توصیف فضای عاشقانة شاعران و سرایندگان استفاده شده است. نگرش انسانی و ادبی و طبیعت‌محور به فضاهای شهری در روستاها و شهرها به احیای الگوی گمشدة کوچه‌باغ و آفرینش فضاهای شهری آرامش‌بخش کمک می‌کند. در این زمینه راهبردهای حفاظت از میراث طبیعی باغها و کوچه‌باغ‌ها، رعایت حریم و مالکیت، کارآمدسازی باغها با الگوی باغ پذیرایی، طراحی شهری کوچه‌باغ‌ها، خلاقیت در طراحی کوچه‌باغ و پیش‌بینی کوچه‌باغ در بازآفرینی شهری پیشنهاد می‌شود. | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| کلیدواژه‌ها | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| کوچه‌باغ؛ فضای شهری شاعرانه؛ شعر و ادبیات؛ الگو؛ روستاها و شهرهای ایران | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| اصل مقاله | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
طبیعت، یکی از موضوعات و مفاهیم مهم در هنر و ادب ایرانی است. این مفهوم در متون نظم و نثر فارسی، سفرنامه‌ها، مناجات‌نامه‌ها، قصه‌ها و داستان‌ها و ادبیات عامیانه تجلی یافته است. طبیعت در تصویرسازی ادبی و گرایش به آن در سرودة شاعران به‌طور خواسته و ناخواسته نمایان شده و اندیشیدن دربارة آن، درحقیقت اندیشیدن دربارة خویشتن و تمایلات انسانی است (کلاهچیان و حیدری‌نیا، 1392: 72). سرودن شعر دربارة طبیعت در همة زمان‌ها مورد توجه شاعران بوده است؛ اگرچه نوع آن با توجه به ذوق شاعران متفاوت بوده است (شفیعی کدکنی، 1366: 318)؛ برای نمونه در غزلیات مولانا، اشکال متنوع طبیعی از قبیل باغها، گیاهان و آب در تصویرسازی عرفانی مورد توجه بسیار بوده است (کلاهچیان و حیدری‌نیا، 1392: 71). در دوران گذشته در بافت بیشتر شهرها و محله‌های ایران، باغها و پهنه‌های سبز جایگاه ویژه‌ای داشته‌اند. این باغها، کارکردی اقتصادی شامل تولید میوه و سبزیجات و درآمد اقتصادی و کارکردی زیست‌محیطی به‌مثابة ریة تنفسی شهر و محله‌ها داشته‌اند؛ علاوه بر این کوچه‌هایی از هم‌جواری با باغها پدید می‌آمد که حیات عمومی ساکنان با آن عجین بوده است. ساکنان محله با عبور از این کوچه‌ها احساس آسایش و آرامش می‌کرده‌اند و به محلة خویش تعلق خاطر عمیق داشته‌اند. همان‌طور که در سروده‌های برخی از شاعران از قبیل فریدون مشیری قابل ملاحظه است، بعضی از این کوچه‌ها، محلی برای تجلی احساسات شاعرانه و قرارهای عاشقانه بوده است؛ در ادبیات فارسی اشعار بسیاری با اشارة مستقیم و غیرمستقیم به کوچه‌باغ‌ها سروده شده است. تغییرات زیست‌محیطی و کاهش تنوع زیستی نسبت به فعالیت‌های انسانی در قرن اخیر در حال افزایش است (سالمی و همکاران، 1398: 32)؛ اما در دورة حاضر تخریب باغها، ساخت‌وسازهای وسیع و نگاه اقتصادی به باغ‌های محلی و شهری موجب از بین رفتن باغها و درنتیجه کوچه‌باغ‌ها شده است. درنتیجة این روند سوداگری‌ها، الگوی بافت محله‌ها تغییر یافته است و به‌جای باغها، برج‌های مسکونی و به‌جای کوچه‌باغ‌ها، مسیرهایی بی‌روح ایجاد شده‌اند؛ احساسات شاعرانه و آسایش و آرامش جای خود را به عبور سریع خودروهای شخصی، تردد غریبه‌ها و الگوی بیگانة سکونت و تردد داده است؛ بنابراین مهم‌ترین مسئلة پژوهش حاضر، بی‌توجهی به باغها و فراموشی الگوی کوچه‌باغ‌ها در فرایند تحول بافت‌های مسکونی شهرها و روستاهای ایران در گذر زمان است. توجه به این امر در حال حاضر از تخریب و نابودی باغها و کوچه‌باغ‌های موجود پیشگیری می‌کند. بعضی از محله‌ها، شهرها و روستاهای ایران در حال حاضر از باغها و کوچه‌باغ‌های ارزشمندی برخوردارند که بازشناسی و حفاظت از آنها برای تعمیق این الگوی ایرانی مؤثر است.
هدف این پژوهش، واکاوی کوچه‌باغ به‌مثابة الگوی طراحی شهری شهرهای ایرانی است. در این زمینه، مهم‌ترین پرسش این مقاله این است که جایگاه کوچه‌باغ‌ها در طراحی بافت‌های محلی و شهری ایران چیست. روش پژوهش حاضر، تاریخی‌تحلیلی با رویکرد استدلال منطقی است که با شیوه‌های مطالعة اسنادی، کتابخانه‌ای و بررسی نمونه‌های موردی انجام می‌شود. فرایند پژوهش به این صورت است که نخست مسئلة پژوهش و روش پژوهش مطرح و جایگاه طبیعت در ادبیات ایرانی بررسی می‌شود؛ سپس واژه‌شناسی کوچه‌باغ با تأکید بر دورة صفوی و پس از آن، شرایط شکل‌گیری و تعریف و ضرورت وجودی کوچه‌باغ، علل اربعه و ارزش‌های کوچه‌باغ مطالعه می‌شود؛ در ادامه ابعاد احساسی، روانی و عرفانی کوچه‌باغ و پس از آن کوچه‌باغ و باغ‌محله در سنت شهرسازی ایران در قالب نمونه‌های موردی بررسی می‌شود؛ درنهایت با جمع‌بندی و نتیجه‌گیری، راهبردهایی برای حفاظت از کوچه‌باغ‌ها و توسعة الگوی کوچه‌باغ‌ها در نظام شهرسازی و معماری روستاها و شهرهای ایران ارائه خواهد شد.
شکل 1. دیاگرام فرایند انجام پژوهش (نگارنده، 1399) Figure 1. Diagram of research process (Author, 2020)
1.3. واژه‌شناسی کوچه‌باغ، کوچه‌ای است که راهی در باغ داشته باشد یا کوچه‌ای است که راهی به باغ داشته باشد یا از کنار باغ بگذرد.
(دهخدا، ج 12، 1373: 18685) کوچه‌باغ، مسیر رفت‌وآمدی است که دو سوی آن را دیوارهای کوتاه‌قامت خشتی و کاه‌گلی فراگرفته است و در سوی دیگر دیوارها، باغ‌هایی سرسبز قرار دارد که نمادی از معماری غنی ایرانی هستند و شاخه‌های درختان بلند باغ، دیوارهای کاه‌گلی و خشتی را مزین کرده است. کوچه‌باغ‌ها گاه بسیار تنگ و پرپیچ‌وخم و گاه بسیار عریض و مستقیم هستند؛ گاه در امتداد دیوارهای خشتی، روی زمین خاکی جویی پر از آب روان جاری است و گاه روی این دیوارها، درهای چوبی و سنگی زیبا نمایان می‌شوند که معمولاً راه ورود به باغها هستند. هوای لطیف، صدای گوش‌نواز پرندگان، ملودی جریان آب و فضای دل‌انگیز و روح‌نواز کوچه‌باغ‌ها، حس شعر و شاعری را در هر کسی برمی‌انگیزد و شاید همین مسئله باعث شده است تا کوچه‌باغ‌ها برای شاعران خوش‌ذوق ایرانی منبع الهام باشند. کوچه‌باغ‌ها، فضاهایی در ارتباط با باغها هستند که این ارتباط حتماً باید بصری و با شرایط زیر باشد:
جست‌وجوی علل وجودی یک موضوع، اهمیت و جایگاه آن را ازنظر چیستی، چرایی و چگونگی مشخص می‌کند. ابن‌سینا در توصیف علل اربعه معتقد است: «[علت] سببی یا داخل در قوام و وجود معلول است یا خارج از وجود معلول است. اینکه داخل در وجود معلول است یا جزء بالقوه است که همان ماده است یا جزء بالفعل است که آن را صورت می‌دانند. حال اگر علّت شی خارج از وجود معلول باشد، دو فرض بیشتر ندارد؛ یا معلول وجودش از او ایجاد شده که فاعل است یا معلول به دلیل آن متحقق شده که همان غایت است» (ابن‌سینا، 1400: 244). برای روشن‌شدن ضرورت وجودی کوچه‌باغ‌ها و شناخت سبب، ماده، صورت، فاعل و غایت آن باید علل اربعة آن را بررسی کرد. از دیدگاه آیت‌الله جوادی آملی نظم موجود در هستی در چهار بخش مطرح است: نظم فاعلی، نظم درونی، نظم بیرونی و نظم غایی (جوادی آملی، 1384: 106-112). جدول 1. علل اربعة کوچه‌باغ‌ها (نگارنده، 1399) Table 1. Four causes of Bagh alley (Author, 2020)
2.3. جایگاه کیفیات محیطی در کوچه‌باغ‌ها 1.2.3. ابعاد فرهنگی و ادبی در شاهنامة فردوسی، ایجاد تمدن با جمشید، پسر تهمورث دیوبند، آغاز می‌شود. یکی از کارهای وی، تقسیم‌بندی اجتماعی است؛ برای ایجاد نظم در کارها، باید هرکسی در حرفة متناسب با خود برقرار بماند؛ ازجمله آنکه کارهای ساختمان‌سازی به دیوان واگذار می‌شود. اینان هستند که در این حرفه مهارت دارند. خشت و گل و سنگ به کار می‌برند و دیوار برمی‌افرازند. چرا دیوان؟ زیرا در اعتقاد باستانی، باور بر آن بوده که هرگونه مداخله و تغییر در کار طبیعت، عملی ضد ایزدی است. اگر بشر بخواهد از روال طبیعی خارج شود و به تصنع دست بزند، به طبیعت تجاوز کرده است و این پسند خدایان نیست (اسلامی ندوشن، 1388: 80-81). احساسات انسانی معطوف به طبیعت جایگاهی والا در نظم و نثر فارسی دارد. باغها که از مهم‌ترین مکان‌های کار، فعالیت و حیات مردم به‌ویژه در دوران گذشته محسوب می‌شده‌اند، نقشی ویژه در تجلی این احساسات ناب انسانی داشته‌اند. بسیاری از نامداران عرصة علم، فرهنگ، ادب و هنر در دوره‌های رشد و آموزش خود با باغها و فضاهای طبیعی در ارتباط بوده‌اند؛ درواقع بهره‌گیری از فضاهای طبیعی و باغها به‌مثابة محل زندگی و تفکر در دستیابی بسیاری از آنها به اهداف عالی علمی، هنری و ادبی بی‌تأثیر نبوده است؛ البته تأثیرات زمینه و فضای طبیعی در رشد و تعالی نامداران علمی، ادبی و هنری به معنای جبرگرایی محیطی نیست؛ بلکه مقصود تأثیرات مثبت فضای طبیعی و زیستی در آرامش‌بخشی و فراهم‌کردن بستری مناسب در کنار سایر مؤلفه‌های تعالی انسانی است. احساسات معطوف به مکان همچون شادی، طراوت، شادابی، حس شاعرانگی، عشق، شیرینی، آرامش و دل‌انگیزی ازجمله احساسات نابی است که در باغها و کوچه‌باغ‌ها متجلی می‌شود. کوچه‌باغ‌ها بیشتر به‌مثابة مکان‌هایی خاطره‌انگیز برای قرارهای عاشقانه، قدم‌زدن و گذران اوقات فراغت استفاده می‌شده‌اند. در اشعار مختلفی به این کارکرد کوچه‌باغ‌ها و بروز احساسات لطیف انسانی در آنها اشاره شده است: محمدحسین بهجت تبریزی (شهریار) در غزلی با استفاده از فضای احساسی باغ‌های شمیران به‌مثابة مکانی خاطره‌انگیز برای قرارهای عاشقانه با معشوقه‌اش، حالات روحی خویش را این‌گونه توصیف کرده است:
صائب تبریزی در غزل‌هایش با تشبیه کوچه‌باغ به زلف معشوق، حس خوشایند و شیرین تماشای گیسوان یار را همچون نظارة پیچ‌وخم کوچه‌باغ‌ها بیان می‌کند:
وی در غزلی دیگر، کوچه‌باغ را به مسیری آسمانی مزین به ستاره‌ها تشبیه کرده است:
صائب تبریزی در غزل‌هایی برای بیان ارزش و اهمیت حضور یار، کوچه‌باغ را در ارتباط با بهشت و خلد می‌داند:
رهی معیری در غزل سنگریزه، کوچه‌باغ را فضایی شادی‌بخش و پر از اشتیاق برای توصیف شیرینی‌های گذران اوقات با یار توصیف کرده است. معیری در این ابیات، پیچ‌وخم کوچه‌باغ‌های کوهپایه را فضایی مناسب برای عشق‌بازی و عشوه‌گری دانسته است:
فریدون مشیری در ابیاتی با اشاره به کوچه‌باغ به‌مثابة فضایی ذهنی و خاطره‌انگیز، عالم پندار و آرزوهای خویش را توصیف کرده است: من با سمند سرکش و جادویی شراب/ تا بیکران عالم پندار رفته‌ام/ تا کوچه‌باغ خاطره‌های گریزپا/ تا شهر یادها... (فریدون مشیری، 1392: 129) محمدرضا شفیعی کدکنی در کتابی با عنوان در کوچه‌باغ‌های نشابور با لحنی ادبی به وضعیت تاریک سیاسی و آزادی بیان در دورة پهلوی اشاره کرده است: در کوچه‌باغ‌های نشابور/ مستان نیم‌شب به ترنم/ آوازهای سرخ تو را/ باز ترجیع‌وار زمزمه کردند/ نامت هنوز ورد زبان‌هاست (شفیعی کدکنی، 1389: 4) در شعری دیگر: وقتی که فصل پنجم این سال آغاز شد/ دیوارهای واهمه خواهد ریخت/ و کوچه‌باغ‌های نشابور/ سرشار از ترنم مجنون خواهد شد/ مجنون بی‌قلاده و زنجیر (شفیعی کدکنی، 1389: 5) شفیعی کدکنی در کتاب در کوچه‌باغ‌های نشابور با گرایشی به عرفان مثنوی معنوی از کوچه‌باغ در اشعار خود استفاده می‌کند. وی همچنین با گرایشی اجتماعی، اشعاری انتقادی با استفاده از مفهوم کوچه‌باغ منتشر می‌کند. زندان واژه‌ها را دیوار و باره بشکن/ و آواز عاشقان را/ مهمان کوچه‌ها کن/ زین بر نسیم بگذار/ تا بگذری از این بحر/ وز آن دو روزن صبح/ در کوچه‌باغ مستی/ باران صبحدم را/ بر شاخة اقاقی/ آیینة خدا کن/ بنگر جوانه‌ها را، آن ارجمندها را/ کان تار و پود چرکین/ باغ عقیم دیروز/ اینک جوانه آورد/ بنگر به نسترن‌ها/ بر شانه‌های دیوار/ خواب بنفشگان را/ با نغمه‌ای درآمیز/ و اشراق صبحدم را/ در شعر جویباران/ از بودن و سرودن/ تفسیری آشنا کن/ بیداری زمان را/ با من بخوان به فریاد/ ور مرد خواب و خفتی/ رو سر بنه به بالین تنها مرا رها کن (شفیعی کدکنی، 1389: 6). به‌طور کلی در نظم و نثر فارسی، کوچه‌باغ در معانی و مفاهیم توصیف زلف یار، توصیف فضای ذهنی و خاطرات شیرین عاشقی، توصیف زیبایی فضای ذهنی، آرزوی فضایی شیرین و دلچسب و... به کار رفته است؛ در این زمینه ادیبان و شاعران از صنایع ادبی استعاره، ایهام و روایتگری خاطرات بهره گرفته‌اند. کوچه‌باغ در اشعار سهراب سپهری در ارتباط با عرفان ادبی و شهودی قابل بررسی است. شعر سهراب به‌لحاظ کسب تجربه‌های شهودی، رهاشدن از خود و فناشدن در ذات الهی، خوانندگان زیادی در بین ایرانیان و مردمان دیگر کشورها یافته است. از نگاهی دیگر کوچه‌باغ در ارتباط با حوزة عرفانی و عبادی و نیایشی بررسی می‌شود. در این نگرش تقوی و تسلیم دربرابر خداوند، مهم‌ترین ابزار سیر و حرکت در کوچه‌باغ بهشت است. درگاهی (1397: 24) در کتاب کوچه‌باغ‌های بهشت سعادت با تأکید بر مفاهیمی چون داشتن محبت اهل بیت علیهم‌السلام، زندگی‌کردن برای آنها، تسلیم خود به ایشان، در محضر و مشهد آنها زندگی‌کردن، انجام اعمال به نیابت آنها، توجه به نفس و... می‌نویسد: «اگر مردم می‌دانستند چه فضیلتی در معرفت خداست، هیچ‌گاه به آنچه خداوند از شکوفایی زندگانی دنیا و نعمت‌ها به دشمنان خود داده است، چشم نمی‌دوختند و دنیای آنها در نظرشان از آنچه روی آن پا می‌گذارند، پست‌تر بود و باید که از معرفت خدای جلیل و عزیز بهره‌مند شوند و به آن شادکام باشند؛ شادکامی و لذت‌بردن کسانی که پیوسته در باغ‌های بهشت با اولیای خدا به سر می‌برند.» 2.2.3. ابعاد فضایی‌کالبدی، کارکردی، منظر عینی و زیست‌محیطی کوچه‌باغ اکولوژی به‌مثابة «مفهوم»، «روش» و «نظریه» در نگرش‌های «غیرمدرن»اهمیت فزاینده‌ای یافته است. اکولوژی به‌مثابة «مفهوم»، بیش از هر چیز با «جغرافیا» درهم تنیده است و به سبب رویکرد تعاملی و کلاسیک جغرافیا به انسان- طبیعت، از ظرفیت‌های این دانش برای استوارسازی بنیادهای خود بهره گرفته است (کاویانی‌راد و قره‌بیگی، 1395: 274). واژة توسعة پایدار نخستین‌بار در سال 1980 در گزارش انجمن بین‌المللی حفاظت از منابع طبیعیبا عنوان اتحادیة جهانی حفاظت از طبیعت و منابع طبیعی به کار برده شد و گزارش آن را با عنوان آیندة مشترک ما که گزارش براتلند نیز نامیده می‌شود، کمیسیون محیط زیست و سازمان ملل تهیه کرد(سالمی و همکاران، 1398: 34). شهرها پیوسته رو به گسترش هستند و هر روز بر تعداد ساکنان شهرهای بزرگ افزوده می‌شود. این گستردگی روزافزون تخریب محیط‌زیست و افزایش آلودگی‌های محیط‌زیست را در پی داشته است؛ این در حالی است که براساس اصل 50 قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، حفظ محیط‌زیست وظیفة عمومی تلقی می‌شود (علوی و همکاران، 1392: 128). یکی از مهم‌ترین رویکردها در پژوهش‌های معماری و شهرسازی، توسعة پایدار و ایجاد بناها و شهرهای پایدار است. جست‌وجوی این مفهوم در منابع اصیل ایرانی با واژه‌های نزدیک، به تعمیق آن کمک می‌کند. فردوسی در شاهنامه در ابیات زیر با واژه‌های آرام، شاد، استوار و ایمن به مفاهیم طبیعی و فرهنگی توأمان اشاره کرده است:
به‌طور کلی می‌توان چنین جمع‌بندی کرد که کوچه‌باغ‌ها از ویژگی‌ها و کیفیاتی برخوردارند و در ابعاد محیطی، احساسی و روانی، بصری، ادبی، فراغتی و تفریحی قابل بررسی هستند. این کیفیات انسانی و محیطی عبارت‌اند از:
جدول 2. کیفیات محیطی کوچه‌باغ‌ها در ابعاد مختلف (نگارنده، 1399) Table 2. Environmental qualities of Bagh alleys in different dimensions (Author, 2020)
کوچه‌باغ‌ها را می‌توان ازلحاظ مقیاس، موقعیت و کارکرد گونه‌شناسی کرد؛ ازلحاظ موقعیت کوچه‌باغ‌ها گونه‌های شهری، روستایی و بیرون‌شهری دارند. در مناطق مختلف کویری، کوهستانی، شهری و روستایی ایران انواع متنوعی از کوچه‌باغ‌ها وجود دارد. احداث باغها در داخل بافت شهری و روستایی و نیز مسیرهای منتهی به آن به شکل‌گیری کوچه‌هایی محصور با پوشش گیاهی و دیوارهای کاه‌گلی یا سنگی منجر می‌شود؛ ازلحاظ شکلی هم کوچه‌باغ‌ها به انواع کوچه‌باغ‌های پارک، روستایی، شهری و بیرون شهری دسته‌بندی می‌شوند: جدول 3. گونه‌شناسی کوچه‌باغ‌ها ازلحاظ مقیاس و موقعیت (نگارنده، 1399) Table 3. Typology of Bagh alley in terms of scale and location (Author, 2020)
کوچه‌باغ‌های متعدد و گوناگونی در بیشتر روستاها و شهرهای ایران وجود دارد که بعضی از آنها هنوز هم به قوت خود باقی هستند؛ ازجمله کوچه‌باغ‌های شیراز، تیران و کرون، کوچه‌باغ تبریز، کوچه‌باغ‌های سمنان و... که با اشکال متنوع و منحصربه‌فرد به‌طور تدریجی به وجود آمده‌اند. بعضی از کوچه‌باغ‌های یادشده در زیر توصیف شده‌اند.
شکل 2. کوچه‌باغ‌های کویری و درختان توتسمنان با جداره‌های کاه‌گلی (http://shortevent.comhttp://makanbin.net) Figure 2. Bagh Alley of desert gardens and mulberry trees in Semnan with thatched walls
کوچه‌باغ تبریز یکی از محلات قدیمی شهر تبریز بین محلات قره‌آغاج، فیروز، گجیل و آخونی است. یکی از معروف‌ترین ویژگی‌های محلة قدیمی کوچه‌باغ، وجود چشمه‌های پرآب بوده است. مجاورت کوچه‌باغ با چشمة گول‌باشی موجب شده است مردم این قسمت از کوچه‌باغ را با نام «محلة گول‌باشی» بشناسند.
شکل 3. کوچه‌باغی در محلة کوچه‌باغ تبریز (http://www.naznews.ir) Figure 3. Garden Alley in Tabriz Garden Alley neighborhood
کوچه‌باغ‌های کن تهران تا دورة قاجار شهری خوش‌آب‌وهوا و سرسبز بود؛ اما امروزه توسعة بی‌رویه و افزایش جمعیت پایتخت، اثری از کوچه‌باغ‌ها و تفرجگاههای تهران قدیم برجا نگذاشته است. در کوچه‌پس‌کوچه‌های «کن» که به پشتوانة درختان چنار هنوز به‌آرامی نفس می‌کشند، طوفانی بزرگ در راه است؛ طوفان ساخت‌وساز شهرک‌ها و کمپ‌های ترک اعتیاد. دوستداران میراث فرهنگی می‌گویند اگر باغ‌های کن از بین برود، نیای چنارهای تهران از بین رفته است؛ اهالی محیط‌زیست از مرگ تنها شریان‌های تنفسی پایتخت دم می‌زنند؛ کنی‌ها اما در پاسخ به همة آنها می‌گویند اگر همین روند ادامه داشته باشد، به‌زودی باغ‌های کن شهرک یا کمپ می‌شود. در کوچه‌باغ‌های کن هزاران خاطره وجود دارد؛ خاطراتی که گاه به دورة قاجار می‌رسد؛ باغ‌های کن هنوز خاطرات کهن بسیاری را به یاد دارند. باغ عشوری، نمونة زنده و پویای این باغ‌هاست؛ باغی که یادگار مادر امیرکبیر است. زمانی تا چشم کار می‌کرد از میدان کوهسار تا وسط‌های شهر به جای تمام این کوچه، خیابان و بلوار، باغ بوده است؛ حالا از آن همه سرسبزی، چند تکه باغ بیشتر نمانده است؛ باغ‌هایی که تنها صاحبانشان با دل و جان از آنها نگهبانی می‌کنند و اگر همین‌ها سر بر زمین بگذارند، باغها همه در یک چشم به هم زدن، آپارتمان‌های سر به فلک کشیده می‌شوند. کن بیش از هزار سال قدمت دارد و هنوز جوی‌های آب در کوچه‌پس‌کوچه‌هایش می‌خروشد. در کوچه‌باغ‌های باریک و سراشیبی‌های کن به سمت امامزاده، درختان بزرگ و کهنسال گردو و چنار با قدمتی چند صدساله و شاخ و برگ‌های بزرگ و درهم‌تنیده، سایة خود را پهن کرده‌اند. باغبان‌های کن هنوز هم در حال چیدن خرمالوهای باغ هستند.
شکل 4. کوچه‌باغ‌های کن، بافت شهری کن آمیخته با فرهنگ زندگی ساکنان؛ http://Tehran.ir Figure 4. Cannes Bagh Alley, the urban fabric of Cannes mixed with the culture of life of the inhabitants
ظاهراً امامزاده شعیب، از نوادگان امام موسی کاظم (ع)، در بین باغها و درختان بزرگ و این کوچه‌پس‌کوچه‌ها فراموش شده است و کمتر کسی از وجود آن خبر دارد و از آن سراغ می‌گیرد؛ اما زائران بسیار امامزاده، عکس این قضیه را ثابت می‌کنند. در کنار امامزاده، سفره‌خانه‌ها و باغچه‌رستوران‌های زیادی وجود دارد که در نگاه اول تشخیص آنها کمی مشکل است؛ چون بافت ظاهری قدیمی آنها حفظ شده و فقط با سرک‌کشیدن به داخل باغ متوجه می‌شویم که اینجا رستوران است، نه خانه. کوچه‌باغ‌های شهمیرزاد شهمیرزاد، این زیبای خفته در دامنه‌های جنوبی البرز میانی، در طول حیات پر فراز و نشیب خود زمانی اوج اقتدار و در هنگامه‌ای دیگر، سخت‌ترین دوران تاریخ خویش را تجربه کرد؛ سم ستوران اسکندر مقدونی به رهبری کراتر، هجوم مغول، حملة تیمور و شلاق اسپهبدان طبرستان را بر گردة خویش تحمل کرد و مأمن دلیران و گردان شد و پرصلابت چون شیر قلعه باقی ماند. زمانی بر ستم طبیعت ایستادگی پیشه کرد و بر از دست رفتن جلوه‌های شکوه و عظمت خود گریست و در هنگامه‌ای دیگر قحطی و گرسنگی و بیماری را تجربه کرد. عروس زیبای البرز و نگین یکتای فریم بود؛ چون ستاره‌ای در آسمان جبال قارن می‌درخشید که از آسمان جلال بر زمین زده شد، اما باقی ماند؛ ایستاد و امروز نیز ایستاده است؛ در حالی که یک چشم به گذشتة پرشکوه دوخته است و چشمی دیگر به آینده‌ای پرامید و با تکیه بر این امید چشم به فرزندان خود دوخته است تا شاید گذشتة پرشکوهش تکرار شود. در توصیف ویژگی‌های آب‌وهوایی شهمیرزاد باید گفت اختلاف ارتفاع سمنان و شهمیرزاد از سطح دریا حدود هزار متر است؛ این امر از عجایب طبیعت استان سمنان است که در فاصلة ۲۵کیلومتری تا این اندازه اختلاف دما وجود دارد؛ بنابراین بی‌دلیل نیست که شهمیرزاد را بهشت کویر نامیده‌اند. شهمیرزاد از مناطق مختلفی تشکیل شده است؛ ازجمله شیخ چشمه سر، چاربیدان، اسیوسر، پل تک، شیخی، مازرون کوچه، کاهش، ارشک، بیدان، مرغک، مصلا، مرو، گنون لاودار، پل پی، محرم‌دشت، چهارکوچه، دروازه، حمام‌دشت، چشمه‌سر، اسال‌سر یا استخر چمن، بن بون یا چاشمیج‌محله، اسالی، کلاته و ملک طیبی، پشته، ویون در، وره‌دار، لهر، لزر، بلبل‌دره، لوچال، گل‌باغ، کشت و صنعت؛ همچنین ده صوفیان، پرور، کلیم، کاورد، فینسک، تلاجیم، ملاده، شلی، هیکو، رودبارک، فولادمحله، چاشم و خطیرکوه از روستاهای اطراف آن است. شغل مردم شهمیرزاد، باغداری، کشاورزی، زنبورداری، دامداری، خدمات تجاری و دولتی است. از شاخصه‌های شهمیرزاد، کشت و صنعت این شهر و وجود باغ‌های زیاد گردوست؛ به طوری که به‌مثابة بزرگ‌ترین باغ گردوی جهان شناخته شده است. این باغ بزرگ گردو با ۷۰۰ هکتار وسعت، در سال ۱۳۸۸ حدود ۱۳ هزار نفر سهام‌دار داشته است (قاسمی شهمیرزادی، 1379: 12- 15). شرکت کشت و صنعت شهمیرزاد در سال ۱۳۶۷ به همت جمعی از اهالی این شهر تأسیس شد و به‌منزلة شرکت سهامی خاص به ثبت رسید.
شکل 5. کوچه‌باغ‌های شهمیرزاد با درختان کهنسال؛ http://www.isna.ir Figure 5. Shahmirzad Bagh Alley with old trees کوچه‌باغ‌های شیراز قصرالدشت، محله‌ای قدیمی در شهر شیراز است که کوچه‌باغ‌های آن با حفظ بافت سنتی خود، یادآور فرهنگ و تاریخی از گذشتگان است. محلة قصرالدشت شیراز باغ‌های فراوانی با درختانی تنومند دارد؛ این درختان تنومند هرساله مقدار زیادی از میوه‌های شهر شیراز را تأمین می‌کنند و تأثیر بسزایی در هوای پاک این شهر دارند. این محلة قدیمی همواره به داشتن طبیعتی سرسبز و خرم مشهور بوده است. طی سی سال گذشته مساحت باغ‌های موجود در آن از 3 هزار هکتار به 500 هزار هکتار کاهش یافته است. کارشناسان معتقدند با وجود کم‌شدن مساحت درختان، همچنان این منطقه ریه‌های تنفسی شیراز تلقی و با جلوگیری از افزایش آلودگی هوا، عامل اصلی معتدل‌ماندن هوای شهر شناخته می‌شود. این درختان تنومند هر فصل سال را به زیباترین حالت نمایش می‌دهند. گذشته از اهالی شیراز، مردم از دیگر نقاط کشور ایران در فصول مختلف سال به این منطقه سفر می‌کنند تا این مناظر زیبا را از نزدیک ببینند؛ همچنین در این منطقه جوی‌های پرآبی وجود دارد که عامل اصلی آب‌رسانی به درختان است. در فصل زمستان با سردشدن بیش از حد هوا، آب در این جوی‌ها یخ خواهد زد و همین موضوع سبب خواهد شد شما در این محله هرگز با جانورانی مانند موش برخورد نکنید. باغ‌های قصرالدشت شیراز در فصل بهار به «باغ بهشتی» شهرت دارند؛ زیرا هوا در این فصل بسیار مطبوع و برگ درختان سرسبز است، گل‌ها می‌رویند و همه‌جا عطر خوش بهارنارنج پخش خواهد شد. ابتدای کوچه‌باغ معروف یورد دینکان، رودخانه‌ای دائمی وجود دارد که از سرقنات‌های شیراز سرچشمه می‌گیرد؛ کوچه‌هایی که هر دو طرف را درختان میوه پر کرده‌اند. بوی درخت گردو در طول مسیر کوچه‌باغ یورد به مشام می‌رسد.
شکل 6. محلة قصرالدشت شیراز با طبیعتی چندصدساله؛ http://www.shiraz.ir Figure 6. Qasr al-Dasht neighborhood of Shiraz, with a nature of several hundred years
کوچه‌باغ‌های یزد کوچه‌باغ‌های یزد، یکی از ارزشمندترین گنجینه‌های معماری و شهرسازی ایران و حاصل تعامل بین انسان، آب و گیاه هستند. این کوچه‌باغ‌ها دسترسی را آسان کرده و بین محلات شهر ارتباط برقرار می‌کنند و طرح منظر آنها شامل طرح کاشت درختان، نظام قنات‌ها و ساختار هندسی، بافت شهر و محله‌ها را شکل می‌دهد (دهقان‌پور هنزایی و پوراحمدی لاله، 1396: 6- 14).
شکل 7. کوچه‌باغ‌های یزد (دهقان‌پور هنزایی و پوراحمدی لاله، 1396: 12) Figure 7. Yazd Bagh Alley (Dehghanpour Hanzaei and Poorahmadi Laleh, 2017: 12)
کوچه‌باغ‌های تیران و کرون کوچه‌باغ‌های تیران و کرون با ویژگی‌های منحصربه‌فرد خود در انتظار ثبت ملی به سر می‌برند؛ این در حالی است که به دلیل ساخت‌وسازها و تبدیل‌شدن دیوارهای کاه‌گلی و تاریخی به دیوارهای سیمانی، در حال نابودی هستند و در صورت اقدام‌نشدن بهنگام این هویت فرهنگی از دست می‌رود. کوچه‌باغ‌های تیران در مقایسه با دیگر کوچه‌باغ‌ها از ویژگی‌های خاصی برخوردارند و نگهداری از آنها هویت و میراث گذشتگان را زنده نگه می‌دارد؛ پیچ‌های پی‌درپی و باریک از ویژگی‌های منحصربه‌فرد این کوچه‌باغ‌هاست. در گذشته مردم این شهر با حیوانات اهلی باربر مانند الاغ، بارها و محصولات خود را جابه‌جا می‌کردند و از این کوچه‌ها تنها حیوانات و دوچرخه و موتورسیکلت قادر به تردد بود؛ اما با گذر زمان و حضور خودرو در زندگی بشر، این کوچه‌ها برای تردد ماشین‌ها پهن شدند و کم‌کم هویت اصلی خود را از دست دادند. ساخت‌وسازها و تغییر دیوارهای گلی به دیوارهای سیمانی، تهدیدی است که این آثار تاریخی را نابود می‌کند و هویت اصلی آنها را از کوچه‌های خاکی، تنگ و پیچ‌درپیچ با دیوارهای گلی به سمت کوچه‌های بزرگ با دیوارهای سنگی تغییر می‌دهد. در جمع‌بندی کلی تنگی کوچه‌ها، وجود دیوارهای گلی، پیچ‌وخم‌ها و درهای سنگی از ویژگی‌های منحصربه‌فرد این کوچه‌باغ‌ها در مقایسه با سایر کوچه‌باغ‌ها و مزارع کشاورزی است که در ثبت ملی این آثار مؤثر واقع می‌شود.
شکل 8. کوچه‌باغ‌های تیران و کرون در استان اصفهان؛ http://www.irna.ir Figure 8. Tiran and Kroners’ Bagh Alley in Isfahan province کوچه‌باغ‌های نیریز نیریز، شهری در استان فارس است که باغ‌های انار و انار آن شهرت جهانی دارد و برندی طبیعی و باهویت برای این شهر محسوب می‌شود. دیوارهای باغ قدیمی اندود کاه‌گلی است و جوی آب سنتی از میان این کوچه‌باغ‌ها می‌گذرد. کوچه‌باغ‌های ارزشمند و سنتی این شهر که تسلط درختان انار و میوه‌های انار از بالای دیوار آنها مشهود است، بر حواس پنجگانة انسان تأثیر می‌گذارند.
شکل 9. کوچه‌باغ‌های نیریز با درختان انار؛ http://neyrizema.ir Figure 9. Bagh Alley of Neyriz with pomegranate trees
به‌طور کلی ویژگی کوچه‌باغ‌های بررسی‌شده در جدول زیر خلاصه می‌شود. این جمع‌بندی ازلحاظ الگوی بافت و زمینه، درختان و گونه‌های آن، کیفیت محصوریت کوچه، فرم و رنگ و وضعیت فضایی و کالبدی آن انجام می‌شود: جدول 4. بررسی ویژگی‌های کوچه‌باغ‌های مطالعه‌شده (نگارنده، 1399) Table 4. Investigating the characteristics of the studied Bagh alleys (Author, 2020)
برای بررسی ابعاد و مؤلفه‌های کیفیات محیطی در کوچه‌باغ، ابعاد و کیفیات مرتبط از دو بخش مهم باغ و کوچه‌باغ استخراج می‌شود. این بررسی با استفاده از دانش طراحی شهری در ابعاد دهگانة معتبر ماتیو کرمونا[1] شامل ابعاد فضا، کارکرد، ریخت‌شناسی، زمینه، ادراک، زمان، منظر، اجتماعی و فرهنگی، اقتصادی و زیست‌بوم انجام می‌شود[2]و هر کدام از این ابعاد کیفیت‌ها و هنجارهای خاصی دارند که در ادامه بررسی می‌شوند (کرمونا، 1391: 65- 77؛ بهزادفر، 1388: 3- 18)؛ البته روش‌های طراحی شهری دیگری نیز وجود دارند که با توجه به قابلیت این روش برای طراحی شهری در مقیاس فراشهری و منطقه‌ای از آن استفاده می‌شود. همان‌طور که در شکل 3 نشان داده می‌شود، فرایند طراحی شهری شامل شناخت و تحلیل، ارائة چشم‌انداز و راهبردها و سیاست‌ها و اقدامات مربوطه است؛ همچنین ابعاد یادشده عبارت‌اند از: فضا، کارکرد، ریخت‌شناسی، زمینه، ادراک، زمان، اجتماعی و فرهنگی، اقتصادی و زیست‌بوم (کرمونا، 1391: 65-77؛ بهزادفر، 1388: 3-18). پس از شناخت و تبیین مسیر مطالعه‌شده، تحلیل در ابعاد دهگانة یادشده و با تکنیک سوات انجام می‌شود. به طور کلی پروژه‌های طراحی شهری در هر مقیاسی که باشند درزمینة محلی خود قرار می‌گیرند و آن را تقویت می‌کنند (کرمونا، 1391: 12). معیارهای ارزیابی در ابعاد مطالعه‌شده با اندک تغییراتی بررسی می‌شود. این تغییرات به افزودن مؤلفة ادبی و تفکیک کارکرد به دو مؤلفة کاربری و فعالیت و دسترسی و حرکت محدود است؛ بنابراین ابعاد پژوهش حاضر عبارت‌اند از: تاریخی، ادبی، فضایی‌کالبدی، معنایی، زیست‌محیطی، منظر عینی و ذهنی، دسترسی و حرکت، کاربری و فعالیت، فرهنگی و اجتماعی و روحی‌روانی. چهارچوب مفهومی به‌دست‌آمده را می‌توان در ارزیابی نمونه‌های موردی از دیدگاه کاربران و مراجعان استفاده کرد.
شکل 10. چهارچوب مفهومی پژوهش (نگارنده، 1399) Firure 10. Conceptual framework of research (Author, 2020)
6. بررسی نمونة موردیسردرود، شهری در استان آذربایجان شرقی و در نزدیکی شهر تبریز است. این شهر به باغ‌های میوه به‌ویژه آلو و کوچه‌باغ‌های خود معروف است. باغ‌های سردرود هم در داخل شهر و هم در حریم شهر هستند و باغ‌های اطراف شهر، شهر را به روستاهای پیرامون متصل می‌کنند. بیشتر باغها و کوچه‌باغ‌های داخل شهری از بین رفته‌اند، اما در حریم شهر که بافت شهری مصنوع به‌تدریج از طریق کوچه‌باغ‌ها به روستاهای پیرامون پیوند می‌خورد، مناظر زیبایی از کوچه‌باغ‌ها و درختان مثمر و دیوارهای کاه‌گلی و خانه‌های کاه‌گلی بالای ورودی باغها مشهود است.
شکل 11. کوچه‌باغ‌های سردرود (نگارنده، 1399) Firure 11. Sardrood Bagh Alley (Author, 2020)
با توجه به مؤلفه‌ها و معیارهای اشاره‌شده در مدل مفهومی پژوهش برای الگوی کوچه‌باغ، پرسش‌نامه‌ای تنظیم و در بین مراجعان و استفاده‌کنندگان از فضا توزیع شد. اطلاعات حاصل از پرسش‌نامه‌ها در نرم‌افزار اس‌پی‌اس‌اس[3] بارگذاری و تحلیل شد. همان‌طور که در نمودار میله‌ای نیز نشان داده شده است، کیفیات و معیارهای پژوهش در کوچه‌باغ‌های سردرود، به‌صورت میانگین امتیازات پرسش‌شوندگان در نمودار زیر قابل ملاحظه است.
شکل 12. نمودار میانگین امتیازات ارزیابی کیفیات محیطی ازنظر پرسش‌شوندگان (نگارنده، 1399) Firure 12. Graph of average scores of environmental quality assessment from the respondents (Author, 2020) آنگونه که از نتایج حاصل از تحلیل پرسش‌نامه‌ها و بررسی‌های پژوهشگر برمی‌آید، کوچه‌باغ‌های سردرود ازلحاظ کیفیات محیطی میانگین امتیاز زیادی دارد. میانگین امتیازات پرسش‌شوندگان به کیفیات انسانی و محیطی کوچه‌باغ‌ها اغلب بین 90 تا 100 درصد است. این ارزیابی حاکی از کیفیات زیاد انسانی و محیطی در الگوی کوچه‌باغ است و رضایتمندی کاربران را در ابعاد مختلف انسانی و محیطی نشان می‌دهد.
7. بررسی قوانین و مقررات مرتبط با کوچهباغهابهطور کلی در قوانین و مقررات ملی و بین‌المللی، به کوچه‌باغ‌ها و حفاظت و نگهداری از آنها اشاره‌ای نشده است. بیشتر قوانین و مقررات به حفاظت از طبیعت، جنگل‌ها، باغها، مزارع، باغ‌های تاریخی و درختان کهنسال و جلوگیری از آلودگی هوا معطوف است؛ ازجمله قوانین بین‌المللی دستورکار 21، کنوانسیون حفاظت از میراث طبیعی و فرهنگی (1972) و منشور بین‌المللی فلورانس (1982) بر حفاظت از محیط زیست و حفاظت از آن تأکید کرده‌اند. قوانین ملی ازجمله اصل پنجاهم قانون اساسی (1358) بر حفاظت از طبیعت و قانون تشکیل سازمان میراث فرهنگی (1366) و قانون حفاظت و بهسازی محیط زیست (1353) بر حفاظت از باغها و درختان واقع در شهرها و حریم شهرها تأکید کرده‌اند؛ اما در هیچ‌کدام از این دسته قوانین بین‌المللی و ملی به کوچه‌باغ‌ها و حفاظت از آنها توجه و اشاره‌ای نشده است. حفاظت از باغها به‌طور غیرمستقیم حفاظت از کوچه‌باغ‌ها را به همراه دارد، اما توجه به کوچه‌باغ به‌مثابة الگوی شهرسازی اصیل و طبیعت‌گرا برای حیات عمومی مردم و طراحی فضای عمومی شهری، امری ضروری است.جدول 5. قوانین و مقررات مرتبط با حفاظت و توسعة باغها و کوچه‌باغ‌ها (نگارنده، 1399) Table 5. Laws and regulations related to the protection and development of gardens and Bagh alleys (Author, 2020)
8. نتیجهگیریکوچهباغ جایگاهی والا در شعر و ادبیات ایرانی و همچنین در معماری و شهرسازی سنتی ایران دارد. کوچه‌باغ‌ها، محل تجلی بسیاری از احساسات ناب شاعرانه برای مردم در روستاها و شهرها بوده‌اند. چنانکه اشعار بسیاری با الهام از این فضای شاعرانه بیان شده است. استعاره از کوچه‌باغ در شعر و ادبیات ایرانی، گاهی برای بیان فضایی مطلوب و عرفانی بوده و گاه نیز به‌مثابة فضایی واقعی یا خیالی عاشقانه و مطلوب شاعران و سرایندگان و ادیبان و هنرمندان استفاده شده است.کوچه‌باغ‌ها در سنت معماری و شهرسازی سنتی ایران، بخشی جدایی‌ناپذیر از بافت‌های شهری بوده‌اند که هنوز هم به‌مثابة بخشی از ارکان بافت‌های روستایی و شهرهای کوچک محسوب می‌شوند. چنانکه بافت مصنوع روستاها و شهرها با کوچه‌باغ‌ها به بافت باغها و مزارع متصل شده است. این نحوة شبکه‌بندی معابر و کالبد شهرها و باغها و مزارع، الگویی اصیل، مطلوب و ایرانی در شهرسازی ایرانی محسوب می‌شود؛ الگویی که در دورة معاصر در حال زوال است و جای خود را به ساخت‌وسازهای غیربومی و غربی می‌دهد؛ اما با نگاه انسانی و ادبی و طبیعت‌محور به فضاهای روستاها، شهرها و شهری می‌توان با راهبردهای برنامه‌ریزی و طراحی، به نهادینه‌شدن الگوی کوچه‌باغ‌ها کمک کرد. این راهبردها عبارت‌اند از:
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| مراجع | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
منابع ابن‌سینا، (1400). رسائل ابن سینا، چاپ اول، قم، انتشارات بیدار. اسلامی ندوشن، محمدعلی، (1388). نوشته‌های بی‌سرنوشت، چاپ اول، تهران، نشر یزدا. اردلان، نادر، بختیار، لاله، (1390). حس وحدت، ترجمة ونداد جلیلی با همکاری احسان طایفه، چاپ اول، تهران، نشر مؤسسة علمیپژوهشی علم معمار. بهزادفر، مصطفی، (1388). طراحی شهری در عمل: راهنمای ساختاری اولیه، جزوة درسی و درس‌گفتارهای دورة کارشناسی ارشد طراحی شهری، گروه شهرسازی، دانشگاه علم و صنعت ایران، دانشکدة معماری و شهرسازی. جنیدی، فریدون، (1389). حقوق جهان در ایران باستان، چاپ سوم، تهران، نشر بلخ وابسته به بنیاد نیشابور. جنیدی، فریدون، (1391). زندگی و مهاجرت آریاییان برپایة گفتارهای ایرانی، چاپ سوم، تهران، نشر بلخ وابسته به بنیاد نیشابور. جوادی آملی، عبدالله، (1384). توحید در قرآن، چاپ دوم، قم، نشر اسراء. درگاهی، حسین، (1397). کوچه‌باغ‌های بهشت سعادت، چاپ اول، قم، انتشارات مؤسسة فرهنگی شمس الضحی. دهدشتی، آذرمیدخت، (1363). پژوهشی در متن پهلوی؛ سی‌روزة کوچک، سی‌روزة بزرگ، چاپ اول، تهران، سازمان انتشارات فروهر. دهخدا، (1373). فرهنگ فارسی دهخدا، جلد 12، چاپ دوم، تهران، انتشارات دانشگاه تهران. دهقان‌پور هنزایی، مسعود، پوراحمدی لاله، وحیده، (1396). مؤلفه‌های مؤثر بر ادراک بصری در منظر راههای باغ محلات؛ نمونة موردی: کوچه‌باغ‌های محلة چاه‌قبلة شهر یزد، اولین کنفرانس بین‌المللی منظر راههای شهری و برون‌شهری با رویکرد بومی‌سازی، تهران، دانشگاه علم و صنعت ایران. رهی معیری، محمدحسین، (1391). مجموعة اشعار رهی معیری، چاپ پنجم، تهران، انتشارات نگاه. سازمان میراث فرهنگی، (1397). قانون تأسیس سازمان میراث فرهنگی. سالمی، مهدی، جوزی، سید علی، ملماسی، سعید، رضایان، سحر، (1398). برنامه‌ریزی مکان‌محور به‌عنوان رویکردی نوین در گردشگری طبیعت؛ مطالعة موردی: منطقة حفاظت‌شدة کرخه بخش شمالی، نشریة برنامه‌ریزی و آمایش فضا، دورة 23، شمارة 2، صص 31-50. شاهچراغی، آزاده، (1390). پارادایم‌های پردیس درآمدی بر بازشناسی و بازآفرینی باغ ایرانی، چاپ دوم، تهران، انتشارات جهاد دانشگاهی واحد تهران. شفیعی کدکنی، محمدرضا، (1389). در کوچه‌باغ‌های نشابور، چاپ پانزدهم، تهران، نشر سخن. شفیعی کدکنی، محمدرضا، (1366). صور خیال در شعر فارسی، چاپ سوم، تهران، نشر آگاه. شهریار، محمدحسین بهجت، (1386). دیوان شهریار، جلد 1، چاپ سی‌ام، تهران، انتشارات نگاه. صائب تبریزی، محمدعلی، (1396). دیوان اشعار صائب تبریزی، چاپ هشتم، تهران، انتشارات نگاه. علوی، سید علی، قاسمی، اکرم، احمدآبادی، علی، (1392). ارزیابی و تحلیل فضایی سرانة پارک‌های شهری؛ مطالعة موردی: منطقة 6 تهران، نشریة برنامه‌ریزی و آمایش فضا، دورة 17، شمارة 1، صص 150-127. فتح نجات، یحیی، (1397). زیبایی‌شناسی شعر معاصر ایران (سهراب سپهری، مسافر کوچه‌باغ عرفان)، روزنامة کرمان امروز، 15 مهرماه 1397، http://www.kermanemrooz.com/pdfs/newspaper-2872-4.pdf. فردوسی، حکیم ابوالقاسم، (1388). شاهنامة فردوسی، ویراستار فریدون جنیدی، چاپ اول، تهران، انتشارات بنیاد نیشاپور و نشر بلخ. قاسمی شهمیرزادی، عبدالله، (1379). شهمیرزادشناسی، چاپ اول، تهران، انتشارات مرشد. قانون میراث فرهنگی، (1366). قانون تشکیل سازمان میراث فرهنگی، سازمان میراث فرهنگی. قانون حفاظت و بهسازی محیط زیست، (1353). سازمان حفاظت از محیط زیست. قانون اساسی، (1358). قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، شورای نگهبان. قانون حفظ کاربری اراضی زراعی و باغها، (1374). قانون حفظ کاربری اراضی زراعی و باغها، مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی. قانون حفظ کاربری اراضی زراعی و باغها، (1385). اصلاحیة قانون حفظ کاربری اراضی زراعی و باغها، مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی. کاویانی‌راد، مراد، قره‌بیگی، مصیب، (1395). تبیین نسبت «اکولوژی و دموکراسی» در نظریة پساساختارگرایی، نشریة برنامه‌ریزی و آمایش فضا، دورة 20، شمارة 2، صص 273-295. کرمونا، ماتیو، (1391). مکان‌های عمومی فضاهای شهری ابعاد گوناگون طراحی شهری، ترجمه فریبا قرایی، زهرا اهری، اسماعیل صالحی و مهشید شکوهی، چاپ دوم، تهران، انتشارات دانشگاه هنر تهران. کلاهچیان، فاطمه، حیدری‌نیا، سیده نادیا، (1392). تصویر طبیعت در غزلیات مولانا، فصلنامة علمیپژوهشی عرفانیات در ادب فارسی، دورة 4، شمارة 16، صص 92-71. مسعودی، عباس، (1388). بازشناسی باغ ایرانی باغ شازده، چاپ اول، تهران، مؤسسة علمی و فرهنگی فضا، نشر فضا. مشیری، فریدون،(1392). سه دفتر فریدون مشیری (گناه دریا، ابر و کوچه و بهار را باور کن)، چاپ 24، تهران، نشر چشمه. معین، محمد، (1373). فرهنگ فارسی معین،چاپ چهارم، تهران، انتشارات اَدنا. ــــــــــ، (1363). مینوی خرد، ترجمة احمد افضلی، چاپ سوم، تهران، انتشارات توس. ــــــــــ، (1394): یسنا، جزئی از نامة مینوی اوستا، گزارش پورداوود، چاپ دوم، تهران، انتشارات دانشگاه تهران. ــــــــــ، (1347). یشت‌ها 1، گزارش پورداوود، چاپ دوم، تهران، کتابخانة طهوری. ــــــــــ، (1393). یشت‌ها 2، گزارش پورداوود، چاپ دوم، تهران، کتابخانه طهوری. ویراف، (1342). ارداویراف‌نامه یا بهشت و دوزخ در آیین مزدیسنی، دکتر ابراهیم عفیفی، نوبت چهارم، مشهد، دانشگاه مشهد. http://www.isna.ir
http://www.makabin.net
http://www.naznews.com
http://neyrizema.ir
http://www.shortevent.com
References:
- Alavi, S. A., Ghasemi, A., & Ahmadabadi, A. (2013). Spatial Evaluation and Analysis of Urban Parks per Case Study of Tehran Region 6. Journal of Spatial Planning and Planning, 17(1), 127-150.
- Ardalan, N., & Bakhtiar, L. (2011). Sense of Unity. Translated by Vandad Jalili. First Edition. Tehran: The Scientific Research Institute of Architecture.
- Behzadfar, M. (2009). Urban Design in Practice: Basic Structural Guide. Master Thesis Department of Urban Planning, Faculty of Architecture and Urban Planning, Iran University of Science and Technology.
- Carmona, M. (2012). Public Places of Urban Spaces of Different Dimensions of Urban Design. Translated by Fariba Gharaei. Second Edition. Tehran: Tehran University of Arts Publication.
- Cultural Heritage Law (1987). Law on the Establishment of the Cultural Heritage Organization. Tehran: The Cultural Heritage Organization.
- Dargahi, H. (2018). Alley of Paradise Gardens. First Edition. Qom: Shams Al-Dhahi Cultural Institute Publication.
- Dehdashti, A., & Mahyar Navabi, Y. (1984). Research in the Pahlavi Text of Little Cyrus, Great Cyrus. First Edition. Tehran: Forouhar Publication.
- Dehghanpour Hanzaei, M., & Pourahmadi Laleh, V. (2017). Components Affecting Visual Perception in the Landscape of Garden Roads Neighborhoods, a Case Study of Garden Alleys in Chah Qibla Neighborhood of Yazd. The First International Conference on Urban and Suburban Roads with a Localization Approach, Tehran, Iran University of Science and Technology.
- Dehkhoda, A. (1996). Dehkhoda Persian Culture. First Edition. Tehran: Amrikabir Publication.
- Fatah Nejat, Y. (2018). Aesthetics of Contemporary Iranian Poetry Sohrab Sepehri, Traveler of Garden Erfan Alley. Retrieved from: http://www.kermanemrooz.com/pdfs/newspaper-4-2872-.pdf, October 6,
- Ghasemi Shahmirzadi, A. (2000). Shahmirzad Shenasi. First Edition. Tehran: Morshed Publication.
- Guardian Council (1979). Constitution of the Islamic Republic of Iran. Tehran: Guardian Council of the Constitution.
- Ibn Sina (n.d). Ibn Sina's Treatises. First Edition. Qom: Bidar Publication.
- Islami Nodooshan, M. A. (2010). Unwritten Writings. First Edition. Tehran: Yazda Publication.
- Javadi Amoli, A. (2005). Monotheism in the Quran. Second Edition. Qom: Publishing Prisoners.
- Junidi, F. (2010). World Law in Ancient Iran. Third Edition. Tehran: Neishapour Foundation Publication.
- Junidi, F. (2012). Life and Migration of Aryans Based on Iranian Speeches. Sixth Edition. Tehran: Neishapour Foundation Publication.
- Junidi, F. (Ed.) (2009). Shahnameh of Ferdowsi. Tehran: Neishapour Foundation Publication.
- Kaviani Rad, M., & Qarabegi, M. (2016). Explaining the Relationship between ‘Ecology’ and ‘Democracy’ in Poststructuralist Theory. Journal of Planning and Spatial Planning, 20(2), 273-295.
- Kolahchian, F., & Heidarinia, S. N. (2013). The Image of Nature in Rumi's Lyric Poems. Quarterly Journal of Mysticism in Persian Literature, 71-92.
- Law on Conservation of Agricultural Lands and Gardens (1995). Law on Conservation of Agricultural Lands and Gardens. Tehran: Research Center of the Islamic Consultative Assembly.
- Law on Conservation of Agricultural Lands and Gardens (2006). Amendment of the Law on Preservation of Use of Agricultural Lands and Gardens. Tehran: Research Center of the Islamic Consultative Assembly.
- Law on Environmental Protection and Improvement (1974). Environmental Protection and Improvement Law. Tehran: Environmental Protection Organization.
- Masoudi, A. (2009). Recognition of the Persian Garden with Gha Shazdeh. First Edition. Tehran: Space Scientific and Cultural Institute.
- Moshiri, F. (2013). Poetry Divan. (n.p).
- Rahi Moayeri, M. H. (2012). Collection of Poems by Rahi Moayeri. Fifth Edition. Tehran: Negah Publication.
- Rashed Mohassel, M. T. (2006). Sperm Birth Defects. Second Edition. Tehran: Institute of Humanities and Cultural Studies.
- Saeb Tabrizi, M. A. (2017). Saeb Tabriz Poetry Divan. Eighth Edition. Tehran: Negah Publication.
- Salemi, M., Jozi, S. A., Malmasi, S., & Rezaian, S. (2019). Location-Based Planning as a New Approach to Nature Tourism (Case Study: Karkheh Protected Area in the North). Journal of Spatial Planning and Planning, 23(2), 31-50.
- Shafiee Kadkani, M. R. (1987). Images of Imagination in Persian Poetry. Third Edition. Agah Publication.
- Shafiee Kadkani, M. R. (2010). In the Alley of Gardens of Neshabour. Fifteenth Edition. Tehran: Sokhan Publication.
- Shafiee Kadkani, M. R. (2010). In the Alley of the Gardens of Nashabour. Fifteenth Edition. Tehran: Nashr-e Sokhan Publication.
- Shahcheraghi, A. (2011). Campus Paradigms Introduction to Recognition and Reconstruction of the Persian Garden. Second Edition. Tehran: Tehran University Jihad Publication.
- Shahriar, M. H. B. (2007). Divan Shahriyar. Tehran: Negah Publication.
- Vahidi, H. (1980). Gathas of Zoroastrian Minoan Poems. First Edition. Tehran: Amir Kabir Publication.
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
آمار تعداد مشاهده مقاله: 1,406 تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 492 |
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||