1ـ مقدمه

ده‌نامه یا سی‌نامه‌نویسی یکی از انواع معروف شعر فارسی است. از قرن پنجم شاهد سروده‌هایی در این نوع هستیم؛ اما بیشترین رواج آن از نیمۀ قرن هشتم تا پایان قرن نهم است و آثار متعددی از این نوع شعر فارسی در این بازۀ زمانی باقی مانده است. موضوع این نوع ادبی ردوبدل‌کردن نامه‌های عاشقانه بین عاشق و معشوق است که به تناسب تعداد نامه‌های مندرج در این مثنوی‌ها به ده‌نامه یا سی‌نامه معروف است (دربارة سابقه، سبک و فهرست این نوع ادبی، نک. عیوضی، 1354، 525‑560؛ برهان آزاد، 1355، 140‑148؛ خان‌محمدی، 1378، 17‑20؛ باباصفری و حیدری، 1392، 25‑48). یکی از این ده‌نامه‌های عاشقانه که در چند سال اخیر شناسایی و به زیور طبع آراسته شده است، مثنوی محب و محبوب سرودۀ شاعری به نام یا تخلّص «اختیار» است که در قرن نهم آن را سروده است. البته اثر دیگری در همین نوع ادبی از کاتبی نیشابوری (ترشیزی) (متوفی: 838 ق.) باقی مانده است که شخصیت‌های اصلی آن نیز محب و محبوب نام دارند؛ ازاین‌رو در برخی منابع بدان «محب و محبوب» نیز گفته‌اند. به‌جز نام شخصیت‌ها، شباهت دیگری در محتوا و ساختار روایت دیده نمی‌شود و اگر این اشتراک اسامی اتفاقی نباشد و اسم‌های محب و محبوب را براساس روایت یا حکایتی انتخاب کرده باشند، در پرداختن محتوا کاملاً مستقل از هم عمل کرده‌اند و هیچ شباهتی بین دو مثنوی نیست. ¹

از محب و محبوبِ اختیار، دو نسخه شناسایی شده است. یکی نسخه‌ای متعلق به کتابخانۀ توبینگن در برلین است که به شمارۀ 3723 در آنجا نگهداری می‌شود. عکسی نیز از این نسخه به شمارۀ 50 در کتابخانۀ مینوی است (دانش‌پژوه و افشار، 1374، 76). ² این نسخه به خط نستعلیق کتابت شده است و ظاهراً به قرن نهم مربوط می‌شود؛ اما از انتها ناقص است و چند سال پیش، احمدرضا یلمه‌ها این منظومه را براساس همین دست‌نویس ناقص و با تأکید بر منحصربه‌فرد بودن نسخه، ازطریق انتشارات دانشگاه آزاد واحد دهاقان منتشر کرد. دست‌نویس دیگر درواقع نسخه‌ای کامل از محب و محبوب است و علاوه‌بر تکمیل نقص‌های نسخۀ توبینگن و نیز اضافه‌کردن ابیاتی بدان، اطلاعات تکمیلی دقیق‌تری از زمان سرایش آن ارائه می‌دهد. این دست‌نویس به شمارۀ 2261 در کتابخانۀ عاطف‌افندی ترکیه نگهداری می‌شود. این نسخه نیز در قرن نهم کتابت شده و نسخه‌ای مضبوط است که بسیاری از مشکلات نسخۀ توبینگن را برطرف می‌کند. این دست‌نویس را پیشتر توفیق سبحانی (1373: 326) معرفی کرده بود؛ اما مصحّحِ منظومه اطلاعی از نسخۀ ترکیه نداشته و در چند جای مقدمه تأکید کرده است که دست‌نویس توبینگن منحصربه‌فرد است (نک. اختیار، 1390: 1 و 7)؛ بنابراین در این مقاله نگارندگان ضمن معرفی اجمالی نسخۀ ترکیه، در دو بخش نسبت‌به تکمیل کاستی‌ها و اصلاح برخی ایرادات چاپ منظومه پرداخته‌اند؛ یعنی ابتدا به اختلاف ضبط دو نسخه (توبینگن و عاطف‌افندی) پرداخته‌اند که شامل اصلاح برخی بدخوانی‌ها و اشتباهات مصحّح محترم نیز شده است؛ سپس به تکمیل منظومه براساس دست‌نویس عاطف‌افندی پرداخته‌اند که بیش از صد بیت براساس این نسخه به منظومه اضافه شده است.

1ـ1 پیشینۀ پژوهش

محب و محبوبِ اختیار نسخۀ چندان شناخته شده‌ای نبود و به‌جز توفیق سبحانی (همان‌) که معرفی مختصری از آن در فهرست نسخه‌های ترکیه ارائه داده است، بحث جدی دربارة آن صورت نگرفته بود؛ اما بعد از چاپ منظومه در سال 1390، محمد افشین‌وفایی ضمن معرفی اثر، برخی اطلاعات ارائه‌شده در مقدمۀ مصحّح را اصلاح و برخی از اشکالات و بدخوانی‌های متن را گوشزد کرد (نک. افشین‌وفایی، 1392: 437‑441). البته گفتنی است مصحّح منظومه، احمدرضا یلمه‌ها، در قالب دو مقاله (1390: 11‑28؛ 1391: 199‑217) دربارة این منظومه بحث کرده است؛ اما محتوای این دو مقاله عیناً همان مطالبی است که در مقدمۀ منظومه مندرج است و هیچ مطلب تازه‌ای در آن دو مقاله نیست؛ بنابراین اگر نقدی نسبت‌به مقدمۀ منظومه در این مقاله داریم، مرتبط با آن مقالات منتشرشده هم هست (نک. ادامۀ مقاله).

1ـ2 نام و موضوع منظومه

همچنانکه در انتهای نسخۀ عاطف‌افندی آمده، نام اثر «محب و محبوب» است: «تمّ الکتاب الموسوم بمحبّ و محبوب...». در ابتدای منظومه نیز آشکارا به نام اثر اشاره کرده است: «... که این را محب است و محبوب نام» (گ 10 ر). این منظومه به ماجرای عشق شاهزاده‌ای به نام محب می‌پردازد که در خواب، دختری زیبارو به نام محبوب را می‌بیند و به او دل می‌بندد. پس از بیداری، همه را برای جست‌وجو و یافتن معشوقه‌اش بسیج می‌کند. هریک از مشاورانش درپی منصرف‌کردن او از این عشق برمی‌آیند که از نظر آنها بر اساس رؤیاست؛ اما او حاضر به فراموش‌کردن محبوبش نیست. محب به پیشنهاد یکی از مشاورانش برای یافتن معشوقه‌اش از پرندگان کمک می‌گیرد؛ ازاین‌رو ضمن گردآوری پرندگان (طوطی، بلبل، باز، کبوتر، فاخته، همای، هدهد) و گسیل‌داشتن آنها به اقالیم هفتگانه درپی یافتن محبوب می‌شوند. هرکدام از پرندگان پس از جست‌وجو در اقلیم منظور با ناامیدی به نزد محب برمی‌گردند و از نیافتن محبوب می‌گویند؛ ولی هدهد محبوب را می‌یابد و خبرش را به محب می‌دهد. او نیز نامه‌نگاری با محبوب خود را شروع می‌کند و در این بین به سیاق ده‌نامه‌های ادب فارسی، ده ‌نامه بین آنها رد و بدل می‌شود. محتوای نامه‌ها نیز باز به‌شیوة معهود، اصرار عاشق برای دیدارِ معشوق و امتناع معشوق از این دیدار و وصال است. درنهایت نیز محبوب با اصرار به دیدار محب راضی می‌شود و او نیز با همان مشاورانش به آن سرزمین می‌رود و به وصال محبوب می‌رسد؛ سرانجام پس از مرگ پدر محبوب به‌جای او بر تخت پادشاهی می‌نشیند.

ساختار این منظومه نیز کمی متفاوت از سایر ده‌نامه‌های ادب فارسی است. اغلب ده‌نامه‌ها از یک شیوه و اسلوب پیروی می‌کنند؛ ولی در محب و محبوب مقدمة داستان و ده‌نامه طولانی‌تر است.

1ـ3 سراینده و تاریخ سرایش

نام یا تخلّص شاعر «اختیار» است. تا جایی که نگارندگان جست‌وجو کردند، شاعری به این نام و تخلص نیافتند. تنها نام او را می‌دانیم که خودش در چند جا از مثنوی بدان اشاره کرده است. برخی از آن ابیات را یلمه‌ها (اختیار، 1390: 7) آورده است؛ علاوه‌بر آنها در انتهای نسخۀ عاطف‌افندی نیز شاعر گفته است:

این مثنوی به تصریح خود شاعر در سال 830 ق. سروده شده است:

بنابراین اینکه مصحّح آن را به قرن هشتم متعلق می‌داند (اختیار، 1390: 7، 19)، صحیح نیست. همچنین اینکه این مثنوی به نام شاه شجاع (حک. 759‑786 ق.) از سلاطین مقتدر آل مظفر سروده شده است نیز نمی‌تواند درست باشد. مصحّح براساس بیتی، چنین نتیجه‌ای گرفته است که به هیچ وجه ممدوح‌بودن شاه شجاع از آن استنباط نمی‌شود. بیت این است:

همچنانکه مشخص است، «شجاع» در بیت صفتِ ممدوح است و نمی‌توان گفت منظور شاعر در این بیت شاه شجاع است. این نکته نیز گفتنی است که این بیت در نسخۀ عاطف‌افندی نیامده است و اگر بپذیریم نسخۀ یادشده را خود شاعر کتابت کرده است (نک. ادامۀ مقاله)، می‌توان حدس زد بیت منظور بعدها به منظومه افزوده شده است. هیچ تصریحی به نام پادشاه مدّنظر شاعر در متن نشده است؛ اما با توجه به تاریخ سرایش مثنوی (830 ق.) می‌توان حدس زد که ممدوح شاعر شاهرخ میرزا (حک. 807 ‑850 ق.)، پادشاه فرهنگ‌دوست تیموری باشد. البته این نظر درحدّ حدس و گمان است و مشروط بر این است که مثنوی در قلمرو حکومت ایران سروده شده باشد؛ البته سبک منظومه و نیز موضوع آن که اغلب این نوع آثار در ایرانِ دورۀ تیموری رواج داشت، این حدس را تقویت می‌کند. اگر در خارج از قلمرو حکومت تیموریان (مثلاً امپراطوری عثمانی در آسیای صغیر یا به احتمال خیلی ضعیف در عهد سلاطین هند در قرن نهم) سروده شده باشد، قطعاً ممدوح، پادشاهی غیر از شاهرخ‌میرزاست. البته با وجود قرینه‌هایی (مانند سبک و موضوع) که گمانۀ سروده‌شدن مثنوی را در دورۀ تیموری تقویت می‌کند و نیز تا پیدانشدن قرینه‌ای مبنی بر سروده‌شدن آن در قلمروهای خارج از ایران، فعلاً باید آن را متعلّق به دورۀ تیموری و درواقع عهد شاهرخ بدانیم. ³

 

2ـ نسخه‌ها

2ـ1 کتابخانۀ عاطف‌افندی (ع)

این نسخه به شمارة 2261 در کتابخانۀ عاطف‌افندی نگهداری می‌شود و 144 برگ دارد. هر صفحه دارای 15 سطر است. صفحات به‌صورت جدول دوستونی است و صفحة اول سرلوح، کتیبة بسیار زیبایی دارد که از ویژگی‌های نسخ قرن نهم است. نسخه به خط نستعلیق زیبا کتابت شده و بعضی کلمات مشکول است. مشخص نیست کاتب نسخه چه کسی است؛ ولی بنابر دلایلی که در ادامه خواهیم گفت می‌توان احتمال داد که خود شاعر آن را کتابت کرده باشد. در برخی صفحات عنوان‌هایی به شنگرف و گاهی طلایی (که در مواردی بسیار کم‌رنگ است و خوانا نیست) نوشته شده است. تاریخ سرایش منظومه در انتهای این نسخه آمده (830 ق.) که پیشتر به بیت منظور اشاره کردیم.

ظاهراً همین تاریخ، سال کتابت دست‌نویس نیز هست. در انتهای نسخه آمده است: «تمّ الکتاب الموسوم بمحبّ و محبوب بعون غافر الذنوب و ساتر العیوب و الحمدلله ربّ‌ العالمین و سلّم تسلیما دایما ابدا احمدا کبیرا کثیرا». با اینکه نسخه انجامه دارد، نام کاتب و تاریخ کتابت درج نشده است و این احتمال هست که خود شاعر، کاتب نسخه باشد و تاریخ کتابت هم همان 830 ق. باشد. به‌ویژه اینکه در برخی برگ‌ها (8 ر، 18 ر، 38 ر، 41 ر، 45 ر، 61 پ، 63 ر، 69 پ، 85 پ) ابیاتی به همان خط متن در حاشیه اضافه شده که احتمالاً خود شاعر بعدها این ابیات را اضافه کرده است. نبودِ غلط یا کم‌بودن اشتباه چشم‌گیر در متن نیز از دلایلی است که این گمان را تقویت می‌کند. این نسخه کامل است و هیچ افتادگی ندارد و علاوه‌بر داشتن ابیات انتهایی نسخه که در دست‌نویس توبینگن افتاده است، در لابه‌لای مثنوی نیز ابیاتی افزون‌بر آن دارد که در جای خود بدان‌ها اشاره خواهیم کرد. ⁴

2ـ2 کتابخانة توبینگن (ت)

این نسخه که عکس آن مبنای چاپ مصحّح بوده است، به شمارة 3723 در کتابخانة توبینگن، واقع در برلین نگهداری می‌شود. ⁵ این نسخه ناقص است و در 177 برگ کتابت شده است؛ ولی به‌دلیل افتادگی صفحات پایانی تاریخ کتابت و کاتب آن مشخص نیست. از روی خط نسخه می‌توان آن را به قرن نهم متعلّق دانست. نسخه به خط نستعلیق زیبا کتابت شده است. هر صفحه 12 بیت (هر برگ 24 بیت) دارد. عکسی از این نسخه در کتابخانة مینوی به شمارة 50 نگهداری می‌شود که البته کیفیت مطلوبی ندارد؛ ازاین‌رو گاهی مصحّح را دچار بدخوانی کرده است. ⁶ در ادامه به بررسی متن مصحَّح و مقایسۀ آن با دست‌نویس عاطف‌افندی می‌پردازیم و سپس ابیات تازه را که در همان دست‌نویس ترکیه ضبط شده است و در دست‌نویس توبینگن (و بالطبع متن چاپی) نیامده است، نقل می‌کنیم. ⁷

3ـ اختلافات

همچنانکه گفتیم، نسخۀ بازیافتۀ عاطف‌افندی نسبت‌به نسخۀ توبینگن و بالتبع چاپ مثنوی، صحیح‌تر است و بسیاری از غلط‌ها و اشتباهات نسخۀ توبینگن را می‌توان به کمک این دست‌نویس اصلاح کرد. در این قسمت به مهم‌ترین اختلافات نسخۀ عاطف‌افندی و چاپ اثر پرداخته‌ایم و صورت صحیح ضبط‌ها را که به نسخۀ عاطف‌افندی متعلّق است به‌عنوان ضبط جایگزین پیشنهاد کرده‌ایم. همچنین در مورادی به بدخوانی‌های مصحّح نیز اشاره کرده‌ایم. ضبط‌های عاطف‌افندی را با حرف «ع» و ضبط‌های توبینگن را با «ت» نشان داده‌ایم.

صفحۀ 46، بیت 16:

در هر دو نسخۀ «ع» و «ت» به‌جای «همه» در مصراع دوم به‌درستی «سر» ضبط شده است و مصحّح آن را «همه» خوانده است.

صفحۀ 47، بیت 34:

ع: کتاب همه

صفحۀ 48، بیت 48:

هر دو دست‌نویس «ع» و «ت»، به‌جای «صفا از»، به‌درستی «صفات» ضبط کرده‌اند.

صفحۀ 50، بیت 93:

ع، ت: سرا ای ولید؛ شاعر از زبان پیامبر، ولید را ـ که منکر معجزاتش بود ـ خطاب می‌کند و او را برای دیدن یکی از معجزاتش به خانه‌اش می‌فرستد.

صفحۀ 85، بیت 703:

در هر دو دست‌نویس «ع» و «ت» به‌جای «شک» در مصراع دوم «تنگ» (تنگنا و دشواری) ضبط شده که قطعاً صحیح است.

صفحۀ 121، بیت 1335:

ع، ت: موج و دریا

صفحۀ 126، بیت 1431:

وزن مصراع دوم به‌دلیل افتادن واژۀ «من» مختل شده است: «که من نیستم لایق...». جالب اینکه علاوه بر «ع»، «ت» نیز «من» را دارد و مصحّح آن را از قلم انداخته است.

صفحۀ 129، بیت 1487:

ع، ت: چه

صفحۀ 130، بیت 1493:

ع، ت: کُه‌کوب

صفحۀ 131، بیت 1513:

ع: به‌جای «هر» در مصراع دوم «مه» (استعاره از معشوق) ضبط شده که صحیح‌تر است.

صفحۀ 135، بیت 1592:

ع، ت: یابم

صفحۀ 141، بیت 1693:

ع: مهتری؛ تناسب «مهتری» با «کوچک‌ترین» آشکار است.

صفحۀ 145، بیت 1755:

طبق «ع» به‌جای «خار» در مصراع اول «خاک» باید گفت. در جای دیگر می‌گوید:

صفحۀ 158، بیت 1995:

ع، ت: خدا را؛ محب در راه رسیدن به «محبوب» از «مراد» یاری می‌طلبد؛ بنابراین او را به خدا سوگند می‌دهد و می‌گوید: خدا را ترقی کارم نگر... .

صفحۀ 168، بیت 2160:

ع، ت: مقال؛ گویا غلط چاپی است.

صفحۀ 174، بیت 2265:

ع: شام؛ نمی‌توان گفت از صبح تا بامداد.

صفحۀ 183، بیت 2421:

مطابق دست‌نویس «ع» به‌جای «لحظه» در مصراع اول «خطه» باید نوشت. سخن از رفتن «باز» به اقلیم سوم و جست‌وجوی محبوب در آن اقلیم است.

صفحة 207، بیت 2823:

کاملاً واضح است که به‌جای «بجوی»، می‌بایست «مجوی» ضبط می‌شد. ضبطی که در نسخۀ استفاده‌شدة مصحّح هم بوده است.

صفحة 218، بیت 3023:

ع، ت: جان؛ این ضبط قافیه را اصلاح می‌کند.

صفحة 219، بیت 3038:

ع: چون؛ وزن مصراع اصلاح می‌شود.

صفحة 224، بیت 3120:

ع، ت: گزیر؛ معنای واژه و دیگر قافیه‌های غزل این ضبط را تأیید می‌کنند.

صفحة 229، بیت 3201:

ع، ت: گزیر؛ به معنای کلمه و قافیة بیت توجه کنید.

صفحة 227، بیت 3171:

ع، ت: خویشتن؛ با این ضبط وزن مصراع نیز اصلاح می‌شود.

صفحة 228، بیت 3189:

ع: گدا گر؛ وزن مصراع اصلاح می‌شود.

صفحۀ 238، بیت 3357:

ع، ت: نهادم؛ بیت از زبان محبوب است و محب را به ترک وصال خود فرامی‌خواند.

صفحة 240، بیت 3388:

ع: در آن

صفحة 244، بیت 3463:

ع، ت: داد بوسه؛ وزن مصراع اصلاح می‌شود.

صفحة 247، بیت 3507:

ع: حشمت و؛ صورت چاپی معنای محصّلی ندارد.

صفحۀ 253، بیت 3615:

ع: بختش

همان صفحه، بیت 3622:

مصراع دوم این بیت با مصراع دوم بیت 3625 (شده پیشرو فتحش ازبهر نام/ دوان از پی‌اش دولت و عزّ و کام) یکی است و کاتب نسخۀ «ت» در ضبط آن اشتباه کرده است. صورت صحیح مصراع دوم این است: به حسن و لطافت چو ماه تمام.

صفحۀ 255، بیت 3654:

ع: ز بهر؛ پادشاه دستور می‌دهد گلشنی برای محب آماده کنند.

صفحۀ 260، بیت 3736:

ع: فیروزروز

صفحة 277، بیت 4035:

ع: شَه؛ منظور بیت این است که کسی که شاه باید حرف (مشاوره) او را گوش دهد ـ یعنی وزیرـ نباید جز حرف و سخن نیکو یا مفید بر زبانش جاری شود.

صفحة 278، ابیات 4047 ـ 4049:

ع: درد هر؛ تا حقّ هر؛ در بیت سوم جای دو قافیه باید عوض شود تا معنی اصلاح شود:

صفحة 281، بیت 4096:

ع: بود منّتش بر خود او

 

4ـ افتادگی‌ها

نسخۀ توبینگن از انتها ناقص است و افزون‌بر آن ابیاتی نیز در لابه‌لای مثنوی از قلم کاتب افتاده است. همین امر باعث شده است که محب و محبوب به‌صورت ناقص چاپ شود؛ اما نسخۀ عاطف‌افندی نسخۀ کاملی است و همۀ ابیات را دارد. علاوه‌بر آن به‌دلیل کیفیت بد تصویر نسخۀ توبینگن، برخی واژه‌ها و مصراع‌های ابیات قابل خواندن نیست که مصحّح به‌جای آنها یا نقطه‌چین (...) گذاشته و یا با ذوق خود کوشیده است کلمه یا عبارتی را در محل افتادگی بگنجاند که اغلب با صورت صحیح بیت تفاوت دارد؛ بنابراین در این قسمت، نگارندگان ابتدا ابیاتی را که افتادگی آنها درحدّ مصراع یا کلمه است، براساس نسخۀ عاطف‌افندی تکمیل کرده‌اند و سپس ابیاتی را که از قلم کاتب دست‌نویس توبینگن افتاده است، به کمک نسخۀ ترکیه نقل کرده‌اند:

4ـ1 مصراع و کلمه

صفحة 217، ابیات 2994 و 2995:

صورت صحیح و کامل:

صفحۀ 54، بیت 164:

در «ع» هرکدام از مصراع‌های بالا مصراع دیگری دارند و با اضافه شدن آنها، یک بیت به متن افزوده می‌شود:

صفحۀ 236، به‌ترتیب ابیات 3323، 3324، 3328‑3330:

صورت صحیح و کامل براساس «ع» و «ت»: ⁸

صفحة 237، ابیات 3341ـ3342:

صورت کامل:

صفحة 238، ابیات 3354ـ3368:

صورت صحیح و کامل:

صفحة 239، ابیات 3370‑3377:

صورت کامل:

صفحۀ 266، ابیات 3844‑3845:

صورت کامل:

صفحۀ 266، بیت 3847:

صورت کامل: ... غم و حزن را از میان برگرفت

موارد زیر از آن دسته ابیاتی است که مصحّح براساس حدس و گمان خود تکمیل کرده است و اغلب با ضبط‌های «ع» و «ت» تفاوت دارد:

صفحۀ 153، بیت 1903:

ع: کُنی؛ محب خطاب به فتح می‌گوید که تو از هرکسی دوری کنی او بدترین (و به تعبیری بداقبال‌ترین) فرد جهان است.

صفحۀ 154، بیت 1919:

ع: با عشق؛ حدس مصحّح در مصراع نخست درست است.

صفحۀ 185، بیت 2451:

ع: به قسطنطنه رفت و شهر قطیف

صفحۀ 198، بیت 2671:

ع: که بر بام ایوان

صفحة216، بیت 2990:

ع: جای خود را به ¹⁰ کس

صفحة 235، بیت 3306:

ع، ت: بگو چند سازم

صفحة 236، بیت 3320:

ع: بگو شرح

صفحة 236، بیت 3322:

ع، ت: سجده برد

صفحة 236، بیت 3319:

ع: مگر نامه‌ای

صفحة 237، ابیات 3347‑3348:

ع:

صفحۀ 263، بیت 3790:

ع: گشت

صفحۀ 272، بیت 3942:

ع: به خلوت‌سرای؛ نام و ننگت بماند

4ـ2 بیت

صفحۀ 60، بعد از بیت 263:

صفحۀ 84، بعد از بیت 684:

صفحۀ 113، بعد از بیت 1201:

صفحۀ 119، بیت 1298:

در «ت» ناخواناست و مصحّح به‌جای آن [...] گذاشته است؛ ولی در «ع» کاملاً خواناست:

صفحۀ 128، بعد از بیت 1461:

صفحۀ 194، بعد از بیت 2615:

صفحۀ 195، پس از بیت 2631:

صفحۀ 196، بعد از بیت 2635:

صفحة 208، بعد از بیت 2842:

صفحة 212، بعد از بیت 2910:

صفحة 212، پس از بیت 2997:

صفحة 227، پس از بیت 3172:

(دوات در مصراع اول: مرکب؛ در مصراع دوم: دارو و درمان تو)

صفحة 233، پس از بیت 3274:

همان صفحه، بعد از بیت 3313:

صفحة 241، پس از بیت 3412:

صفحۀ 276، پس از بیت 4019 (23 بیت که بدون آنها داستان مبهم است):

بر تخت نشستن محب و هرکس را تعیین مناصب کردن

صفحۀ 276، بعد از بیت 4025:

صفحة 277، بعد از بیت 4028:

صفحة 277، بعد از بیت 4029:

صفحة 277، پس از بیت 4034:

صفحة 277، بعد از بیت 4036:

صفحة 279، بعد از بیت 4062:

صفحة 279، پس از بیت 4070:

صفحة 279، بعد از بیت 4074:

صفحة 279، بعد از بیت 4075:

صفحة 280، بین دو بیت 4079 و 4080:

صفحة 280، قبل از بیت 4084:

انتهای نسخۀ «ت» افتاده است و به‌تبع آن در چاپ یلمه‌ها 33 بیت از منظومه نیامده است که دست‌نویس «ع» آنها را در اختیار ما می‌گذارد:

در خاتمت کتاب محب و محبوب

تم الکتاب الموسوم بمحبّ و محبوب بعون غافرالذنوب و ساترالعیوب والحمدلله ربّ‌العالمین و سلّم تسلیما دایما ابدا احمدا کبیرا کثیرا

5ـ اختلاف در عنوان‌ها

شاعر در طول منظومه عنوان‌هایی را به تناسب حکایات می‌آورد که گاهی با عنوان‌های مندرج در نسخۀ «ت» تفاوت‌هایی دارد. البته این تفاوت‌ها اغلب درحد الفاظ و شیوۀ بیان است؛ اما در مواردی عنوان‌های مضبوط در چاپ اشتباه است و با محتوای خود همخوانی ندارد.

در صفحۀ 62 آمده است: «زاری‌کردن محب در فراق محبوب بعد از بیداری و احوال او»؛ درحالی‌که در این قسمت هنوز ماجرای خواب محب مطرح نشده است که عنوان حکایتْ بیانگر «بعد از بیداری» است. عنوان درست در «ع» آمده است: «دیدن محب، محبوب را به خواب و عاشق شدن بر او».

در صفحۀ 130 این عنوان برای یکی از قسمت‌ها آمده است: «رسیدن محب به یاران»؛ درحالی‌که این عنوان با توجه به محتوای این قسمت نمی‌تواند درست باشد و عنوان آمده در «ع»، صحیح است: «رفتن محب به سفر به طلب‌کاری یاران».

در صفحۀ 142 عنوان «ملاقات محب با عقل» آمده که اشتباه است و آنچه از متن برمی‌آید این است که عنوانِ آمده در «ع» صحیح است: «دیدن محب، رای را و مقالات ایشان».

در صفحۀ 47 قبل از بیت «شنیدم که یک روز صدر جهان...» این عنوان باید اضافه شود: «در معجزۀ خواجۀ کاینات علیه افضل الصلوه». در «ت» نیز معلوم است که این عنوان وجود داشته است؛ ولی به‌دلیل کیفیت تصویر قابل خواندن نیست و مصحّح بدون اشاره به این موضوع بیت را به ابیات قبلی افزوده است.

در صفحة 223، بعد از بیت 3105 باید عنوان «خلاصة سخن» (براساس «ت») یا «در مصدوقة حال» (براساس «ع») اضافه می‌شد که از قلم افتاده است.

صفحة 279 قبل از بیت 4072، این عنوان افتاده است که باید اضافه شود: «مقرر فرمودن محب، حکیم و مغیث را به سرلشکری». در «ت» مشخص است که این عنوان وجود دارد؛ ولی به‌دلیل کیفیت بد تصویر قابل خواندن نیست. شایسته بود مصحّح به این مسئله اشاره می‌کرد.

6ـ نتیجه‌گیری

بنابر آنچه تاکنون گفته شد، از منظومۀ «محب و محبوب» سرودۀ اختیار، دو نسخه شناسایی شده است. یکی از نسخه‌ها در کتابخانۀ توبینگن آلمان، واقع در برلین، و دیگری در کتابخانۀ عاطف‌افندی در استانبول نگهداری می‌شود. این مثنوی یک بار براساس همان نسخۀ توبینگن منتشر شده است؛ ولی به‌دلیل ناقص‌بودن نسخه، بسیاری از ابیات در متنِ منتشرشده نیامده است. ازطرفی به‌دلیل کیفیت بد تصویری که در اختیار مصحّح محترم بوده است، بسیاری از ابیات به‌خوبی قابل خواندن نیست. آبدیدگی برخی برگ‌های نسخه نیز مشکلات دیگری در خواندن نسخه ایجاد کرده است که نتیجۀ آن ارائۀ متنی ناقص، مغلوط و مغشوش است. همچنین همین ناقص‌بودن نسخۀ توبینگن باعث شده است که مصحّح در بررسی تاریخ سرایش منظومه دچار اشتباه شود و تاریخ سرودن منظومه را یک قرن قبل از تاریخ واقعی سرایش در نظر بگیرد؛ اما نسخۀ عاطف‌افندی که در ترکیه نگهداری می‌شود، نسخۀ کاملی است و همین مسئله نقص نسخۀ توبینگن را رفع می‌کند؛ همچنین ایرادات و اشتباهات آن را اصلاح و مهم‌تر آنکه، زمان سرودن منظومه را نیز مشخص می‌کند؛ زیرا تاریخ دقیق سرایش مثنوی در انتهای آن به‌روشنی آمده است. فهرست نسخه‌های فارسی کتابخانه‌های ترکیه سال‌ها قبل، نسخۀ عاطف‌افندی را معرفی کرده بود؛ اما مصحّح محترم متوجه آن نشده است. استفاده از نسخۀ عاطف‌افندی کمک می‌کند علاوه‌بر اضافه‌شدن ابیاتی به متن منظومه (حدود صد بیت)، بسیاری از نقص‌ها و اشکالات نسخۀ توبینگن رفع و اصلاح شود.

پی‌نوشت

1. این مثنوی تاکنون چاپ نشده و نسخه‌ای از آن به شمارۀ 2615 در ضمن کلیات کاتبی (صص 169ـ255) آمده است.

2. عکسی نیز از روی همین عکس کتابخانۀ استاد مینوی گرفته شده است و به شمارۀ 1168 در کتابخانۀ مرکز احیاء میراث اسلامی نگهداری می‌شود (نک. حسینی اشکوری، 1380، ج 3: 452‑453). گفتنی است پیش از استاد مینوی، سیف‌الدین نجم‌آبادی (1339: 89) در ضمن برشمردن نسخه‌های فارسی موجود در کتابخانة توبینگن آلمان به این دست‌نویس نیز اشاره کرده است.

3. دورۀ تیموری به‌ویژه شاهرخ، رویکرد ممتازی ـ ازنظر کمی و گاهی کیفی ـ نسبت‌به شعر و ادب فارسی داشت. این موضوع در قالب تحقیقی درخشان و گسترده از احسان یارشاطر دنبال شده و نتیجۀ آن با عنوان «شعر فارسی در عهد شاهرخ» منتشر شده است (نک. یارشاطر، 1383، به‌ویژه صص 56‑100).

4. از سرور ارجمند دکتر نجدت طوسون، استاد دانشگاه مرمره استانبول صمیمانه سپاسگزاریم که از راه لطف این نسخه را از کتابخانة سلیمانیه تهیه و به نگارندگان ارسال کردند.

5. از دوست فاضلمان، ارحام مرادی که شخصاً از این نسخه عکس باکیفیتی تهیه کردند و از راه لطف به نویسندگان این مقاله فرستادند، کمال امتنان و تشکر را داریم.

6. عکسی که متولیان فاضل مرکز احیا میراث اسلامی از روی همین عکس کتابخانة مینوی گرفته‌اند و به شمارة 1168 در آن مرکز نگهداری می‌شود نیز کیفیت خوبی ندارد.

7. در این مقاله نسخۀ عاطف‌افندی را به‌اختصار «ع» و نسخۀ توبینگن را «ت» نامیده‌ایم.

8. برخی از این ابیات در همان تصویرِ سیاه و سفید نسخۀ توبینگن هم خواناست. احتمالاً تصویری که در اختیار ایشان بوده، کیفیت بسیار بدی داشته است.

9. مصحّح بعد از این نقطه‌چین، با نقطه‌چین جای بیت دیگری را نیز نشان داده است که به نظر می‌رسید سه بیت پشت سرهم ناخوانا بوده است؛ اما با مراجعه به هر دو نسخه (توبینگن و عاطف‌افندی) تنها این دو بیت در این قسمت وجود دارد و بیت سومی وجود ندارد.

10. در نسخه «راه کس» ضبط شده بود که با مقایسه تصحیح شد.

11. ع: بندیش

12. ع: تو است

13. ع: عمیم

تعداد مشاهده مقاله: 840

تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 182