بررسی و تحلیل سبک‌شناسی نسخۀ خطی مثنوی «درّ مکنون» فقیر دهلوی

1 ـ مقدمه

میرشمس‌الدین فقیر دهلوی ازجمله سخنوران شهیر هند است که آثار ارزشمندی ازجمله مثنوی «درّ مکنون» را از خود به یادگار گذاشته که داستان عشق ملیکه، دختر قیصر روم، با امام حسن عسکری^(ع) و ولادت حضرت مهدی^(عج) است. با ‌همۀ تلاش‌های دهه‌های اخیر برای تصحیح نسخ خطی، آثار فراوانی وجود دارد که در سده‌های گذشته نگارش یافته و هنوز بعد از قرن‌ها دست‌ نخورده و بدون استفاده در کتابخانه‌های داخل و خارج کشور باقی ‌مانده است. مثنوی «درّ مکنون» فقیر دهلوی ازجملۀ آن‌هاست. این موضوع محققان را بر آن می‌دارد که با روش‌های علمی، نسخه‌های خطی که به فراموشی سپرده ‌شده‌اند، در دسترس عموم قرار گیرند. مثنوی «درّ مکنون» دهلوی اثری ارزشمند است که متأسفانه هنوز به دوستداران و علاقه‌مندان زبان و ادب فارسی شناسانده نشده است. پژوهشگران در این مقاله بر آن هستند تا ضمن شناساندن این مثنوی و نسخه‌های خطی، آن را از منظر سبک‌شناسی و لایه‌های زبانی، فکری و ادبی بررسی کنند.

 

2 ـ پیشینۀ پژوهش

در شرح‌حال و برخی از آثار فقیر دهلوی آثاری چون مقالۀ «فقیر دهلوی، معرفی نسخ خطی دیوان اشعار و طرز او» مستعلی پارسا و محمودی (1391) دیده می‌شود. ایشان به این نتیجه رسیده‌اند که فقیر دهلوی بیش از آنکه تحت تأثیر سنت شاعران دورخیال هندی باشد، به شیوۀ ایرانی این سبک گرایش دارد. رضایی اردانی (1386) در مقاله‌های متعددی چون «فقیر دهلوی، شخصیت برجستۀ علوم بلاغی فارسی در هند» (1387)، «جستاری در احوال و آثار و افکار شمس‌الدین فقیر دهلوی» و «فقیر دهلوی و بررسی و تحلیل سیمای شاعری او» (1389) نتیجه گرفته است که اشتراکات فرهنگی دو فرهنگ ایران و هندوستان چنان با هم تلفیق شده است که گویی پیکرۀ فرهنگی واحدی را تشکیل داده‌اند. ازجمله شخصیت‌های کمتر شناخته‌شدۀ سرزمین کهن هند که با خلق آثار گوناگون ادبی ـ بلاغی تأثیر مهمی در گسترش و آموزش زبان و ادب فارسی در هند داشته، شمس‌الدین فقیر دهلوی است. حاتمی میانده (1390)، پایان‌نامۀ «تصحیح مثنوی شمس‌الضحی اثر شمس‌الدین فقیر دهلوی»؛ صادقیان و رضایی اردانی (1385) مقالۀ «بررسی و تحلیل انتقادی حدائق‌البلاغه شمس‌الدین فقیر دهلوی» و صدیقی (1382) مقالۀ «زندگینامه و آثار شمس‌الدین فقیر» را نوشته‌اند؛ اما دربارۀ مثنوی «درّ مکنون» وی هنوز کاری انجام نگرفته است.

 

3 ـ ضرورت و اهمیت پژوهش

نسخه‌های خطی به‌جامانده از نویسندگان و شاعران سده‌های گذشته، درحقیقت میراث ارزشمند و گران‌بهای علمی مکتوب هر ملتی هستند که هرکدام از آن‌ها دارای ویژگی‌ها، مشخصات، شرایط و ارزش و اعتبار خاص خود هستند. مهجورماندن و در دسترس نبودن این آثار ارزشمند و مفید که در طی زمان در لابه‌لای اوراق تاریخ گمنام مانده‌اند، ما را از بسیاری از اطلاعات مفید محروم کرده‌اند. بنابراین معرفی‌کردن هرکدام از نسخه‌های خطی، برای امر انتقال دانش‌ها و اطلاعات گذشته‌های دور که دسترسی به آن‌ها غیرممکن بوده، مفید است و ضرورت پیدا می‌‌کند. اهمیت پژوهش حاضر در این است که پژوهشگران، محققان و دوستداران شعر و ادب فارسی، حداقل با نسخه‌های خطی مثنوی «درّ مکنون» موجود در کتابخانۀ آیت‌الله‌العظمی گلپایگانی، ملک تهران و رضوی آشنا می‌شوند و مطلع خواهند شد که شاعری با این نام و نشان در قرن دوازدهم هجری قمری، مثنوی از خود به یادگار گذاشته است که تصحیح نشر آن می‌تواند برای بسیاری که در این حوزه فعالیت می‌کنند، مفید باشد. اگر نسخه‌های خطی در زمینه‌های مختلف به‌صورت اصولی و علمی تصحیح شود و در دسترس عموم قرار گیرد، درواقع علم و دانش گذشتگان را به این نسل ارزانی داشته‌ایم. روش تصحیح نسخه در این پژوهش، شیوۀ تصحیح برمبنای نسخه اساس است و بدین‌منظور هرگاه نقص، نادرستی و اشتباه محرزی در آن رؤیت شده، آن را به‌کمک ضبط نسخۀ دیگر یا همان نسخه‌بدل مرتفع ساخته است. پس از مراجعه به کتاب‌ها، مقالات و سایر مراجعی که دربارۀ فقیر دهلوی، آثار و زندگی وی نوشته‌ شده، به جمع‌آوری اطلاعات پرداخته شد و بعد از آن، تحلیل این مطالب انجام گرفت.

 

4 ـ معرفی نسخ خطی مثنوی «درّ مکنون» و ویژگی‌های کلی آن‌ها

از مثنوی «درّ مکنون» چهار نسخه به‌ جا مانده است:

4 ـ 1 ـ یک نسخه، متعلق به کتابخانۀ عمومی آیت‌الله‌العظمی گلپایگانی با کد  و تاریخ 1234 هجری قمری که کاتب آن مشخص نیست. این نسخه به خط نستعلیق نوشته‌ شده و بسیار خوش‌خط و زیبا نگارش یافته است.

4 ـ 2 ـ نسخۀ دوم نیز متعلق به کتابخانۀ عمومی آیت‌الله‌العظمی گلپایگانی با کد 58/29 و تاریخ تحریر 1171 هجری قمری است که کاتب آن خودش را «کریم» معرفی کرده است.

4 ـ 3 ـ یک نسخۀ خطی دیگر از این مثنوی در کتابخانۀ ملک تهران به شمارۀ 5611 موجود است. یک دیباچه به نثر از کاتب در آغاز آمده است. در حدود 3033 بیت است که در دوازده جمادی‌الاول به خط نستعلیق کتابت شده و کاتب آن محمدعلی‌خان است. این نسخ در قرن دوازدهم و در هندوستان با کاغذ ترمه و در 16 سطر و در اندازۀ 14.5 × 27 مکتوب شده است. کاتب در مقدمه‌ای که به نثر بر آن نوشته، تعداد ابیات این مثنوی را 3033 بیت برشمرده است. البته وی تنها 1100 بیت از آن را برگزیده که این نشان می‌دهد نسخۀ مذکور، نسخۀ کاملی از این مثنوی نیست.

4 ـ 4 ـ نسخۀ دیگری از این مثنوی در کتابخانۀ آستان قدس رضوی به شمارۀ 28268 وجود دارد که به خط نستعلیق شکستۀ خوش بدون ذکر نام کاتب در قرن دوازدهم کتابت شده است. این نسخه کامل نیست و اول آن افتادگی دارد.

 

5 ـ ویژگی مشترک رسم‌الخط نسخه‌ها در نگارش

1. خودداری از رسم‌الخط رایج برخی از واژه‌ها: خورم (25)، دورخشان (63)،
2. پیوستن حرف ‌اضافه به متمم: بقدرت (59)، بجان، بتن (75)، بملک (1064)،
3. نوشتن واژگان مرکب به‌صورت پیوسته: یکجهان، (45)، اینچنین (56)، همچون (95)،
4. نگارش گ به‌صورت ک: کر = گر (41)، اکر = اگر (47)،
5. نگارش چ به‌صورت ج: جون (= چون )،
6. پیوستن می ماضی استمراری و مضارع اخباری به فعل: میتوانی (40)، مینماید (40)، میکند (46).

 

6 ـ زندگی، احوال و آثار فقیر دهلوی

بیشتر تذکره‌نویسان نام فقیر دهلوی را «میرشمس‌الدین» و تخلص او را «فقیر» نوشته‌اند؛ ولی لطفعلی بیگ آذر در تذکرۀ آتشکده، نام او را «میرشمس‌الدین محمد» ضبط کرده است (ر.ک: آذر بیگدلی، 1378 : 524). آزاد بلگرامی و خان آرزو علاوه بر «فقیر»، تخلص «مفتون» را هم برای فقیر دهلوی در آثارشان ذکر کرده‌اند (ر.ک: آرزو، 1385: 705، اته، 1356: 89). وی در سال 1115 ه.ق. در دارالخلافۀ شاه‌جهان‌آباد (دهلی) زاده شد (ر.ک: واله داغستانی، 1384: 3/1686). از طرف خاندان پدر «عباسی» و از سوی مادر «سیّد» بوده و به همین خاطراست که لفظ «میر» در اول اسم ایشان آورده شده است. پسوند «دهلوی» نیز مربوط به محل تولد فقیر است (همان: 168) و واله داغستانی به همین دلیل وی را «میرشمس‌الدین فقیر عباسی دهلوی» معرفی کرده است. تذکره‌ها اسمی از پدر و مادر فقیر دهلوی نبرده‌اند. حتی دوست نزدیک وی ـ واله داغستانی ـ نیز به اجداد و نام پدر و مادر فقیر دهلوی اشاره‌ای نکرده است. حسین قلی‌خان، سلسلۀ نسب مادر فقیر دهلوی را به شاه اعظم خانی مرتبط می داند (ر.ک: عاشقی عظیم‌آبادی، 1391: 2 /1199). مذهب اجدادش سنت و جماعت است؛ ولی خودش در بیست‌وپنج‌سالگی اثناعشری اختیار نموده است (ر.ک: همدانی مصحفی،1934: 43). آنچه از تذکره‌ها برمی‌آید اینکه آبا و اجداد فقیر بر مذهب اهل تسنن و جماعت بوده‌اند؛ ولی فقیر دهلوی در سفری که به دکن داشته است، در هم نشینی و مجالست با یکی از علمای حیدرآباد، مذهب اثناعشری را برگزید (همان: 43) تا جایی که در آثار وی به‌خوبی نمود یافته است. فقیر دهلوی در بیشتر اشعار خود عشق و ارادت خود را به اهل‌بیت^(ع) به‌عنوان یک شیعه ابراز کرده است. مثنوی «در واقعۀ کربلا» که سرآغاز آن بیت:

خبر از ماه محرم در جهان

تازه شد رنج و مصیبت دوستان                                  (فقیردهلوی، بی‌تا: 35)

است و مثنوی دیگری با نام «شمس الضّحی» با مطلع:

ای بنامت زبان سحر طراز

نطق را داده مایۀ اعجاز                                              (همان: 86)

 شیعه بودن فقیر دهلوی را اثبات می‌کند؛ مضامین مثنوی اول دربارۀ مصیبت امام حسین^(ع) و یارانش در واقعۀ کربلا و دومی دربارۀ امامت، فضایل و معجزات چهارده معصوم^(ع) سروده شده‌اند. شاعر در این مثنوی معجزات دوازده امام^(ع) را گرد آورده است. تقریباً تمامی تذکره‌های معاصر یا بعد از فقیر دهلوی به دانش، جایگاه علمی و اخلاقی او اشاره کرده‌اند. وی در زمینۀ زبان و ادبیات عربی، فقه، علم کلام، احادیث، تصوف، شعر، انشا، معانی و بیان و بدیع و عروض و قافیه و زبان فارسی‌دانی در دورۀ خود شاخص بوده است. نوشته‌های اندیشمندان مطرح هم‌دورۀ او به‌خصوص واله داغستانی بر این ادعا صحه می گذارد (ر.ک: واله‌داغستانی، 1384: 87-1686).

سراج‌الدین آرزو (1161ـ1099ه.ق.) شاعر، دانشمند و منتقدان شهیر هم‌دورۀ فقیر دهلوی است. وی دربارۀ خُلق نیکو و جایگاه علمی وی چنین آورده است: «خیلی شریف‌النفّس و کثیر‌الاخلاق واقع‌شده... خدایش سلامت دارد که امروز مثل وی در هند نیست» (آرزو، 1385: 705 به نقل از: رضایی اردانی، 1389: 4). بیشتر تذکره‌نویسان نیز سخنانی مثل گفته‌های واله داغستانی و علی‌خان آرزو را در آثار خود نوشته‌اند. فقیر در 29سالگی در سال 1144 ه.ق. ملبس به جامۀ فقر شد و تا آخر عمر بر این طریقت بود. وی علاوه بر کسب علوم ظاهری در عشق، معرفت الهی و عرفان نیز به درجات والایی از تجرد و معرفت رسیده بود. اشعار فراوانی در این زمینه دارد (ر.ک: رضایی اردانی، 1389: 4). هرمان اته تاریخ وفات فقیر را 1180 ه.ق. عنوان کرده تست؛ اما آزاد بلگرامی در تذکرۀ نشتر عشق تاریخ وفاتش را 1183 ه.ق. ثبت کرده و ماده‌تاریخ وفاتش را در رباعی زیر آورده است:

رفت از عالم، سخنور شیرین های آزاد نوشت مصرع تاریخش

خوابیده به خاک، شاعری رنگین های گو آن فقیر میر شمس‌الدین های

مصرع آخر این رباعی در حقیقت ماده‌تاریخ وفات فقیر دهلوی است.

آثار فقیر عبارت‌اند از: 1. دیوان اشعار و کلیات، 2. مثنوی‌ها (1. مثنوی تحفه‌الشّباب، 2. مثنوی تصویر محبت، 3. مثنوی واله و سلطان، 4. مثنوی درّ مکنون، 5. مثنوی شمس‌الضّحی، 6. مثنوی «در واقعۀ جان‌سوز کربلا»، 7. مثنوی «در تعریف دولت‌خانۀ نواب امیرالامرا سعادت خان بهادر») 3. آثار بلاغی ـ بدیعی.

 

7 ـ وضعیت ادب فارسی در شبه‌قارۀ هند در قرن 12 هجری قمری

زبان فارسی که در گسترۀ تاریخ از قدمتی کهن برخوردار است؛ دنبالۀ فارسی میانه و آن‌هم مأخوذ از فارسی باستان است که مخاطبان زیادی را در قارۀ پهناور آسیا از آن خود کرده است. علاوه بر تاجیکستان و افغانستان، مردم شبه‌قاره هند نیز تا مدت‌ها این زبان را به‌عنوان زبان رسمی تجربه کرده‌اند (ر.ک: مولایی، 1387: 22). بنابراین با این زبان بیگانه نیستند و اگر شبه‌قارۀ هند تحت استعمار انگلستان قرار نمی‌گرفت، شاید گستردگی بیشتری از این زبان را در آنجا شاهد بودیم. این موضوع بیش از هرچیز متأثر از مهاجرت‌هایی است که در طول تاریخ بین ایران و شبه‌قارۀ هند اتفاق افتاده است. «از دوران باستان تاکنون مردم ایران با مردمان سرزمین هند، پیوستگی‌های‌ فراوانی داشتند. این مسئله به‌خصوص در زبان و فرهنگ دو قوم ایرانی و هندی بسیار مشهود است که گویای‌ هم‌زیستی‌ طولانی‌ آن‌هاست. پس‌ازآنکه اقوام آریایی به‌سوی ایران و هندوستان آمدند، شاخۀ هندی‌ آن‌ در شمال هند سکنی گزیدند و زبانی‌ در میان‌ آن‌ها‌ رواج‌ یافت که همان زبان سانسکریت باستان‌ است‌. به‌مرور و پس از گذشت صدهاسال، این زبان در میان طبقۀ گزیده‌ و خاص هند رواج یافت و زبان عامۀ مردم از‌ آن اشتقاق پیدا کرد» (فلاح، 1389: 69). اشتراکات نژادی و زبانی بین ایران و شبه‌قاره هند باعث شد که زبان فارسی در آنجا گسترش یابد و در طول تاریخ مسیر پرفرازونشیبی را طی کند. در دوره‌های مختلف و در زمان پادشاهان ادب‌دوست و هنرپرور زبان فارسی به اوج و اعتلای خود می‌رسید. این موضوع باعث می‌شد که شاعران و نویسندگانی از ایران به شبه‌قاره هند کوچ کنند. چنانکه می‌دانیم در زمان صفویه و به‌دلیل بی‌رونق‌شدن شعر و شاعری در دربار ایران، بسیاری از گویندگان فارسی به هند مهاجرت کردند. منزلت و مقام زبان فارسی در این شبه‌قاره تا زمان اورنگ‌زیب حفظ شد. اورنگ‌زیب «با شعر میانۀ خوبی داشت. نامه‌هایش را همیشه با اشعار مناسب می‌آراست. چهار زبان ترکی، فارسی، عربی و هندی را می‌دانست. خود منشی زبردستی بود. نامه‌هایش نشانی از ذوق ادبی او دارد. شعر هم می‌گفت» (سبحانی، 1377: 514)؛ اما بعد از اورنگ‌زیب اگرچه زبان فارسی به ‌یکباره از رونق نیفتاد؛ کم‌کم جایگاه خود را از دست داد و رو به افول نهاد و با اینکه اشخاصی در حفظ و صیانت این زبان تلاش کردند، ولی نفوذ انگلستان در هند دیگر مجالی برای جولان این زبان را نداد. «با استقرار حکومت بریتانیا در هند در سدۀ نوزده، زبان فارسی که عامل مهم وحدت ملت هند بود، بیشتر به‌طور غیرمستقیم مورد تهاجم قرار گرفت. حکومت بریتانیا با سوء‌استفاده از تعصبات قومی این ملت در نقاط مختلف شبه‌قاره، زبان‌های محلی را تشویق و تقویت نمود که درنتیجه، عامل همبستگی و وحدت ملی، یعنی زبان فارسی ضعیف شد؛ تا آنجا که در سال 1274 ق با تغییر نحوۀ حکومت بریتانیا بر هند و مستعمرۀ رسمی شدن آن کشور، زبان انگلیسی جانشین زبان فارسی و زبان رسمی هند شد. از آن تاریخ، زبان فارسی در شبه‌قارۀ هند و پاکستان رو به انحطاط رفت؛ ولی از نسل گذشته، معاریف و نویسندگان و شعرا و بزرگان زبان فارسی را خوب می‌دانستند و بدان مهر می‌ورزیدند که نمونۀ آن دیوان اشعار فارسی شاعر بزرگ، محمد اقبال لاهوری است» (کاردوش، 1366: 1789 ـ 1780).

 

8 ـ سبک شعری فقیر دهلوی

فقیر دهلوی در دوره‌ای پا به عرصۀ شعر و شاعری گذاشت که شعر فارسی دوران جوانی سبک خراسانی و تساهل و شادباشی منوچهری را پشت سر گذاشته و به دوران پیری، یأس، ناامیدی و سرخوردگی رسیده بود. شعر این دوره علاوه بر خروج از اعتدال و نرم و هنجار، به‌شدت غم‌گراست و از طرف دیگر اغراق در تمام زمینه‌ها از ویژگی‌های شاخص شعر این دوره محسوب می‌شود. اگرچه در این عصر ازلحاظ کمیت با خیل شاعران روبرو هستیم، باید بپذیریم که زبان و ادب فارسی ازلحاظ کیفیت در پایین‌ترین سطح قرار دارد. دورۀ موردبحث اگرچه ازلحاظ خلق معانی، خیال‌پردازی‌های شاعرانه و مضمون‌آفرینی زبانزد عام و خاص است، اما شعر این دوره از سادگی زبان و بیان نیز خالی نیست و شعر شاعرانی چون فقیر دهلوی از سبکی ساده و روان برخوردار است. «شعر او باوجود اینکه در سال‌های پایانی سبک هندی قرار دارد، در مقایسه با شعرای هم‌دوره و پیشینیانش ساده و روشن است و مضامین پیچیده و استعاره‌های غامض در آن به‌ندرت مشاهده می‌شود» (مستعلی‌پارسا و محمودی، 1393: 263). آرزو معتقد است مثل فقیر دهلوی در هند یافت نمی‌شود و دربارۀ شعر وی می‌نویسد: «بر جمیع صنایع شعری و بعد از استاد رشید وطواط این قسم قصیده به نظر نیامده. مثنویات متعدد موزون کرده و نهایت به صفا گفته. در غزل تتبع بابافغانی دارد، بلکه اگر انصاف را کارفرمایند دانند که کمان‌ابروی ابیات به طاق بلند آویخته» (آرزو،1385: 2/ 1268). پژوهشگران و محققان معتقدند «سراج‌الدین علی‌خان آرزو، میرشمس‌الدین فقیر دهلوی، علیقلی خان واله داغستانی و عبدالحکیم لاهوری در این دوره از سبک بابافغانی شیرازی پیروی می‌کردند. بهترین قالب‌های شعری این دوره، غزل، مثنوی و رباعی است» (عابدی، 1380: 80).

 

9 ـ نگرشی بر مثنوی «درّ مکنون»

مثنوی «درّ مکنون»، داستان عشق ملیکه، دختر قیصر روم، با امام حسن عسکری^(ع) (260 ه.ق.) و ولادت حضرت مهدی^(عج) است که در سال 1169 ه.ق. سروده شده است. اته تاریخ سروده‌شدن این مثنوی را سال 1169 ه.ق. ذکر کرده و تاریخ وفات ایشان را 1180 ه.ق. در مراجعت از مکه نوشته است (اته، 1356: 89 ). این مثنوی بنابه گفتۀ خود شاعر به‌نام «مثنوی مشکبار» هم معروف است:

ز بحر دل چو جوشید این لآلی به تاریخش گرت میل شمارست

خطاب  درّ مکنون گشت حالی بگویم مثنوی مشک‌بار است                              (فقیردهلوی، بی‌تا: 35).

10 ـ ویژگی‌های سبکی و محتوایی مثنوی «درۀ مکنون»

10 ـ 1. مختصات فکری

در این سطح به افکار و اندیشه‌های مطرح در اثر ادبی پرداخته می‌شود و اندیشه‌ها و افکاری که تشخیص سبکی ایجاد می‌کنند، مشخص و معرفی می‌شود. ازآنجاکه فقیر دهلوی ازجمله شاعران سبک بازگشت ادبی است، بنابراین به‌اقتضای سبک شعری‌اش، ویژگی‌های فکری این سبک ادبی در اشعارش نمایان است. شاعران این دوره «ازنظر فکری سعی در بیان همان افکار مرسوم در عهد غزنوی و سلجوقی در قصیده و افکار دوران حافظ و سعدی در غزل داشتند و می‌کوشیدند حتی‌المقدور از مسائل روز همان‌طور که از زبان مرسوم در دورۀ خود، استفاده نکنند تا هرچه بیشتر شعر به اسلوب قدما شبیه باشد. ازاین‌رو در زبان شعری و فکر شعری محدودۀ خاص داشتند» (شمیسا، 320:1379).

10ـ1ـ1. مضامین و موضوعات

فقیر دهلوی در زمرۀ شاعرانی است که برای معنا و مفهوم اهمیت خاصی قائل است و می‌کوشد که دست‌کم لفظ و معنی را مقابل هم قرار دهد. با اینکه از صنایع لفظی و آرایه‌های ادبی به نحو مطلوب استفاده می‌کند؛ هیچ‌وقت معنا را فدای لفظ نکرده است.

الف: منقبت ائمه اطهار^(ع)

شاعر بعد از حمد و سپاس باری‌تعالی و منقبت پیامبر اعظم^(ص) و ذکر معراج وی به منقبت ائمۀ اطهار^(ع) و امامان شیعه می‌پردازد و هرکدام را به‌ترتیب مدح و ستایش می‌کند. وی پیامبر^(ص) و دوازده امام شیعه را در اشعاری می‌ستاید:

محمد مظهر آثار رحمت علی بعد از نبی اول امام است حسن فرمانروای اهل دین است سیوم حجت بر اهل دین حسین است علی ابن الحسین آن سرور دین

جمالش مطلع انوار رحمت                               (فقیردهلوی، بی‌تا: 49) وزو سلک ولایت را نظام است علی و مصطفی را جانشین است که سلطان رُسل را نور عین است امام چارمین و رهبر دین                                        (همان: 56ـ60)

ب: اشاره به اساطیر ایرانی

بیشتر شاعران حوزۀ ادب فارسی، تحصیل‌کرده بودند. در این میان شاعران سبک بازگشت ادبی، برای تقلید می‌بایست بر گذشتۀ ادبی و مضامین آن تسلط داشته باشند. این شاعران نه‌تنها بر علوم متداول زمان خود که با مطالعۀ آثار گذشتگان بر اساطیر ایران نیز احاطه داشته و یا مطالعاتی در این زمینه داشته‌اند. فقیر دهلوی نیز از این امر مستثنا نبوده و در کنار تسلط بر امور زمان خود، داستان‌های اساطیر ایران را نیز می‌شناخته است. وی در اشعار خویش هرکجا که مضامین و محتوا اقتضا می‌کرده، از شخصیت‌های اساطیری به‌خصوص در تشبیهات خود سود می‌جسته است: رستم (61)، جمشید (61)، کاووس (91).

بنای عزم من گردید محکم تو خورشیدی سپهر اصطفا را

به میدان آمدم با گرز رستم                                             (همان: 61) تو جمشیدی سریر مرتضی را                                             (همان: 62)

ت: خودستایی شاعرانه

خودستایی در شعر فارسی دارای پیشینۀ کاربرد است؛ازجمله خودستایی‌های خاقانی را اغلب به یاد داریم. فقیر دهلوی هم در خودستایی به این موضوع اشاره‌ کرده است:

چو سر زد از زبانم مدح مویی به من نازد سخن امروز زان سازد فصاحت را ز لفظم آب در جوی نمک دارد ز حرفم  خوان معنی

به فخر امروز جز من کیست اولی که نازد  بر سخن مرد سخندان بلاغت را ز نطقم رنگ بر روی عسل دارد ز لفظم شأن معنی                                           (همان: 191)

ث: عشق و جایگاه معشوق

عشق درحقیقت خمیرمایۀ غزل است و آنچه مضمون غزل را شکل می‌دهد، همان عشق است؛ ولی در مثنوی‌های عاشقانه هم عشق حرف اول و آخر را می‌زند و بدون عشق بنیانش ساخته نمی‌شود. این عشق خدایی است که هیچ نسبتی با خاک ندارد:

الا ای عشق عالم‌سوز  بی‌باک

دو عالم پیش تو یک مشت خاشاک                                             (همان: 83)

عشق دردی بی‌درمان است که هرکس گرفتار آن شد رهایی نتواند:

دلی کز عاشقی رنجور گردد چو زور آورد عشق بی‌محابا شود در عشق جالینوس حیران

ز مرهم زخم او ناسور گردد فلاطون عاجز آید در مداوا که غیر از درد او را نیست درمان                                           (همان: 86)

  معشوق در نگاه فقیر دهلوی از جایگاه والایی برخوردار است . اصولاً در شعر فارسی معشوق در نگاه عاشق چنان مقامی دارد که گاه با معبود پهلو می‌زند:

شود عشاق را معشوق رهبر نگارش گر کند یک جز به معشوق

ندارند احتیاج خضر دیگر کشد از خاک عاشق سر به عیوق                                           (همان: 119)

چ: اندیشۀ جبرگرایی

جبر در لغت معنای گوناگونی دارد و در اصطلاح متکلمان در نسبت میان خداوند و بندگان تعریف‌ شده و عبارت است از: «تثبیت قضا و قدر، اسناد فعل بنده به خداوند و افراط در تفویض امور به خدای تعالی به‌گونه‌ای که انسان همچون جماد تصوّر شود که از خود اراده و اختیاری ندارد» (تهانوی، 1996: 199). فقیر دهلوی که به‌شدت تحت تأثیر عرفان مولاناست، همچون وی نه اختیار و نه جبر، بلکه به امرٌ بین‌الامرین باور دارد:

ستیزه با قضا مشت درفش است قضا را چاره‌جویی گر ز اسباب بود تدبیرها  در دست تقدیر قضا آنجا که مرکب  می‌جهاند

ز پا سر تافتن کی حد کفش است رخ کشتی همی‌سازی به  گرداب چو روباه زبون در پنجۀ  شیر خرد  مانند خر در گل  بماند                          (فقیردهلوی، بی‌تا: 72ـ73)

ح: استناد به آیات قرآن و احادیث

فقیر دهلوی نیز همچون شاعران عارف‌منش سلف خویش سعی بر آن داشته که به آیات قرآن و احادیث اشاره کند و آن‌ها را به‌طور اقتباس، تلمیح یا به‌صورت مشروح در اشعار خویش بگنجاند. وی قصد داشته است برای غنای فرهنگی و ادبی اشعار خود به آن رنگ و بوی مذهبی ببخشد.

به معنی لیک برتر از ملایک

همه در نور وجهه الله هالک                                             (همان: 16)

اشاره به: کُلُّ شَیْءٍ هَالِکٌ إِلَّا وَجْهَهُ (قصص/88).

اگر خواهی برین گفتار برهان

و ما من دابته برخوان ز قرآن                                              (همان: 9)

اشاره به: وَمَا مِنْ دَابَّةٍ فِی الْأَرْضِ إِلَّا عَلَى اللَّهِ رِزْقُهَا وَیَعْلَمُ مُسْتَقَرَّهَا وَ مُسْتَوْدَعَهَا کُلٌّ فِی کِتَابٍ مُبِینٍ (هود /6)

که ای روشن بصر از کحل مازاغ

به امت امر ایزد را کن ابلاغ                              (فقیردهلوی، بی‌تا: 17).

اشاره به: مَا زَاغَ الْبَصَرُ وَمَا طَغَى.

 خ: تقابل عقل و عشق

در بینش عرفا، عقل و عشق پیوسته در تقابل و ستیز هستند و همیشه این عقل است که سپر می‌اندازد و تسلیم می‌شود؛ بنابراین از نگاه عرفا «پای استدلالیان چوبین بود»، عرفان فقیر دهلوی نیز که بیشتر متأثر از عرفان مولاناست، در تقابل عقل و عشق، عشق را برمی‌گزیند و عقل را کوته‌بین معرفی می‌کند و از پیروی آن بر حذر می‌دارد:

به‌پای عقل کوته‌بین مرو راه ترا گر عقل تو  می‌داد تکمیل درین ره عقل اگر کردی کفایت

که شیطان کند در راه تو  صد  چاه عبث بودی رسول و وحی و تنزیل نگشتی بر خدا لازم هدایت                                   (دهلوی، بی‌تا: 15)

 

 

د ـ ترکیب‌آفرینی

مضمون‌یابی ازجمله ویژگی‌های شاخص شاعران این دوره است: «شاعران پیوسته در پی آنند که نکته‌ای بیابند و آن نکته یا مضمون را در بیتی بیان کنند. این مضمون‌ها را شاعران از محیط اطراف خویش و از امور و مسائل روزانه یافته و بیان کرده‌اند» (غلامرضایی، 1387: 238). در مثنوی «درّ مکنون» شعله‌رویی (70) و چشمه‌چشمه (79) ازجمله این ترکیب‌آفرینی‌ها است.

10ـ1ـ2. اشاره به اصطلاحات و تعبیرات

الف ـ اشاره به اصطلاحات نجومی

فقیر دهلوی به‌مانند دیگر شاعران عرصۀ شعر فارسی بر علوم زمان خویش تسلط داشته و به‌مقتضای کلام از اصطلاحات نجومی نیز استفاده کرده است که نشان از آگاهی ایشان از این علم دارد: شرف، احتراق، وبال، قرآن، اوج، حضیض و تربیع.

بیت الشرف: خانۀ بلندی و بزرگی، برجی که در آن‌یکی را از هفت ستارۀ سیاره سعادتی و شرف حاصل شود؛ چنانچه شرف آفتاب در برج حمل است و شرف قمر در ثور و شرف مشتری در سرطان و زهره در حوت و عطارد در سنبله و مریخ در جدی و زحل در میزان. در نزد احکامیان بیت شرف هر کوکب بیت صعود آن است؛ یعنی خانۀ قوت آن‌چنانکه حمل بیت شرف آفتاب و ثور بیت شرف قمر و سرطان بیت شرف مشتری است (ر .ک: دهخدا، ذیل واژۀ بیت الشرف).

شرف را بازدارند از وبالش هم ازاوج حضیض و احتراقش نظر بر هابط و ساعت گمارند

بجویند از قران و اتصالش هم از تربیع و تثلیث و محاقش چو بیداران به شب اختر شمارند                              (فقیردهلوی، بی‌تا: 67)

ب ـ اشاره به اصطلاحات عرفانی

کثرت (1)، فنا و بقا (2)، وحدت (9)، حیرت (33)، جمع (84)، جبر و اختیار (6).

ز هر روزن که خواهی رخ نمایی

یکی باشی در این کثرت‌فزایی                                              (همان: 1)

  جهان‌بینی عرفانی براساس نظام تجلی و ظهور است. حقیقت هستی ذات خداست و غیر او به‌جهت شدت و کمال هستی‌اش مظاهر تجلی وجود او هستند و درنتیجه، حقیقت وجود در عین وحدت ذاتی به جهت تجلی خود کثرت عرضی دارد (وحدت در عین کثرت و کثرت در عین وحدت) و نظریه وحدت وجود باتوجه‌به نظریۀ تجلی، ظهور و به‌دنبال آن با وحدت در عین کثرت معنی می‌یابد (ر.ک: رحیمیان، 1383: 42).

پ ـ اشاره به اصطلاحات و آلات موسیقی

شاعران فارسی در ادوار گذشته علاوه بر آشنایی با علم روز، بیشتر آن‌ها با موسیقی و آلات نیز آشنا بوده‌اند و بنابر این آشنایی از این آلات در اشعار خویش بهره برده‌اند:

به آهنگی مغنی پرده آراست مقامش گه عراق و گه نشابور

که مر عشاق را شد کار از آن راست به یک دم طی نمودی این ره دور                             (فقیر دهلوی، بی‌تا: 69).

و سایر اصطلاحات حوزۀ موسیقی چون: چنگ (69)، مضراب (88)، مغنی (88)، تار (88)، باب (69)، طنبور (69) و پرده (69).

10 ـ 2. سطح زبانی

در این سطح از سبک‌شناسی، معمولاً مسائل مختلف مربوط به زبان بررسی می‌شود.

10 ـ 2 ـ 1. سطح آوایی

الف ـ اسکان متحرک به‌ضرورت وزن

گر از من جرم آید عذر بپْذیر عددْشان گر محاسب نیک دیدی

وگر پایم بلغزد دست من گیر به سه صد در شمار می‌رسیدی                                       (همان: 17و70)

ب : حذف ءْ/ بعد از / ا / به‌ضرورت وزن

مسیحایی بیاید چاره‌اش را

که سازد مردۀ صدساله احیا                                             (همان: 98)

10 ـ 2 ـ 2. کاربرد الف اطلاق

الف اطلاق یعنی الف زائدی که در آخر اسم یا فعل یا حرف می‌آورند:

ظهور حق چو روز است آشکارا خدا هر اهلبیت مصطفی را تو گویی بود بیت‌الله معما

تو کزخفاش وش باشی چه چارا ز عصمت داده تشریف آشکارا علی گردید از آن بیت آشکارا                                             (همان: 19)

10 ـ 2 ـ 3. کاربرد الف زائد

نبی گفتا به او کای پاک دامان شد آن معصومه خورم زان بشارت

ز نسل او پدید آیند امامان بگفتا راضیم  لیک از کراهت                                      (همان: 28و32)

10 ـ 2 ـ 4. تخفیف واژه به‌ضرورت وزن

گاهی شاعر به‌ضرورت شعری و برای رعایت وزن آن، یک یا چند حرف از کلمه را حذف می‌کند؛ مانند پادشه (92) به‌جای پادشاه و روسیه به‌جای روسیاه در بیت زیر:

سیه‌کاری چو من بس روسفیدی

سیه‌کاریست خصم روسیه را                                            (همان: 40)

10 ـ 3. سطح لغوی(صرف)  

10 ـ 3 ـ 1. به کار بردن واژه‌ها و اصطلاحات دین عیسوی

فروزان چهره چون قندیل ترسا به قصر اندر گروهی محفل آر

مسلسل‌رویی  بر شکل چلیپا ز قسیسان  و  رهبانان  ترسا                                      (همان: 65و69).

10 ـ 3 ـ 2. استعمال واژه‌های عربی

ازآنجاکه این مثنوی مضمون عرفانی دارد، بسامد واژه‌های عربی در آن تقریباً زیاد است: عاشر (13)، بصر (3)، جهل (4)، بصیر و سمیع (4)، عاجز (5)، مقصود (8)، حرب، خصم (25) و ... .

اگر می‌کرد حرب خصم را ساز

نمی‌گردند یارا همرهی باز                                             (همان: 25)

استفاده از« انداز» به‌جای «ناز و ادا»:

به هر سو شعله‌رویی با صد انداز

به رنگ برق جستن کرد آغاز                                             (همان: 70)

10 ـ 3 ـ 3. «ت» جمع بستن اسم با «ان»

رصددانان (67)، گرفتاران (68).

10 ـ 3 ـ 4. آوردن «اندر» به‌جای «در»

زمان ‌را درد وچشم اندر بصر اوست نشسته باقر اندر جمع اطفال

زمین را در صدف یکتاگهر اوست فروغی سروری بر طلعتش دال                                       (همان: 30ـ33)

10 ـ 3 ـ 5. «کجا» در معنای «که»

ز داغت آنچه دید آن جان غم‌کش

کجا پروانه می‌بیند ز آتش                                           (همان: 113)

10 ـ 4. سطح نحوی

10 ـ 4 ـ 1. به کار بردن افعال پیشوندی

به روی من دری از فیض  واکن چو قسیسان به صد تعظیم و تبجیل

دلم را با تجلی آشنا کن به عزم عقد واکردند انجیل                                         (همان: 7و71)

10 ـ 4 ـ 2. آوردن دو حرف ‌اضافه برای یک متمم

شاعران در گذشته گاهی مواقع برای یک متمم دو حرف‌اضافه می‌آورده‌اند که الزاماً حرف ‌اضافۀ اول «به» بوده است. این مورد از ویژگی‌های سبک خراسانی است و در شعر شاعران سبک‌های بعد نیز دیده می‌شود:

به خواب اندر نمودی صورت خویش سبک  تک بادپای  آسمان  سیر

چو واکردم نظر را رفتی از  پیش به بحر اندر نهنگ و در هوا  طیر                                           (همان: 81)

10 ـ 4 ـ 3. کاربرد «مر»

در آثار گذشتگان اعم از نظم و نثر گاهی حرف «مر» آورده می‌شد و فقیر دهلوی نیز به تقلید از گذشتگان و برای حفظ زبان قدما از «مر» در اشعار خویش بهره برده است. بهار دربارۀ حرف «مر» می‌نویسد: «دیگر بسیار آوردن حرف «مر» که از علائم مفعول‌له است و این حرف در پهلوی به نظر حقیر نرسیده و ظاهراً از اصطلاحات خراسان و لهجۀ دری باشد و در نویسندگان خراسان نیز استعمال آن گاهی شدت دارد و گاهی ضعف، من‌جمله در بلعمی به‌اندازه، در زادالمسافرین ناصرخسرو به‌افراط و در تاریخ سیستان کمتر دیده می‌شود. بلعمی این حرف را در مواردی می‌آورد که مفعول در محل پستی و دنائت نباشد و مورد طبیعی یا ممدوح داشته باشد و باید هر جا که این حرف می‌آید متعلق آن محل مفعول بلا واسطه داشته باشد» (بهار، 1386: 1/419).

به آهنگی مغنی پرده آراست بود با خلق عالم مر قضا را

که مر عشاق را شد کار از آن راست همان نسبت که با کفش است پا را                                       (همان: 69و73)

10ـ4ـ4. آوردن «ی» تردید

گذشتگان در اشعار خویش زمانی «یای» تردید و شک را می‌آوردند که ادات تردید ازقبیل گویی، پنداری و کاشکی در کلام موجود باشد:

چو لب را با سخن می‌کرد دمساز نفس در نی ز لب زآن‌سان دمیدی

در رحمت توگویی می‌شدی باز که پنداری به قالب جان دمیدی                                       (همان: 32و69)

10 ـ 4 ـ 5. کاربرد «ی» شرط

در سبک قدیم به فعل‌های شرط و جواب شرط «ی» می‌افزودند و فقیر دهلوی نیز به‌تقلید این کار را انجام داده است:

همان در پرده  هر چند فاشی درین ره عقل اگر کردی کفایت به آن سرور اگر ایمان نیاری

توانم دید اگر چشمم  تو باشی نگشتی بر خدا لازم هدایت ز دین غیر از تن بی‌جان نداری                                      (همان: 16و46)

10 ـ 4 ـ 6. کاربرد فعل دعایی

در این روش برای ساختن فعل دعایی قبل از واج پایانی «d» مصوت کوتاه a به â تبدیل می‌شود:

کلینی آنکه ـ روحش باد پر نورـ

روایت را بدینسان کرده مذکور                                             (همان: 55)

10 ـ 4 ـ 7. کاربرد فعل نیشابوری

«یکی از گونه‌های ماضی نقلی، آوردن اسم مفعول به حذف «ه» + «است» بـه حـذف همـزه است: شدستم، شدستی، شدست و این «است» همان «استات» پهلوی است؛ چون این‌گونه ماضی نقلی در زبان مردم نیشابور معمول بود، بهار آن را افعال نیشابوری، خوانده است» (شمیسا، 1387: 333).

پی این خواستگاری آمدستیم

به این امیدواری آمدستم                                             (همان: 75)

10 ـ 5. سطح دستوری

10 ـ 5 ـ 1. کاربرد «را»ی فک اضافه

زمان را پای در همراهیش لنگ زجا برخواست قیصر بادل تنگ

زمین از سم او با چرخ همرنگ پرید از چهره اهل بزم را رنگ                                       (همان: 12و72)

10 ـ 5 ـ 2. کاربرد «را»

الف ـ «را» در معنای «به»:

ترا گر عقل تو می‌داد تکمیل زمانه خود بده ما را نشانی

عبث بودی رسول و وحی و تنزیل که شبه خواجه آخر زمانی                                       (همان: 15و34)

ب ـ «را» در معنی «برای»:

چو  جابر دید آن  فرخ‌لقا را خدا را هست در هر پرده رازی

بگفت ای کودک زیبا خدا را ببیند هر که دارد چشم بازی                                      (همان: 33و73)

10 ـ 5 ـ 3. آوردن «او» برای غیر جاندار:

چنین منبر که گفتم شرح او را

به جای تخت قیصر  دید برپا                                             (همان: 74)

10 ـ 6. مختصات ادبی

در عصر فقیر شاعران معنی را بر لفظ ترجیح می‌دادند؛ چراکه آنان بیشتر در فکر ایجاد مضامین تازۀ شعری بودند. بنابراین گویندگان فارسی چندان به لفظ و بیان و بدیع وقعی نمی‌نهادند. «در این میان، تشبیه و آرایه‌های برگرفته از آن، بیشتر جلوه‌گر می‌شدند؛ زیرا اساس شعر آن روزگار تشبیه بود» (شمیسا، 1373: 298). بااین‌حال بررسی شعر فقیر نشان می‌دهد که در دیوان فقیر دهلوی، آرایه‌های ادبی به‌خوبی به کار گرفته ‌شده‌اند. شاعر خیلی خوب توانسته است ضمن بازی با کلمات و به رقص درآوردن آن‌ها معنی و مفهوم را در کنار لفظ قرار دهد. این هنر شاعری او باعث شده است که صناعات بلاغی در شعر او تصنعی و ساختگی به نظر نیابد.

10 ـ 6 ـ 1. موسیقی بیرونی (وزن)

در میان اوزان مطرح مثنوی، وزن «مفاعیلن مفاعیلن فعولن» بیشتر مناسب داستان‌های عاشقانه است و بر همین اساس داستان‌های عاشقانۀ ویس و رامین اسعد گرگانی و خسرو و شیرین نظامی هم در همین وزن سروده شده‌اند و مثنوی «درّ مکنون» فقیر دهلوی هم که مضمون عاشقانه دارد، در این وزن است.

10 ـ 6 ـ 2. موسیقی کناری (قافیه و ردیف)

بدون شک قافیه نقش پررنگی در زیبایی شعر دارد و آهنگی که در بین واژه‌های شعر حاصل می‌شود، مرهون قافیه است. «قافیه با تأثیر موسیقیایی و تشخصی که به کلمات خاص هر شعر می‌بخشد. لذت حاصل از برآورده شدن یک انتظار، زیبایی معنوی یا تنوع در عین وحدت، تنظیم فکر و احساس، استحکام شعر، کمک به حافظه و سرعت انتقال، ایجاد وحدت شکل در شعر، جداکردن و تشخیص مصراع‌ها، کمک به تداعی معانی، توجه‌دادن به زیبایی ذاتی کلمات، تناسب و قرینه‌سازی، ایجاد قالب مشخص و حفظ وحدت، توسعۀ تصویرها و معانی و بالاخره القای مفهوم از راه آهنگ کلمات است» (شفیعی کدکنی، 1347: 62).

10 ـ 6 ـ 3. آوردن قافیه‌های هنری(جناس مرکب)

ندادی حرف را از لعل خود قوت رخت از باغ رضوان است گلنار

زدی بر درج گوهر قفل یاقوت ز بخت بد مرا گردید  گل نار                         (فقیردهلوی، بی‌تا: 66و81).

10 ـ 6 ـ 4. عیوب قافیه

در برخی ابیات عیوب قافیه نیز یافت می‌شود.

الف ـ قافیه ساختن (ی):

براساس قوانین قافیه، مصوت (ی) معمولاً به‌تنهایی حرف قافیه قرار نمی‌گیرد؛ اما بعضی از شاعران به این امر توجه نشان نداده‌اند و (ی) را تنها حرف قافیه قرار داده‌اند؛ چراکه (ی) به‌تنهایی نمی‌تواند اساس قافیه قرار گیرد:

به جنب دست دریابخشش وی

سخاوت‌نامۀ حاتم شده طی                                           (همان: 55)

ب ـ ایطای جلی:

از آن آتش که او را بود در جان ز عکس لاله آبش آتشین‌رنگ

شده چون موی آتش‌دیده بی‌جان ندیده هیچ‌کس آبی به این رنگ                                     (همان: 86 و 93)

پ ـ اقواء:

یکی گفتا تب او بوده محروق وز آنجا رو به‌سوی خانه آورد

در  آخر منتقل گردید  با  دق شبی با صدجهان محنت به سر برد                                     (همان: 89 و 49)

ت ـ حذف قافیه:

بود کاظم چو احمد حجت حق ز انگشتان او زر ریخت در طشت

ازو پیدا چو حیدر حجت حق چو از خط شعاعی نور در طشت                                        (همان: 42ـ45)

اگرچه آوردن ردیف برای شاعر اختیاری است، ردیف هم نقش بسزایی در زیبایی شعر دارد. شاعر با آوردن ردیف‌های اسمی، فعلی، حرفی و حتی جمله‌ای بر موسیقایی شعر می‌افزاید.

10 ـ 7 ـ صنایع بیانی

10 ـ 7 ـ 1. تشبیه

ازجمله آرایه‌های پربسامد در مثنوی «درّ مکنون» فقیر دهلوی، آرایه تشبیه است. وی تقریباً از انواع تشبیه در اشعار خویش بهره گرفته است. در اکثر تشبیهات هردو طرف تشبیه حسی هستند؛ ولی در خیلی از تشبیهات هم مشبه عقلی و مشبهٌ‌به حسی است.

 الف ـ تشبیه عقلی به عقلی

شبی همچون سواد طرۀ حور

به رنگ مردمک سرچشمۀ نور                                            (همان: 11).

ب ـ تشبیه بلیغ

مشبه و مشبهٌ‌به دو رکن اساسی تشبیه هستند که برخلاف وجه شبه و ادات تشبیه هیچ‌گاه حذف نمی‌شوند؛ زیرا غرض از تشبیه توصیف مخیّل مشبه است و آن توصیف مخیل که همان وجه شبه است، باید از مشبهٌ‌به اخذ شود. پس وجود مشبه و مشبهٌ‌به لازم است. «تشبیهی که در آن نه وجه‌ شبه ذکر شود و نه ادات تشبیه، تشبیه بلیغ نام دارد» (شمیسا، 1373: 69):

به عشقت جوی اشک جاریَم بخش به عشقم آب ده زلف بتان را از آنجا رخش همت برجهانید

ز  نخل آه برخورداریَم بخش ز لطفم آب ده تیغ زبان را مرا در مسکن خویشم رسانید                            (فقیردهلوی، بی‌تا: 1و48)

پ ـ تشبیه مفروق

در این نوع تشبیه، چند مشبه و مشبه‌به وجود دارد، اما هر مشبه با مشبه‌به خود همراه است:

زمان اسم و محمد معنی اسم تن او طور و جان او تجل

جهان جسم و وجودش جان آن جسم ندارد این تجلی طور موسی                                      (همان: 9 و 39)

ت ـ تشبیه ملفوف

چند مشبه (حداقل دوتا) جداگانه ذکر می‌شود و سپس مشبهٌ‌به‌های هرکدام به‌ترتیب جداگانه گفته می‌شود؛ بنابراین این‌گونه تشبیه، مبتنی‌بر صنعت بدیعی لف‌ونشر است (ر.ک: شمیسا، 1373: 126).

ث ـ تشبیه مضمر

در ظاهر با تشبیهی روبه‌رو نیستیم؛ اما در ژرف‌ساخت آن ‌یک تشبیه وجود دارد:

بلرزیدند قسیسان از آن حال

زمین زانسان که می‌لرزد ز زلزال                                             (همان: 69)

10 ـ 7 ـ 2. کنایه

یکی دیگر از آرایه‌های مطرح در مثنوی «درّ مکنون» فقیر دهلوی کنایه است. «کنایه جمله یا ترکیبی (ازقبیل ترکیبات وصفی: آزادۀ تهیدست، ترکیبات اضافی: آب روان، صفات مرکب: بی‌نمک، مصادر مرکب: لب گزیدن) است که مراد گوینده معنای ظاهری آن نباشد؛ اما قرینه صارفه‌ای هم که ما را از معنای ظاهری متوجه معنای باطنی کند وجود نداشته باشد» (شمیسا ،1373: 265):

امانت‌دار اسرار الهی

امین خوانندش از مه تا به ماهی                             (فقیر دهلوی، بی‌تا: 10).

از مه تا ماهی کنایه از: کل جهان هستی.

ببستم در پرستاری کمر را

ز دل بردم خیال خواب و خور را                                             (همان: 38)

کمر بستن کنایه از: آماده شدن.

وفای عهد ما دید آن گرفتار

در آن ساعت که می‌بست از جهان بار                                           (همان: 39)

بار از جهان بستن: کنایه مردن و رحلت کردن.

10 ـ 7 ـ 3. مجاز

مجاز استعمال لفظ یا جمله در معنی غیر ما وُضعَ لَه، به‌شرط وجود قرینه و علاقه است (ر.ک: شمیسا، 1378: 45):

اگر آید گناهی از من پاک

به بخشایش نظر کن بر کف خاک                                              (همان: 7)

«کف خاک» مجازاً انسان است.

10 ـ 8. صنایع بدیعی

10 ـ 8 ـ 1. جناس

روش تجنیس در اصطلاح علم بدیع عبارت است از آوردن دو لفظ در کلام که در ظاهر به یکدیگر همانند و در معنی متفاوت باشند و ازآنجاکه بر آهنگ و موسیقی کلام می‌افزاید، باعث تأثیر بیشتر سخن در ذهن مخاطب می‌شود. درواقع جناس در لغت به‌معنی مانند هم شدن و جمع‌کردن دو چیز هم‌جنس و در اصطلاح، تشابه دو لفظ است با معانی مختلف.

الف : جناس تام

دو کلمه ازلحاظ لفظ و نوشتار دقیقاً مثل هم هستند، اما در معنا و مفهوم با هم متفاوت‌اند و به نظر کزازی: «جناس تام ...آن است که برپایۀ گفت و نوشت، به یک‌بارگی یکسان باشد» (کزازی، 1373: 48):

اگر دریابم آن سرو روان را

دوان در پایش افشانم روان را                            (فقیر دهلوی، بی‌تا: 33)

جناس ناقص اختلافی، حرکتی و افزایشی ازجمله دیگر نمونه‌هایی است که در مثنوی «دُر مکنون» است.

10 ـ 8 ـ 2. ایهام

ایهام آن‌گاه است واژه در بیت دو معنی دارد که هردو معنی آن باتوجه‌به معنا و مفهوم بیت و در ارتباط با واژه‌های دیگر قابل‌برداشت است. این صنعت ادبی در ادب پارسی، ایهام و توریه نامیده شده است. عشاق و عراق و نشابور و ره و ... در این دو بیت ایهام تناسب دارند:

به آهنگی مغنی پرده آراست مقامش گه عراق و گه نشابور

که مر عشاق را شد کار از آن راست به یک دم طی نمودی این ره دور                                            (همان: 69)

پرده (مقام در موسیقی و حجاب)، مقام (اقامت و طبقه‌بندی موسیقی)، عراق (کشور عراق و مقام موسیقی)، نیشابور (شهر و مقام موسیقی).

10 ـ 8 ـ 3. تلمیح

شاعر در ضمن شعر به داستان، آیه، حدیث، واقعۀ تاریخی اشاره می‌کند که کل مطلب در ذهن تداعی می‌شود. در تلمیح دو ژرف‌ساخت تشبیه و تناسب وجود دارد؛ زیرا اولاً ایجاد رابطۀ تشبیهی بین مطلب و داستانی است و ثانیاً بین اجزا داستان، تناسب وجود دارد:

ولی لا تقنطوا من رحمت‌الله

نماید جانب آمرزشم راه                                              (همان: 7)

اشاره به: لَا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَه  اللَّهِ (زمر/53).

دو خیر اندر میانه  می‌گذارم یکی قرآن و دیگر عترت من

که باشد بهر امت  یادگارم نکو داریدشان ای امت من                                             (همان: 18)

به حدیث ثقلین اشاره دارد.

10 ـ 8 ـ 4. اسلوب معادله

در اسلوب معادله ارتباط بین آن دو قسمت برپایۀ تشبیه شکل می‌گیرد. «تمثیل در معنی دقیق آن‌که محور خصایص سبک هندی است، می‌تواند در شکل معادلۀ دو جمله موردبررسی قرار گیرد و تقریباً مجموعۀ آنچه متأخرین بدان تمثیل اطلاق کرده‌اند، معادله‌ای است که به لحاظ نوعی شباهت، میان دو سوی بیت ـ مصراع ـ وجود دارد و شاعر در مصراع اول چیزی می‌گوید و در مصراع دوم چیزی دیگر؛ اما دو سوی این معادله از رهگذر شباهت قابل‌تبدیل به یکدیگرند و شاید برای جلوگیری از اشتباه بتوان آن را اسلوب معادله خواند» (شفیعی کدکنی، 1347: 84):

وفا از نطفۀ کوفی نیابی

سمندر نیست نسل مرغ آبی                               (فقیردهلوی، بی‌تا: 25)

10 ـ 9. معانی

10 ـ 9 ـ 1. اطناب

الف ـ ایضاح بعد از ابهام:

یعنی آوردن توضیح اضافی برای روشن‌کردن مطلب مبهم:

برابر می‌شمارد هیچ نادان

نی جولاه را با گرز دستان                                             (همان: 36)

ب ـ ایغال و التفات:

ایغال در لغت به‌معنی دور رفتن است و در بحث اطناب مراد این است که «جملۀ اضافی در تأیید (و وضوح و تأکید) مطلب اول باشد که معنی آن تمام است؛ بدین‌ترتیب اگر ذکر نشود، خللی در معنی ایجاد نگردد. در مطلب اضافی بهتر است هنری باشد یا جنبۀ ارسال‌المثل داشته باشد» (شمیسا، 1379: 153).

شدم در خدمت صادق شتابان

چو ذره جانب خورشید تابان                                   (دهلوی، بی‌تا: 39).

پ ـ در مقام حشو ملیح:

همیشه این گروه ـ کز ادب دور ـ

شکست  قدر تو دارند منظور                                            (همان: 52)

نتیجه‌

مثنوی «درّ مکنون» فقیر دهلوی، داستانی عاشقانه در عشق ملیکه، دختر قیصر روم، با امام حسن عسکری^(ع) است که در حدود 4000 بیت سروده شده است. از این مثنوی چهار نسخۀ خطی باقی‌ مانده است. دو نسخه متعلق به کتابخانۀ عمومی آیت‌الله‌العظمی گلپایگانی، یک نسخه در کتابخانۀ ملک تهران و نسخۀ چهارم در کتابخانۀ آستان قدس رضوی موجود است. کاتب تعداد ابیات نسخۀ آستان قدس رضوی را 3033 بیت برشمرده است. البته وی تنها 1100 بیت از آن را برگزیده است که این نشان می‌دهد که این نسخه، نسخۀ کاملی از این مثنوی نیست. فقیر این مثنوی را به تقلید از «خسرو و شیرین» نظامی در وزن مفاعیلن، مفاعیلن، فعولن سروده است. باتوجه‌به تسلط فقیر بر عروض، در این مثنوی کمتر با آشفتگی وزن روبه‌رو هستیم؛ ولی در برخی از ابیات عیوب قافیه یافت می‌شود. این اثر از زبانی ساده و روان برخوردار است؛ بنابراین، از واژه‌های مهجور و کهن خبری نیست. اصطلاحات عرفانی و نجومی در این مثنوی از بسامد فراوانی برخوردار است. در لایۀ فکری، عشق ملیکه به امام حسن عسکری^(ع)، اشاره به آیات و حدیث، منقبت ائمه، تقابل عقل و عشق از مهم‌ترین درون‌مایه‌های آن است. استفاده از واژه‌های عربی در این مثنوی تقریباً زیاد است. شاعر برای غنا و افزایش موسیقی درونی تقریباً از تمامی آرایه‌های ادبی بهره جسته است.

 

تعداد مشاهده مقاله: 563

تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 175