فهم خرد در جامعۀ ایرانی: نقش قومیت، جنسیت، سن و تحصیلات

خرد به‌عنوان بالاترین کیفیت بشری و نیز یکی از منابع مهم برای یک زندگی خوب^[1] بیان می‌شود (بالتز و استادینگر، 2000؛ کلایتون و بیرن، 1980) و بینش و پاسخ‌هایی را برای سؤالات اساسی زندگی مانند چگونه به یک زندگی معنادار و شاد دست یابیم، فراهم می‌آورد (بالتز و استادینگر، 2000). خرد موضوعی قدیمی در زمینۀ تحقیقات فلسفی و مذهبی در بسیاری از فرهنگ‌ها است و به دوران بسیار دور بر می‌گردد (آرمسترانگ، 2006)؛ با این حال، پژوهش‌های تجربی معاصر خرد از حدود 1980 آغاز شده است؛ زمانی که چندین گروه تلاش کردند تا تعیین کنند خرد چیست و چگونه می‌توان آن را اندازه‌گیری کرد (آردلت و اوه، 2010). علاقه‌مندی به خرد در حوزۀ روانشناسی رو به افزایش بوده و تعداد مقالات روانشناسی در این حوزه از اواخر دهه 1970 تا سال 2008، 70 برابر شده است (میکز و جست، 2009). این علاقه‌مندی احتمالاً به دلیل تغییر شرایط در جامعۀ علمی است که بر تحول در گسترۀ عمر (لابووی - ویف^[2]، 1990) و روانشناسی مثبت (سلیگمن، 2011) تأکید می‌کنند. مقالات خرد به موضوعاتی چون خرد عمومی (استادینگر و گلاک، 2011؛ استرنبرگ و جردن، ۲۰۰۵)، انواع مؤلفه‌ها و زیرمؤلفه‌های خرد (والش، 2012؛ و تروبریج و فراری، 2011)، خرد عملی و شخصی (فراری و وست‌استریت، 2014؛ استادینگر، 2014)، مقیاس‌های سنجش (پری و همکاران، 2002؛ آردلت، 2004؛ بانگن، میکز وجست، 2013؛ گلاک و همکاران، 2013)، روان‌درمانی (گرمر و سیگل، 2012)، خرد و تعلیم و تربیت (چن، چنگ، وو و هسه، 2014؛ تروبریج، 2007) و معنویت و تعالی خود (هرشی و فارل، 1997؛ آچنبام و اورول، 1991؛ یانگ، 2008؛ و ایوان و آلوجز،2010) پرداخته‌اند. به طور کلی تحقیقات حوزۀ روانشناسی خرد به دو بخش تقسیم می‌شوند؛ رویکردهای نظریۀ تصریحی^[3]، نظریه‌ها و تعاریف خردند که متخصصین ارائه می‌دهند و رویکردهای نظریۀ ضمنی^[4] که با تکیه بر ذهن و اندیشه‌های مردم عادی شکل گرفته‌اند. هدف رویکردهای ضمنی خرد، ارائۀ توصیفی از مفاهیم است که با توجه به دیدگاه مردم عادی درست است و به صحت این باورها به لحاظ روانشناختی پرداخته نمی‌شود. به این علت که مفاهیم عقل سلیم، معانی قالبی فرهنگ‌ها را در بر می‌گیرد، کشف این نظریه‌ها برای تنظیم یک تعریف روانشناختی گسترده از خرد مفید خواهد بود (استادینگر و گلاک، 2011).

در گذشته، به‌طور سنتی، از اصطلاح «نظریۀ ضمنی» برای باورهای درونی افراد^[5] دربارۀ خرد استفاده می‌شد. برچسب‌های دیگر برای این موضوع، نظریۀ افراد غیرمتخصص^[6]، نظریۀ افراد عامی^[7] و نظریه‌های ذهنی^[8] بودند (وست‌استریت، بلاک و گلاک، 2019). در این پژوهش، به جای اصطلاح مرسوم «نظریه‌های‌ ضمنی خرد» که تا کنون در پیشینة روانشناسی خرد استفاده شده است، از اصطلاح «فهم افراد از خرد^[9]» استفاده می‌شود؛ زیرا اصطلاح افراد غیرمتخصص بین افراد پژوهشگر و دیگر افراد عادی شکاف ایجاد می‌کند. علاوه بر این، با توجه به اینکه در دیگر حوزه‌های روانشناسی مانند یادگیری و حافظه، از اصطلاح ضمنی به‌صورت متفاوت استفاده می‌شود، به‌کارگیری این اصطلاح نیز توصیه نمی‌شود. درنهایت، با وجود آنکه افراد باورهایی دربارۀ خرد دارند، بعید به نظر می‌رسد که نظریات کاملی در ذهن داشته باشند؛ بنابراین، استفاده از اصطلاح نظریه نیز پیشنهاد نمی‌شود (وست‌استریت و همکاران، 2019).

مجموعه متنوعی از روش‌ها برای سنجش فهم افراد از خرد استفاده شده است. رویکرد معمول، رتبه‌بندی توصیف‌گر^[10]، (مانند کلایتون و بیرن، 1980؛ گلاک و بلاک، 2011؛ هالیدی و چاندلر، 1986؛ استرنبرگ، 1985؛ وست‌استریت، فراری و آردلت، 2016) است. در این رویکرد از افراد خواسته می‌شود دربارۀ فهرستی از توصیف‌گرهایی که به خرد نزدیک، مرتبط یا مشابه‌اند، قضاوت کنند. این رویکرد معمولاً در سه مرحله انجام می‌شود: 1. تهیۀ فهرست (با استفاده از پژوهش‌های نظری، متخصصین یا سؤال از افراد عادی)؛ 2. رتبه‌بندی (با نمونۀ بزرگ‌تری از افراد) و 3. تحلیل و توصیف (بیشتر از روش‌های کاهش ابعاد آماری استفاده می‌شود). دیگر شیوه‌های سنجش فهم افراد از خرد، روش‌های کاملاً وابسته به زمینه‌اند. رویکرد زندگی واقعی^[11]، فهم خرد را بررسی می‌کند و از شرکت‌کنندگان می‌خواهد افرادی را معرفی و ارزیابی کنند که خردمندند یا خردمندانه رفتار می‌کنند (یعنی خردمندترین فردی را که می‌توانند تصور کنند) و شخصاً او را می‌شناسند یا یک شخصیت اجتماعی است (مانند اسعدی، 1394؛ گلاک، بیسچوف و سیبنهانر، 2012؛ جیسون و همکاران، 2001). دومین شیوۀ روایت خودزیست‌نامه‌نگاری^[12] بیشتر مبتنی بر بوم‌شناختی است و عمیقاً به تجارب خاص زندگی افراد می‌پردازد (مانند بلاک و گلاک، 2004؛ گلاک، بلاک، بارون و مک‌آدامز، 2005؛ کونیگ و گلاک، 2012). در شیوۀ سوم که کاملاً کیفی است (مانند نظریۀ‌ زمینه‌ای و تحلیل پدیدارشناختی)، محققان با استفاده از مصاحبۀ عمیق به ارزیابی جلوه‌های خرد (مانند کرد نوقابی و دلفان بیرانوند، 1395؛ چن و همکاران، 2014؛ مونتگومری، باربر و مک‌کی، 2002) می‌پردازند.

تحقیقات روانشناسی خرد در حوزۀ فهم افراد از خرد، بیشتر محدود به ایالات متحده و اروپا بوده‌اند (استادینگر و گلاک، 2011؛ تاکاهاشی و بوردیا، 2000)؛ البته مطالعاتی نیز در دیگر فرهنگ‌ها شامل بودایی‌های تبت (لویت،‌ 1999)، چینی تایوانی‌ها (یانگ، 2001)، ژاپنی‌ها (تاکایاما، 2002)، چینی‌ها (هوو، فراری، لیو، گائو و ویر، 2016) انجام شده است؛ ولی سهم عمده‌ای در این حوزه ندارند. به‌تازگی نیز در ایران معدود مطالعاتی ازجمله ملک محمدی، هاشمی، پزشک و صرامی (1392)، اسعدی (1394)، چراغی، کدیور، عسگری و فرزاد (1394)، کرد نوقابی و دلفان بیرانوند (1395)، کردنوقابی، دلفان بیرانوند و عربلو (1394) و عزیزی، کردنوقابی و عرفانی (1398) انجام گرفته است.

پژوهشگران حوزۀ فهم افراد از خرد (نظریه‌های ضمنی) چگونگی مفهوم‌سازی خرد افراد عادی را برای درک ذهنی آنها که خرد شامل چه چیزهایی است، بررسی می‌کنند. با توجه به اینکه شناخت فهم خرد افراد عادی با مشارکت اجتماعی است، نه با مطالعات رسمی، ادارک آنها از خرد، تفاوت چشم‌گیری در فرهنگ‌ها (مانند تاکاهاشی و بوردیا، 2000) و خرده‌فرهنگ‌ها (مانند استرنبرگ، 1985) و حتی از فردی به فرد دیگر، با توجه به ویژگی‌های چون جنسیت، سن و سطح تحصیلات دارد (گلاک و بلاک، 2011).

تاکاهاشی و بوردیا (2000) استدلال می‌کنند مفهوم غربی خرد بر ابعاد تحلیلی خرد (مانند دانش و استدلال) و درمقابل، مفهوم شرقی، بیشتر بر ترکیب و تلفیق ویژگی‌های شناختی و عاطفی تأکید دارد (مانند باملاحظه و همدلی)؛ با این حال، بررسی برخی نتایج مطالعات در بافت غربی نشان داده‌اند فهم افراد از خرد شامل ویژگی‌های عاطفی مشابهی است؛ برای مثال، مهارت‌های اجتماعی و مهارت‌های بین‌فردی به‌عنوان دو موضوع در فهم خرد کانادایی‌ها به دست آمد (گلاک و بلاک، 2011).

شاید یکی از دلایل حاصل‌شدن این نتایج، تنوع درون‌فرهنگی بافت امریکای شمالی باشد؛ ازاین‌رو، تنوع درون‌فرهنگی نباید دست‌کم گرفته شود؛ به‌ویژه در فرهنگ‌های با تنوع بالا مانند ایران که از قومیت‌های مختلف با فرهنگ‌های متفاوت برخوردار است. جمعیت ایران ترکیب متنوعی از گروههای قومی است؛ به‌ طوری که حدود نیمی از جمعیت ایران را فارس‌‌ها تشکیل می‌دهند، ۳۴ درصد ترک‌‌ها و کردها و ۱۶ درصدِ باقیمانده را سایر قومیت‌ها در بر می‌گیرد (بلالی، 1389؛ بشیریه، ۱۳۹۴). هرچند این اقوام به لحاظ زبان، مذهب، پوشش، ویژگی‌های جسمانی و حتی میزان احساس تبعیض (سیاسی، فرهنگی و اجتماعی و اقتصادی) متفاوت‌اند، عواملی مانند تاریخ مشترک ملی، ادبیات و سنن ملی -مذهبی نیز مایۀ همبستگی و پیوستگی بین اقوام ایرانی شده‌ است (راستی و رحمانی، 1396). باوجود این تنوع قومی، پژوهش‌های صورت‌گرفته حوزۀ خرد در ایران معمولاً مربوط به یک گروه و جامعۀ محدود بوده است؛ ازاین‌رو، برای رسیدن به الگوی مفهوم بومی و جامع خرد در ایران می‌باید مفهوم خرد در بین این اقوام نیز بررسی شود.

به‌طورکلی معدود مطالعات خرد در بین فرهنگ‌ها بر این واقعیت تأکید دارند که خرده‌فرهنگ‌های زیادی در یک ‌فرهنگ وجود دارند؛ خرده‌فرهنگ‌هایی که در آنها افراد با ارزش‌ها و سبک‌های زندگی خانواده و گروههای محلی و قومی مواجه می‌شوند و تأثیرات مستقیم و گسترده‌تری نسبت به یک فرهنگ عمومی شرقی یا غربی در تحول و فهم خرد دارند.

همچنین، یافته‌های پژوهش گلاک و بلاک (2011) و کونیگ و گلاک (2013) نشان دادند شرکت‌کنندگان سالمند، احتمالاً ادراک یکپارچه‌ای از خرد دارند که از ترکیب ویژگی‌های عاطفی و تأملی با ویژگی‌های شناختی در مفاهیم خرد حاصل می‌شود؛ در حالی که بزرگسالان جوان بیشتر بر مؤلفه‌های شناختی متمرکز بودند. به‌طور مشابه، کلایتون و بیرن (1980) دریافتند خرد در بزرگسالان سالخورده‌تر، با مهربانی و توجه به دیگران ارتباط نزدیکی دارد؛ با این حال، این یافته‌ها در مطالعات با رویکرد زندگی واقعی تکرار نشده‌‌اند. گلاک و همکاران (2005) در مطالعۀ اول خود دریافتند که شرکت‌کنندگان جوان نسبت به سالمندان و میانسالان، در خاطرات مربوط به خرد خودزیست‌نامه، بیشتر بر همدلی و حمایت‌کردن تمرکز داشته‌اند؛ ولی در مطالعۀ دوم، تفاوت سنی در اشکال مختلف خرد به دست نیامد. در همین راستا وست‌استریت و همکاران (2016) در مطالعۀ خود انتظار داشتند بزرگسالان سالمندتر نمونه‌های تاریخی - فرهنگی از پیش‌نمونۀ خیرخواه خرد را (مانند عیسی مسیح و مادر ترزا) بیشتر معرفی کنند؛ ولی تفاوتی بین‌ گروههای سنی به ‌دست نیامد.

در ارتباط با یافته‌های مربوط به ادارک خرد درگروههای جنسیتی، نتایج مطالعۀ گلاک، استراسر و بلاک (2009) نشان دادند مردان تا اندازه‌ای مؤلفۀ هوش و زنان، عشق به انسانیت و پذیرش دیگران را برای خرد مهم می‌‌دانند. همچنین، بر مفهوم شناختی خرد در گروه مردان بیشتر از زنان تأکید شد (گلاک و بلاک، 2011). یافته‌های مطالعۀ اسعدی (1394) نشان دادند گروه زنان بر ویژگی‌های باایمان، متفکر، منطقی و صاحب درک و فهم و مردان بر صفات/رفتارهای باهوش، آینده‌نگر و اهل عدالت تأکید دارند. درمقابل، در برخی از مطالعات، تفاوت معناداری بین مردان و زنان به‌ دست نیامد (کونیگ و گلاک، 2013؛ فراری و همکاران، 2016). به ‌نظر می‌رسد تفاوت‌های جنسیتی احتمالاً در فهم خرد وجود دارد، ولی اندک است.

باوجود این علاقه‌مندی روزافزون، هنوز ابهام و بحث‌های درخور توجهی دربارۀ اینکه سازۀ خرد به چه اشاره دارد، باقی است. تعاریف متعددی، ارائه و مقیاس‌های اندازه‌گیری متنوعی طراحی شده‌اند و نیز چندین نوع یا زیرمؤلفه از خرد ارائه شده‌اند؛ با این حال، تعاریف ارائه‌شده تا حدی هم‌پوشانی دارند و همبستگی کمی بین مقیاس‌های خرد وجود دارد (بیشتر آنها کمتر از 3/0 هستند) (گلاک و همکاران، 2013). همچنین، هنوز بحث‌های شایان توجهی دربارۀ چرایی و چگونگی تفاوت‌های بین‌فردی فهم افراد عادی از خرد وجود دارد (بلاک و گلاک، 2005؛ کلایتون و بیرن، 1980؛ هالیدی و چاندلر، 1986؛ استادینگر و گلاک، 2011). کشف تفاوت‌ها و عوامل تعیین‌کنندۀ نظریه‌های ضمنی خرد به‌عنوان وظیفۀ مهم برای محققان خرد همچنان باقی مانده است (وست‌استریت و همکاران، 2016)؛ ازاین‌رو، هدف پژوهش حاضر، علاوه بر شناسایی مؤلفه‌های خرد در جامعۀ ایرانی، به دلیل چندفرهنگی بودن جامعۀ ایرانی و داشتن اقوام مختلف، بررسی اهمیت نسبی این مؤلفه‌ها با توجه به نقش عوامل قومیت، جنسیت، سن و تحصیلات است.

روش

روش، قلمرو پژوهش و شرکت‌کنندگان: پژوهش در دو مرحلۀ کیفی و کمی انجام شده است. مرحلۀ اول به روش تحلیل محتوای قراردادی براساس روش گرانهایم و لاندمن (2004) و با استفاده از رویکرد کیفی انجام شده است. تحلیل محتوای کیفی، روشی برای تفسیر ذهنی محتوای داده‌ها ازطریق کدگذاری و طبقه‌بندی مؤلفه‌های استخراج‌‌شده است. رویکردهای تحلیل محتوای کیفی به سه ‌دستۀ قراردادی، جهت‌دار و تلخیصی تقسیم‌بندی می‌شوند. معمولاً تحلیل محتوای قراردادی در پژوهش‌هایی به‌ کار می‌رود که هدف آن، شرح یک پدیده و ادبیات تحقیق و نظریه‌های مربوط به آن پدیده محدود باشد. در مرحلۀ دوم (کمی) به بررسی نقش عوامل قومیت، جنسیت، سن و تحصیلات بر فهم افراد از خرد پرداخته شد. قلمرو پژوهش عبارت است از افراد بالای 20 سال ایرانی. نمونه‌گیری در این پژوهش، با توجه به جامعۀ چندفرهنگی ایران و نیز بررسی تفاوت مفهوم خرد در گروههای جنسیتی، سنی و تحصیلی در دو مرحله صورت گرفته است؛ به این صورت که ابتدا از بین قومیت‌های ایران، 7 قوم ترک، کرد، لر، عرب، بلوچ، ترکمن و فارس (که بیشترین جمعیت را به خود اختصاص داده‌اند) مشخص شدند. در ادامه، استان‌های آذربایجان شرقی و اردبیل (قومیت ترک)، استان‌های کردستان و کرمانشاه (قومیت کرد)، استان‌های لرستان و چهارمحال‌وبختیاری (قومیت لر)، استان خوزستان (قومیت عرب)، استان سیستان و بلوچستان (قومیت بلوچ)، استان گلستان (قومیت ترکمن) و استان‌های تهران، اصفهان و یزد برای قومیت فارس مشخص شدند. با توجه به اینکه پژوهش حاضر، علاوه بر بررسی نقش قومیت به دنبال بررسی نقش جنسیت، سن و تحصیلات در فهم افراد از خرد بود، انتخاب شرکت‌کنندگان از گروههای جنسی، سنی و تحصیلی و حتی مشاغل مختلف انجام شد؛ ازاین‌رو، علاوه بر تمایل شرکت‌کنندگان به پاسخ‌گویی به سؤالات پرسشنامۀ بازپاسخ، برای انتخاب اقوام به‌جز استان گلستان (که از شهر گنبدکاووس شرکت‌کنندگان انتخاب شدند)، شرکت‌کنندگان از مراکز استان‌ها انتخاب شدند. با توجه متفاوت‌بودن گروههای سنی و تحصیلی، برای گروه سنین جوان و تحصیلات بالا شرکت‌کنندگان از محیط دانشگاه (دانشجویان، کارکنان و اساتید) و برای دیگر گروههای سنی (میانسال و سالمند) شرکت‌کنندگان از سطح شهر (مانند پارک‌ و ...) انتخاب شدند. با توجه به اینکه تعداد مشارکت‌کنندگان در تحقیقات کیفی دارای میزان و تعداد مشخصی نیست و تعداد نمونه براساس میزان اطلاعات به‌دست‌آمده و به اشباع رسیدن اطلاعات تعیین می‌شوند و نیز می‌باید داده‌ها در هر گروه جنسی، سنی، تحصیلی و قومی به اشباع می‌رسیدند، شرکت‌کنندگان انتخابی برای این پژوهش 328 نفر بودند. دامنۀ سنی آنها 20 تا 75 سال بود. 134 نفر از آنها زن و 194 نفر از آنها مرد بودند. میانگین سنی زنان و مردان به‌ترتیب 8/39 و 2/41 بود.

جدول 1. مشخصات شرکت‌کنندگان

ابزار سنجش:برای انجام پژوهش با استفاده از مطالعۀ پیشینۀ پژوهش و اقتباس از پژوهش‌‌های یانگ (2001)، گلاک و بلاک (2011)، فراری و وست‌استریت (201۴)، هوو و همکاران (2016)، اسعدی (1394) و کرد نوقابی و همکاران (1395) پرسش‌نامۀ بازپاسخ تهیه شد و پنج متخصص با مطالعۀ مقدماتی روی 20 نفر و اعمال اصلاحات، آن را ازنظر روایی محتوایی و روایی صوری تأیید کردند. روند کار بدین شکل بود که ابتدا 10 سؤال اولیۀ طراحی‌شده برای پنج نفر از متخصصان حوزۀ روانشناسی مجرّب در زمینۀ خرد ارسال شد و نظر آنها دربارۀ مناسب‌بودن آنها برای بررسی مفهوم خرد در یک طیف چهار درجه‌ای «عالی، خوب، متوسط و ضعیف» اخذ شد. همچنین، از آنها خواسته شد در صورت لزوم، سؤال پیشنهادی یا اصلاح‌شدۀ خود را در برگه یادداشت کنند. بعد از بررسی نظرات و امتیازات آنها به‌ هر یک از سؤال‌ها، درنهایت 7 سؤال برای جمع‌آوری داده‌ها انتخاب شدند (سؤالات در پیوست ۱ آمده‌اند).پرسش‌نامه به‌صورت حضوری به افراد ارائه شد. برخی از سؤالات پرسش‌نامه عبارت بودند از: خردمندترین فردی را که می‌شناسید نام ببرید؟ چرا این فرد (برای شما) خردمند است؟ چه چیزی باعث می‌شود یا چه ویژگی‌هایی در او دیده‌اید که او را خردمند می‌دانید؟ در چه حوزه‌ها یا اموری این فرد خردمندتر است؟ آیا خود را فرد خردمندی می‌دانید؟ برای خردمندشدن چه کارهایی باید کرد/چه چیزهایی لازم است؟

روش اجرا و تحلیل

پرسشنامه‌های بازپاسخ توسط خود محقق و دو تن از همکاران پژوهش، با مراجعه به فردفرد شرکت‌کنندگان و بعد از کسب موافقت و اطمینان از همکاری آنها در پژوهش، به آنها ارائه و بعد از مدت زمان لازم، بین 30 تا 70 دقیقه، جمع‌آوری شدند. روش تحلیل داده‌ها طبق روش گرانهایم و لاندمن (2004) انجام شد. در این روش، از به‌کارگیری طبقات از پیش تعیین ‌شده پرهیز می‌شود و اجازه داده می‌شود مقوله‌ها و نام ‌‌آنها از خود داده‌ها استخراج شوند. تحلیل با خواندن چندین‌بار متن‌های به‌دست‌آمده برای غوطه‌ورشدن و کسب یک بینش کلی شروع می‌شود. سپس مؤلفه‌ها استخراج و پس از آن، به زیرمقوله‌ها و مقوله‌های اصلی، دسته‌بندی می‌شوند و ارتباط بین آنها تعیین می‌شود (گران‌هایم و لاندمن، 2004). تحلیل داده‌ها هم‌زمان با جمع‌آوری داده‌ها شروع شد و جمع‌آوری اطلاعات برای هر قومیت تا به اشباع رسیدن اطلاعات ادامه یافت؛ ازاین‌رو، محقق برای مشخص‌کردن مؤلفه‌های اولیه، متن‌های پیاده‌شدۀ مربوط به پاسخ‌های شرکت‌کنندگان را چندین‌بار و به دقت خواند. در این مرحله، تمامی ویژگی‌ها، صفات و عباراتی مشخص شدند که مربوط به خرد و ویژگی یک فرد خردمند بود. مرحلۀ جمع‌آوری داده‌ها و کدگذاری اولیه تا به اشباع رسیدن داده‌ها در هر یک از گروههای جنسی، سنی، تحصیلی و قومیتی ادامه داشت. درمجموع، ۳۰۸۳ ویژگی مرتبط با خرد به‌ دست آمد. بعد از حذف موارد تکراری، مؤلفه‌ها به ۴۰۳ ویژگی مرتبط با خرد کاهش یافت (درخور ذکر است تعداد ۱۶۷ مؤلفه که فراوانی آنها کمتر از ۴ بود، حذف شدند). این مؤلفه‌ها با توجه به ارتباط معنایی و تشابهی که داشتند، در ۵۳ مقولۀ سطح اول جای گرفتند. سپس مقوله‌های سطح اول با توجه به ارتباط‌شان در مقولۀ سطح دوم و درنهایت ۱۸ مقولۀ سطح دوم در پنج بعد عقلانی، اخلاقی، مدنی، عملکردی و معنوی جای گرفتند؛ برای مثال، مؤلفه‌های زیرک، باهوش، هوشیار در مقولۀ سطح اول هوش سیال نام‌گذاری شدند و مقوله‌های سطح اول هوش سیال، هوش متبلور، سواد، دانایی، فهم، روزآمدی در مقولۀ سطح دوم مهارت‌ها و توانایی‌های شناختی، و درنهایت، مقوله‌های سطح دوم مهارت‌های و توانایی‌های شناختی، تصمیم‌گیری و عمل عاقلانه، خلاقیت و تأمل در بعد عقلانی جای گرفتند. برای حصول اطمینان از اعتبار یافته‌‌ها، بعد از بررسی دست‌نوشته‌های شرکت‌کنندگان و کدگذاری اولیۀ آنها توسط محقق اول، دو نفر از دیگر محققان، نتایج را بازنگری کردند و اختلافات موجود شناسایی و رفع شدند. ضریب توافق کدگذارها با ضریب کاپا 78/0 به ‌دست آمد. همچنین، در مرحلۀ بعد مقولات و زیرمقولات استخراج‌شده با برخی از شرکت‌کنندگان پژوهش، مطرح و نظرات آنها بررسی شدند. درنهایت، مشخص شد مؤلفه‌ها و طبقات به‌دست‌آمده، برونداد درستی از دیدگاهها و عقاید شرکت‌کنندگان پژوهش است.

در مرحلۀ دوم، برای تحلیل کمی، از آزمون خی‌دو استفاده شد؛ بدین ‌نحو که در ابتدا برای 5 طبقۀ اصلی به‌دست‌آمده در مرحلۀ کیفی، یعنی ابعاد عقلانی، اخلاقی، مدنی، عملکردی و معنوی به‌ترتیب کد ۱ تا ۵ تعریف شد. سپس با بررسی دوبارۀ مؤلفه‌های به‌دست‌آمده از هر یک از شرکت‌کنندگان، مشخص شد حداکثر تعداد مؤلفۀ‌ به‌دست‌آمده از یک شرکت‌کننده، 32 مؤلفه است؛ ازاین‌رو، درمجموع 160 مؤلفه (به‌عنوان مؤلفه‌های ابعاد مختلف) در محیط spss تعریف شد؛ برای نمونه، برای بعد عقلانی، 32 مؤلفه با شماره 101 تا 132 و برای بعد اخلاقی، مؤلفه 201 تا 232 تعریف شد. در ادامه، با بررسی مؤلفه‌های به‌دست‌آمده از پاسخ‌های هر یک از شرکت‌کنندگان، با توجه به اینکه مؤلفه به کدام طبقه مرتبط بود، از ارزش 1 و در غیر این ‌صورت، از ارزش صفر استفاده شد (فراوانی ارزش 1 به‌عنوان شاخصی از انتخاب هر یک از طبقات در نظر گرفته شد). در ادامه، فراوانی مؤلفه‌های مربوط به ۵ بعد خرد به‌دست‌آمده در هر یک از گروههای جنسیتی، سنی، تحصیلی و قومی به‌طور جداگانه بررسی شد؛ برای مثال، برای بررسی نقش جنسیت در ابعاد خرد، فراوانی مؤلفه‌های مربوط به ۵ بعد عقلانی، اخلاقی، مدنی، عملکردی و معنوی در دو سطح مرد و زن با آزمون خی‌دو (جدول ۵×۲) بررسی شد. به همین ترتیب، ابعاد خرد برای سن (۳ سطح جوان، میانسال و سالمند)، تحصیلات (۳ سطح زیر لیسانس، لیسانس و بالاتر از لیسانس) و قومیت (۷ سطح ترک، کرد، لر، بلوچ، عرب، ترکمن و فارس) به‌طور جداگانه بررسی شدند.

یافته‌ها

در پاسخ به سؤال‌های پژوهش، تمامی پاسخ شرکت‌کنندگان به سؤالات بازپاسخ بررسی شدند و مؤلفه‌هایی که به‌صورت مستقیم و غیرمستقیم به خرد و ویژگی‌های فرد خردمند اشاره داشتند، بررسی و 3083 ویژگی مرتبط با خرد از شرکت‌‌کنندگان به‌دست آمدند. مؤلفه‌ها با توجه به ارتباط‌شان با یکدیگر طبقه‌بندی شدند که این تعداد مؤلفه در ۵۳ طبقه ابتدایی جای گرفتند. به همین ترتیب، مقوله‌های ابتدایی با توجه به ارتباط‌شان با یکدیگر طبقه‌بندی شدند و درنهایت پنج طبقۀ اصلی ابعاد عقلانی، اخلاقی، مدنی، عملکردی و معنوی به‌ دست آمد. با توجه به شکل (1)، بالاترین فراوانی به‌ترتیب مربوط به مؤلفه‌های صبر، دانش، تصمیم‌گیری مناسب، متفکر، اهل مطالعه، راهنمایی و مشاورۀ دیگران و منفعت جمع را در نظر گرفتن است.

شکل 1. مؤلفه‌های با بالاترین فراوانی که از پاسخ‌های شرکت‌کنندگان به دست آمد.

جدول2. طبقه‌بندی مؤلفه‌های خرد

* به‌ دلیل فراوانی بالای مؤلفه‌ها و طولانی‌شدن جدول، یافته‌های این بخش به‌صورت خلاصه ذکر شده‌اند.

بالاترین فراوانی ابعاد خرد مربوط به بعد عقلانی با 1142 مؤلفه بود که 05/37 درصد از کل ویژگی‌ها و رفتارهای مرتبط با خرد در این طبقه قرار گرفتند. بعد از آن، بعد عملکردی با 818 مؤلفه (5/26 درصد)، بعد اخلاقی با 573 مؤلفه (6/18 درصد)، بعد مدنی با 247 مؤلفه (8 درصد) و بعد معنوی با 135 مؤلفه (4/4 درصد) قرار دارند. همچنین، تعداد 167 ویژگی یا رفتار که فراوانی آنها کمتر از 4 بود، از تحلیل کنار گذاشته شدند. شکل (۲) فروانی هر یک از طبقات اصلی به‌دست‌آمده از پاسخ‌ شرکت‌کنندگان را نشان می‌دهد.

شکل 2. فراوانی مؤلفه‌های خرد در قالب پنج طبقۀ اصلی

بعد عقلانی: بعد عقلانی ویژگی‌هایی هستند که برای تشخیص و عمل صحیح و جستجوی دانش، حقیقت و ادراک لازم است. شرکت‌کنندگان هوش سیال، هوش متبلور، فهم، سواد، دانایی، روزآمدی، تصمیم‌گیری، حل مسئله، قضاوت، منطق، نوآوری، منتقد، تعمیق، خودشناسی، خودارتقایی و شهود را از مقوله‌های بعد عقلانی دانستند. یکی از شرکت‌کنندگان بیان می‌کند:

«زیرا این فرد دارای هوش بالایی است. دارای تجربۀ بالا و ذهن فوق‌العاده قوی و دارای افکار مثبت و دید و نظر او نسبت به زندگی مثبت است؛ به همین خاطر او را خردمند می‌‌دانم» (شرکت‌کننده 325).

به‌طور مشابه، شرکت‌کنندۀ دیگری بیان می‌کند علاوه بر هوش، تصمیم‌گیری درست از مؤلفه‌های اصلی خرد است:

«ازنظر من، خردمند کسی است که در حین اینکه سرشار از هوش است، در زمان مناسب تصمیم درست و قاطعانه بگیرد؛ یعنی بهترین تصمیم که اطرافیان بعد از گرفتن تصمیم او، آن را بهترین راه‌حل برای حل مشکلات یا بهترین پیشنهاد برای حل آن مسئله بدانند و دیگران از پیامد آن تصمیم خشنود باشند و رضایت کامل از آن را اعلام کنند» (شرکت‌کننده 1).

بعد اخلاقی: بعد اخلاقی ویژگی‌هایی هستند که ما را قادر می‌سازند آنچه در موقعیت معین لازم است، مشخص کنیم و عمل درست را انجام دهیم. مقولۀ اخلاق به‌وسیلۀ شرکت‌کنندگان جزو مقوله‌های اصلی خرد شناخته شد؛ برای مثال:

«در روایت داریم خردمندترین و عاقل‌ترین افراد، خوش‌خلق‌ترین مردم‌اند. ویژگی‌هایی که از ایشان، با توجه به سخنان او ‌باعث این انتخاب شد، اخلاق حسنه، راستگویی و امانتداری است» (شرکت‌کننده 163).

شرکت‌کنندگان، نگرانی و توجه نسبت به دیگران، صداقت و امانت‌داری، فروتنی، خضوع و شجاعت را نیز جزو مقوله‌های خرد دانستند.

بعد مدنی: بعد مدنی ویژگی‌هایی هستند که برای شهروندی مسئولانه، ضروری‌اند و به خیر مشترک کمک می‌کنند. شرکت‌کنندگان مقوله‌های کمک به دیگران، منفعت جمع را در نظر گرفتن و مشاوره و راهنمایی دیگران را جزو مؤلفه‌های خرد دانستند. شرکت‌کننده‌ای بیان می‌کند: «توانایی که ایشان در حل مشکلات و معضلات مربوط به زندگی اطرافیانم داشتند، باعث شد من ایشان را به‌عنوان یک فرد خردمند بشناسم. همچنین، راهنمایی‌ها و راهکارهای ایشان برای داشتن زندگی بهتر نیز موجب شکل‌گیری این طرز فکر در بنده شد» (شرکت‌کننده 285). به‌طور مشابه، شرکت‌کنندۀ دیگری بیان می‌کند: «مقابل ناملایمات روزگار و بی‌مهری‌ها خودش را حفظ می‌کرد و تلاش می‌کرد جمع، فدای یک نفر نشود. درواقع منفعت جمع را در برابر منفعت خود یا شخص، اولویت قرار می‌داد» (شرکت‌کننده 186).

بعد عملکردی: بعد عملکردی ویژگی‌هایی است که در توانمندسازی ابعاد عقلانی، اخلاقی و مدنی نقش مهمی دارد. درواقع ویژگی‌هایی هستند که افراد را قادر می‌سازند زندگی خود را به‌طور مؤثری مدیریت کنند. برخی از مؤلفه‌های این بعد شامل گشودگی، انعطاف‌پذیری، اعتدال، صبر، مهارت‌های ارتباطی و اجتماعی، آینده‌نگری، انگیزش بالا، پرتلاش و شخصیت رهبری است. شرکت‌کننده‌ای بیان می‌کند: «ایشان اسیر احساسات و هیجانات نیستند. خیلی از آشنایان و فامیل برای تصمیم‌گیری از ایشان مشورت می‌گیرند. آینده‌نگری دارند و همیشه از گذشته عبرت می‌گیرند. تعادل بین منطق و احساس را رعایت می‌کنند، روابط اجتماعی مناسب و کنترل‌شده‌ای دارند و ‌کمتر از تصمیماتشان پشیمان می‌شوند» (شرکت‌کننده 167).

بعد معنوی: بعد معنوی شامل معنویت و مؤلفه‌های دینداری است. شرکت‌کننده‌ای بیان می‌کند: «این فرد، خردمند است؛ زیرا این فرد گرفتار بازی‌های دنیوی نشده است و با دید کلی مقام و توکل به خدای متعال توانست هم دنیای خود را آباد سازد و هم آخرت خویش را سرسبز کند» (شرکت‌کننده 192). شرکت‌کنندۀ دیگر بیان می‌کند: «ویژگی‌ها و خصائصی که در فرد مدنظر من است و موجب شد او را فردی خردمندی بدانم عبارت است از: ایمان قوی به خداوند داشتن، اعتماد و اطمینان صددرصد به خداوند در مقابل مشکلات ...» (شرکت‌کننده 223).

در ادامه، یافته‌های مربوط به نقش عوامل قومیت، جنسیت، سن و تحصیلات بر فهم افراد از خرد با استفاده از آزمون خی‌دو به‌طور جداگانه بررسی می‌شوند. در ارتباط با تفاوت‌های قومیتی نتایج نشان دادند قومیت افراد با فهم افراد از خرد رابطه دارد و ابعاد اصلی خرد بین اقوام ایرانی به‌صورت یکسان توزیع نشده‌اند [05/0>p. 54/57=(2916=n.24)²c].

شکل 3. درصد فراوانی مؤلفه‌های خرد در اقوام