پیوندهای مفید
اخبار و اعلانات
آمار
| تعداد نشریات | 43 |
| تعداد شمارهها | 1,637 |
| تعداد مقالات | 13,311 |
| تعداد مشاهده مقاله | 29,864,087 |
| تعداد دریافت فایل اصل مقاله | 11,942,409 |
مطالعۀ جامعهشناختی رابطۀ دینداری و آگاهی از تکالیف شهروندی با رفتار مصرف آب (نمونۀ موردی: زنان متأهل بالای 18سال شهر اصفهان) | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| پژوهش های راهبردی مسائل اجتماعی | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| مقاله 5، دوره 9، شماره 4 - شماره پیاپی 31، دی 1399، صفحه 77-98 اصل مقاله (1.58 M) | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| نوع مقاله: مقاله پژوهشی | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| شناسه دیجیتال (DOI): 10.22108/srspi.2020.124326.1591 | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| نویسندگان | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| مریم مختاری* 1؛ بهروز رضایی2 | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| 1دانشیار، گروه علوم اجتماعی، دانشکده علوم انسانی، دانشگاه یاسوج، یاسوج، ایران | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| 2دانشجوی کارشناسی ارشد جامعهشناسی، گروه جامعهشناسی، دانشکده علوم انسانی، دانشگاه تربیت مدرس، ایران | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| چکیده | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| در سالهای اخیر، جامعهشناسان در مواجهه با بحران آب، به رفتار مصرفی مربوط به آن بهعنوان موضوعی جامعهشناختی توجه کردهاند؛ زیرا رفتار مصرفی، پدیدهای جمعی است که میتواند در ارتباط با سایر پدیدههای اجتماعی دیگر رخ دهد؛ بنابراین، هدف پژوهش حاضر، مطالعۀ جامعهشناختی رابطۀ دینداری و آگاهی از تکالیف شهروندی با رفتار مصرف آب بود. در مبانی نظری از نظریۀ کایزر برای رفتار مصرف آب، از نظریۀ ماکس وبر و آموزههای قرآن برای دینداری و از نظریۀ حقوق شهروندی مارشال برای تکالیف شهروندی استفاده شده است. جامعۀ آماری آن، همۀ زنان متأهل شهر اصفهان و روش پژوهش، پیمایش است. نمونۀ آماری براساس جدول لین، 400 نفر برآورد شد که دادههای لازم به روش نمونهگیری تصادفی چندمرحلهای و با استفاده از پرسشنامۀ محققساخته و استاندارد به دست آمد. میزان کودر ریچاردسون برای رفتار مصرف آب، 710/0 و میزان آلفای کرونباخ برای دینداری و آگاهی از تکالیف شهروندی بهترتیب، 822/0 و 814/0 به دست آمد که نشاندهندۀ پایایی پذیرفتنی پرسشنامه است. نتایج این پژوهش نشان داد بهطور میانگین، 7/26 درصد پاسخگویان، بالای 50 سال؛ 4/59 درصد، دارای تحصیلات دیپلم و کمتر از آن؛ 3/68 درصد، شاغل و 2/26 درصد، ساکن منطقۀ 6 هستند. همچنین، نتایج آزمون فرضیهها نشان داد دینداری با ضریب همبستگی 009/0 با شدت بسیار کم، آگاهی از تکالیف شهروندی با ضریب همبستگی 40/0 با شدت نسبتاً متوسط، سن با همبستگی 270/0- با شدت نسبتاً ضعیف و مناطق مسکونی با مقدار 53/5 واریانس بر رفتار مصرف آب تأثیرگذار است. علاوه بر این، نتایج آزمون رگرسیون نشان داد از بین متغیرهای مستقل، متغیر آگاهی از تکالیف شهروندی با مقدار ضریب بتا استاندارد 35/0، تبیینکنندگی بیشتری نسبت به دینداری (04/0) برای رفتار مصرف آب دارد. با توجه به نتایج باید گفت عوامل فرهنگی همچون دینداری و آگاهی از تکالیف شهروندی، بهعنوان دو عنصر متفاوت (سنتی و مدرن) تشکیلدهندۀ نگرش افراد بر رفتار مصرف آب تأثیرگذار است. این نتایج دربارۀ زنان متأهل شهر اصفهان، بهعلت داشتن نقش تربیتی، بسیار مهمتر است؛ زیرا آنها هم از فرهنگ دینی متأثرند و هم از فرهنگ شهروندی. | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| کلیدواژهها | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| رفتار مصرف؛ آب؛ آگاهی از تکالیف شهروندی | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| اصل مقاله | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
مقدمه و بیان مسئله موضوع پژوهش حاضر، رفتار مصرفی آب است. رفتار مصرف آب، رفتاری بومشناسی است که نگرش زیستمحیطی افراد را دربرمیگیرد (ساتن، 1397) که از عوامل محیطی، اجتماعی و فرهنگی تأثیر میپذیرد؛ بنابراین، پژوهش اجتماعی حاضر، ارتباط رفتار مصرف آب زنان متأهل با دینداری و آگاهی از تکالیف شهروندی را بهعنوان عوامل فرهنگی تأثیرگذار بر ساخت ذهنی و نگرشی افراد مطالعه میکند. رفتار مصرف آب، بهخصوص مصرف آب خانگی بهمثابه نگرش زیستمحیطی باعث شده است آب بهعنوان مادۀ حیاتبخش زندگی با بحران جدی مواجه شود؛ به همین علت، بسیاری از پژوهشها در سالهای اخیر، این مشکل بینالمللی را بررسی و راهحلهایی را برای خروج از آن ارائه کردهاند. برای اثبات این ادعا، که آب با خطر کمبود روبروست، به آمارهای جهانی و داخلی میتوان مراجعه کرد. آمارهای جهانی نشان میدهد براساس برآوردها، بیشتر از 25 درصد آبهای زیرزمینی در اروپا بیشتر از حد مجاز آلودهاند (Giddens, 2009: 166). بیشتر از یکونیممیلیارد نفر از دسترسی به آب سالم محروم هستند. سالانه، پنجمیلیون نفر در سراسر جهان بهعلت استفاده از آب آلوده، جان خود را از دست میدهند (احمدی، 1393: 196). همچنین، حداقل 50 کشور جهان تا سال 2050 با کمبود آب شیرین مواجه میشوند که ایران نیز در ردیف همین کشورهاست (David, 2005: 97). مشکل کمآبی در ایران به همان نسبت جهان با بحران روبرو بوده است. بارش باران در ایران، یکسوم میانگین جهانی است (رزاقی، 1381). سرانۀ مصرف آب خانگی در ایران، 220 لیتر در روز است؛ در حالی که استاندارد آن در جهان فقط 75 لیتر است (احمدی و همکاران، 1392). این بحران در شهر اصفهان نیز دیده میشود. کاهش 60 درصدی حجم ذخیرۀ زایندهرود از یکسو و کاهش 42 درصدی ورودی آب این رودخانه در مقایسه با ورودی بلندمدت از سوی دیگر باعث شده است خروجی سد بهشدت کاهش یابد و جریان زایندهرود به شهر اصفهان نرسد و این شهر از دیدار زندهرود محروم شود (اسلامیان و همکاران، 1388). دولت نیز با مدیریت غلط آب در اصفهان، که یک نمونۀ آن در انتقال آب به سایر استانها دیده میشود، روند بحرانیکردن آب را تسریع بخشیده است؛ بهگونهای که این بحران باعث نارضایتی ساکنان اصفهان، بهخصوص کشاورزان شده است (حاتمی و نوربخش، 1398). رفتار مصرف آب در جامعۀ ما نشان میدهد مصرف سرانۀ خانگی در ایران، معادل 75 تا 150 لیتر در شبانهروز است (بابایی و علیجانی، 1392 به نقل از دهداری، 1396). در شهر اصفهان، رفتار مصرف آب براساس آمارنامۀ این شهر در سال 98 نشان میدهد بهطور متوسط، حدود 80 درصد از مجموع مصارف آب مصرفی، مربوط به بخش خانگی است (شهرداری اصفهان، 1398). بین سالهای 1389-1395 میانگین مصرف ماهانۀ مشترکان خانگی در مناطق آبفای شهر اصفهان، برابر با 1/15 متر مکعب در ماه بوده است (سازمان آب منطقهای اصفهان، 1398). علت انتخاب زنان خانهدار، بهعنوان نمونۀ مورد مطالعه، نقش آنها در تربیت و اجتماعیکردن فرزندان است. همانگونه که در دیدگاه پارسونز مشاهده میشود، خانواده وظیفۀ اعطای هویت اجتماعی به فرزندان را دارد (Parsons and Bales, 1955). با توجه به بحران کمآبی، هدف پژوهش حاضر این است که رفتار مصرف آب را در ارتباط با دینداری و آگاهی از تکالیف شهروندی بررسی کند تا به این پرسش پاسخ دهد که از بین دینداری و آگاهی از تکالیف شهروندی، کدام یک بیشترین تأثیر را بر رفتار مصرف آب دارد.
پیشینۀ پژوهش
جدول 1- پیشینۀ پژوهش داخلی Table 1- Internal literature review
جدول 2- پیشینۀ پژوهش خارجی Table 2- Foreign literature review
بهطور خلاصه، براساس اطلاعات جدولهای شمارۀ 1 و 2، مهمترین دستاوردهای پژوهشهای مذکور، نشاندادن این موضوع است که مهمترین متغیرهای تأثیرگذار بر مصرف آب، مسئولیتپذیری و دینداری است که در کنار آن، ویژگیهای جمعیتشناختی، ازجمله میزان درآمد افراد، بُعد خانوار و تحصیلات مطرح شد؛ اما آنچه در پژوهشهای پیشین دیده میشد، نبود مبنایی مقایسهای برای مطالعۀ مصرف آب بود. در این پژوهش، رفتار مصرف آب در معرض دو نوع نگرش سنتی و مدرن، یعنی دینداری و تکالیف شهروندی قرار گرفته است. این عامل سبب شده است معضل نبود مبنای مقایسهای تا حدی حل شود. براساس دیدگاه برساختگرایی[8]، دینداری و آگاهی از تکالیف شهروندی، مانند دو فرهنگ متفاوت است که نگرشهای افراد را تشکیل میدهد. درنهایت، این دو نوع فرهنگ، که عناصر سازندۀ ذهنیات افراد است، نوع خاصی از رفتار را برمیسازد (برگر و لاکمن، 1395)، که رفتار مصرف آب، همان واقعیت برساختهای است که در رویکرد سازهگرایی از آن صحبت شد. پژوهش حاضر، علاوه بر داشتن مبنای مقایسه، تمایز دیگری نسبت به مطالعات پیشین دارد، که در جدول شمارۀ 2 و 3 آورده شد و آن این است که دربارۀ رفتار مصرف آب زنان متأهل انجام شده است. زنان با توجه به نقش تربیتی و خانهداری، بیشتر از دیگر افراد خانواده با مصرف آب درگیر هستند و از این لحاظ، مبیّن بهتری برای رفتار مصرف آب قلمداد میشوند.
مبانی نظریپژوهش رفتار مصرف آب، نگرشی بومشناسی محسوب میشود که در نسبت با محیط زیست، معنا پیدا میکند. در این باره، کایزر[9] و همکاران در سال 1999 (به نقل از ملکی و همکاران، 1393) معتقد بودند دو نوع نگرش زیستمحیطی برای پیشبینی رفتار بومشناسی وجود دارد: 1- نگرش به محیط زیست: این نوع نگرش به دغدغۀ زیستمحیطی اشاره دارد و 2- نگرش به رفتار بومشناسی. مطابق این دو نوع نگرش، رفتار مصرف آب، نوعی از رفتار بومشناسی تلقی میشود که در پژوهش حاضر، بیشتر مربوط به مصرف آب خانگی است که به معنای میزان آبی است که خانوار در بخشهای مختلف خانه مصرف میکنند؛ اما آنچه بر رفتار مصرف آب افراد، تأثیرگذار است، از عواملی همچون محیط فیزیکی، فرهنگی، اجتماعی و عوامل جامعهشناختی متأثر است (Milfont, 2009). بر همین اساس، عوامل فرهنگی همچون دینداری و آگاهی از تکالیف شهروندی در ارتباط با رفتار مصرف آب مطالعه شده است. بررسی آثار متفکرانی که به 3 وجهی بودن فرهنگ قائل هستند (سروش، 1386؛ داوری اردکانی، 1379؛ شایگان، 1370 و سریعالقلم، 1382)، نشان میدهد جامعۀ ایرانی، 3 فرهنگ مختلف دارد. این 3 فرهنگ، شامل فرهنگ ایرانی (ملیگرایانه)، فرهنگ اسلامی و فرهنگ غربی است. این ماهیت سهگانه در وجوه مختلف زندگی فرد ایرانی، تأثیرگذار بوده است. فرهنگ ایرانی در فرهنگ باستانی ایرانیان ریشه دارد که وجه ملیگرایانه را دربرمیگیرد. فرهنگ اسلامی مربوط به بخش سنتی جامعۀ ایران است که از دینداری بهعنوان یکی از عوامل فرهنگساز آن میتوان یاد کرد؛ اما در مقابل فرهنگ سنتی، فرهنگ مدرن غربی قرار دارد که تکالیف شهروندی (حقوق شهروندی)، یکی از ابعاد مهم آن است که بر جامعۀ ایران اثرگذار است. با توجه به هدف این پژوهش فقط به دو بُعد فرهنگ، یعنی دینداری و آگاهی از تکالیف شهروندی در ارتباط با رفتار مصرف آب توجه شده است. در بخش فرهنگ اسلامی، سروش معتقد است دین، منشأ فرهنگسازی است و در تمام شئون فردی، اجتماعی و تاریخی حضور دارد (سروش، 1386). یکی از فرهنگسازیهای دین اسلام، فرهنگ مصرف و صرفهجویی است که در قرآن و احادیث مطرح شده است. در نگاه اسلام، اموال، امانت خداوند در دست مردم است، اسراف و تبذیر جایی ندارد و مصرف بیش از حد، امری مذموم و ناروا به شمار میآید. در این باره، قرآن کریم در سورۀ اعراف (آیۀ 31) میفرماید: «بخورید و بیاشامید؛ ولی اسراف مکنید که خداوند، اسرافکنندگان را دوست نمیدارد». علیرغم آموزههای دین اسلام و قرآن دربارۀ مصرف، گفتنی است پیشینۀ مطالعۀ تأثیر مذهب بر مصرف از نگاه جامعهشناختی به ماکس وبر برمیگردد که پارسایی پروتستانها و پرهیز از مصرف را آن عاملی میدانست که علاوه بر دانش فنی، موجب انباشت سرمایه در اروپا شد (فراهانیفرد و محمدی، 1388). وبر دین را مهمترین عنصر ساخت ذهنی افراد میداند که درنهایت، به کنش وی جهت میدهد. دیدگاه وبر را اینگونه میتوان بیان کرد که بشر بر مبنای شیوۀ تفکر خود، جامعۀ خود را میسازد و دین از مهمترین مؤلفههای شکلدهندۀ شیوۀ تفکر است (کرمی قهی و زادسر، 1392). در عصر مدرن، مصرفگرایی، عاملی است که بسیاری از افراد، هویت خود را براساس آن مشخص میکنند (and Dalrymple, 2000 Schultz). این عامل سبب به خطر انداختن محیط زیست و منابع حیاتی آن ازجمله آب میشود؛ اما وبر (1970)، معتقد است هنوز مواعظ دینی، بسیاری از مردم را در سراسر جهان با علل محکم و الگوهای برانگیزاننده، به محدودکردن امیال مصرفی ترغیب میکنند؛ زیرا طبیعت در مذاهب بزرگ جهان، چیزی است که باید از آن مراقبت کرد؛ نه چیزی که باید بیرحمانه استثمار شود. بهطور کلی، مطابق نظر ماکس وبر و تأکید اسلام و قرآن بر صرفهجویی نتیجه گرفته میشود که دینداری به معنای داشتن التزام دینی (شجاعیزند، 1394)، در 3 بُعد اعتقادی (آن چیزی که انتظار میرود، پیروان یک دین بدان اعتقاد داشته باشند)، مناسکی (شامل اعمال دینی مشخص، نظیر عبادتهای فردی، نماز، روزه، صدقه و...) و تجربی (این بُعد با تجربیات و درون فرد دیندار مرتبط است) (Glock and Stark, 1965: 2-19)، با رفتار مصرف آب در ارتباط است. رویکرد دیگری که از زاویۀ مسئولیت مدنی و نه با اتصال به دین، رفتارهای شهروندان را نظریهپردازی میکند، نظریههای شهروندی است. نظریههای حوزۀ شهروندی، ابعاد گوناگون این موضوع را بررسی کردهاند. بخشی از این نظریهها فقط به حقوق شهروندی، بخشی از آنها بیشتر بر تکالیف شهروندی و بخشی نیز به موضوعات خاص شهروندی، مانند شهروندی جنسیتی، شهروندی چندفرهنگی و ... توجه کردهاند. در حیطۀ حقوق شهروندی، چهار گونه حق و در بحث تکالیف نیز چهار گونه تکلیف و وظیفه دیده میشود. ابعاد حقوق شهروندی، حقوق اجتماعی و مدنی، سیاسی، اقتصادی و فرهنگی و ابعاد تکالیف شهروندی، دربردارندۀ تکالیف اجتماعی و مدنی، سیاسی، اقتصادی و تکالیف فرهنگی است. ازنظر مارشال،1 حقوق شهروندی با تکالیف شهروندی برابری میکند؛ بهگونهای که وی ابعادی را که برای حقوق شهروندی نام میبرد، برای تکالیف شهروندی نیز برمیشمارد. به اعتقاد او، بین حقوق شهروندی و تکالیف شهروندی باید نوعی تعادل وجود داشته باشد (شارعپور، 1394: 322). وی دربارۀ حقوق شهروندی به 3 نوع حق و تکلیف اشاره میکند که این حقوق در طول 3 قرن شکل گرفته است: 1. حقوق مدنی: نخستین حقی است که در جامعه به وجود آمده است و عبارت از حقی است که امکان تملک داراییها، التزام به قراردادها، آزادیهای حزبی و آزادی فکر و اندیشه را فراهم میکند؛ ۲. حقوق سیاسی: حقوقی که امکان مشارکت مردم را در تصمیمهای عمومی کشور با تشکیل احزاب سیاسی و برگزاری انتخابات فراهم میکند و 3. حقوق اجتماعی: حقوقی است که امکانات رفاهی حمایتی از فرد و خانوادههای آسیبپذیر را به منظر ایجاد تعادل در زندگی رفاهی آنها فراهم میآورد (عاملی، ۱۳۸3: 58). مارشال، تعهد را جزء ضروری و جدانشدنی شهروندی برمیشمارد و بهزعم او، شهروندی نیازمند احساس مستقیم عضویت اجتماعی براساس وفاداری به مدنیتی است که داراییای عمومی محسوب میشود؛ بنابراین، تعهد شهروندی، یکی از ارکان اصلی شهروندی و مؤثر بر حقوق شهروندی در هر جامعه است (فاطمینیا و حیدری، 1387: 43). براساس نظریۀ مارشال، افراد بهمثابه شهروند و عضوی از جامعۀ مدنی، خود را مکلف میدانند که در مصرف آب بهعنوان داراییای عمومی، رفتاری مطلوب و صرفهجویانه داشته باشند؛ به همین علت، گفتنی است آگاهی از تکالیف شهروندی در ابعاد سیاسی و اجتماعی با رفتار مصرف آب در ارتباط است. به این ترتیب، چارچوب نظری پژوهش حاضر براساس نظریههای ذیل شکل گرفته است: نظریۀ نگرش زیستمحیطی کایزر دربارۀ رفتار مصرف آب؛ نظریۀ ماکس وبر دربارۀ دینداری و با توجه به 3 بُعد تجربی، مناسکی و اعتقادی، بهعنوان یک نظام معنابخشی به انسان دینی که با پرهیز از اسراف و قناعتورزی بهمثابه رفتار مصرف آب در ارتباط است و درنهایت، نظریۀ مارشال مبنی بر تکالیف شهروندی که دو بُعد سیاسی و اجتماعی دارد و با رفتار مصرف آب بهمثابه حقی همگانی در رابطه است؛ بنابراین، مدل تحلیلی پژوهش حاضر به شرح ذیل ترسیم شده است:
شکل 1- نمودار الگوی مفهومی پژوهش Fig 1- Conceptual diagram of research model
براساس مدل تحلیلی پژوهش، فرضیات ذیل مطرح میشود:
روش پژوهش این پژوهش به روش کمّی و از نوع پیمایشی است. تکنیک اصلی استفادهشده در مرحلۀ جمعآوری دادهها، پرسشنامۀ محققساخته و استانداردشده است که مجموعهای از پرسشها (گویهها) را دربردارد که پاسخدهنده با ملاحظۀ آنها، پاسخ لازم را با توجه به گزینههای مدنظر ارائه میدهد. جامعۀ آماری این پژوهش، زنان متأهل شهر اصفهان است که براساس سرشماری نفوس و مسکن سال 1395، تعداد این افراد، 619091 نفر بوده است. برای نمونهگیری از جدول لین[10] (1976) و خطای 4 درصد استفاده شد که براساس آن، 384 نفر نمونه برای انجامدادن پژوهش انتخاب برگزیده شدند. برای انجامدادن دقیقتر پژوهش، 400 پرسشنامه توزیع و از این میان، تعداد 382 پرسشنامه تحویل گرفته شد. از آنجا که جامعۀ آماری این پژوهش، یک شهر است، نمونهگیری تصادفی چندمرحلهای به کار رفت. با این شیوه در آغاز، شهر اصفهان ازنظر اقتصادی به 3 منطقۀ بالا، متوسط و پایین تقسیم و سپس از بین آنها مناطقی به روش تصادفی انتخاب شد؛ به این ترتیب که ابتدا از میان مناطق پانزدهگانه، 5 منطقه شامل مناطق 1، 3، 4، 6 و 12 با توجه به موقعیت اقتصادی بالا، متوسط و پایین برگزیده شد. در مرحلۀ دوم، جمعیت خانوار هر منطقه به دست آمد و پس از آن، 3 خیابان اصلی در هر منطقه بهصورت تصادفی انتخاب و درنهایت، از هر خیابان نیز بهطور تصادفی، چند بلوک برای توزیع پرسشنامه برگزیده شد. در این پژوهش، متغیر وابسته، رفتار مصرف آب است که با پرسشنامۀ محققساخته سنجیده شده است. این پرسشنامه بهصورت اسمی/ دوگویهای (بله/ خیر) است که 16 گویه، شامل بستن شیر آب در حین ظرف شستن، مسواکزدن، شامپوزدن، شستن دستها و تذکر از سوی دیگران برای صرفهجویی در آب و ... دارد. برای سنجش میزان دینداری، بهعنوان یکی از متغیرهای مستقل پژوهش، از پرسشنامۀ گلاک و استارک[11] (1965) در قالب طیف لیکرت[12] استفاده شده است که ابعاد مختلف دینداری (شامل بُعد اعتقادی، تجربی، مناسکی و پیامدی) را میسنجد. در پژوهش حاضر، در این پرسشنامه از 3 بُعد اعتقادی، تجربی و مناسکی استفاده شده است که درادامه، جزئیات آن بررسی میشود. برای سنجش بُعد اعتقادی، یعنی باورهایی که انتظار میرود مؤمنان به آنها اعتقاد داشته باشند، از شاخصهایی مانند وجود خداوند، وجود شیطان و وجود قیامت استفاده و با 7 گویه سنجیده شد. بُعد تجربی به درک و آگاهی مستقیم از واقعیت غایی و عواطف و احساسات دینی برمیگردد. برای این بُعد، شاخصهایی مانند احساس دوری و نزدیکی به خداوند، احساس توبه و دوری از گناه در نظر گرفته شده است. این متغیر با 6 گویه سنجیده شد. بُعد مناسکی، شامل اعمال دینی خاصی است که پیروان یک دین انجام میدهند. این بُعد دربردارندۀ شاخصهایی مانند روزهگرفتن، نمازخواندن و حضور در مساجد است. این متغیر با 5 گویه سنجیده شد. همچنین، ابزار پژوهش برای سنجش آگاهی از تکالیف شهروندی، یکی دیگر از متغیرهای مستقل، پرسشنامۀ محققساخته است که 11 گویه دارد. این پرسشنامه با دو بُعد سیاسی (مشارکت در فرایندهای دموکراتیک شامل حق رأی، شرکت در انتخابات و آزادی اطلاعات و ...) و اجتماعی (شامل التزام به پرداختن عوارض و مالیات و پاکیزگی و نظافت شهری و..) در قالب طیف لیکرت طراحی شده است. برای تجزیهوتحلیل دادههای پژوهش، روشهای آمار توصیفی (جدول، درصد، میانگین و فراوانی) و آمار استنباطی (همبستگی پیرسون، آزمون F، رگرسیون، آزمون دوربین واتسون و تحلیل عامل واریانس یا VIF) به کار رفت. همۀ تجزیهوتحلیلها با استفاده از نسخۀ 22 نرمافزار اسپیاساس (spss) انجام شد. همچنین، در پژوهش حاضر برای تعیین اعتبار[13]، تحلیل عاملی تأییدی به کار رفت. برای تعیین پایایی[14] این پژوهش از 50 نفر در دو منطقۀ متفاوت، پیشآزمون گرفته شد که برای پرسشنامههایی که گویههای آن بهصورت طیف لیکرت طراحی شد، هماهنگی درونی ابزار به روش آلفای کرونباخ [15]و برای پرسشنامههایی که به روش اسمی/ دوگویهای طراحی شد، ضریب کودر ریچاردسون[16] به کار رفت که نتایج آن در جدول شمارۀ 3 آورده شده است.
جدول 3- نتایج آزمون کرونباخ، KMO و بارتلت Table 3 - Cronbach's, KMO and Bartlett test results
براساس نتایج جدول شمارۀ 3، مقدار آلفای کرونباخ برای متغیر دینداری، برابر با 822/0 و برای متغیر آگاهی از تکالیف شهروندی، برابر با 827/0 به دست آمد. این ارقام با توجه به بالاتربودن از 7/0، نشان میدهد متغیرهای دینداری و آگاهی از تکالیف شهروندی، پایایی مطلوبی دارد. همچنین، برای آزمون پایایی متغیر رفتار مصرف آب با توجه به اینکه متغیری اسمی و دوگویهای است، از ضریب کودر ریچاردسون استفاده شده است که این مقدار، 710/0 به دست آمد و نشان داد متغیر رفتار مصرف آب، پایایی خوبی دارد. نتایج آزمون [17]KMO برای دینداری، 932/0 و برای آگاهی از تکالیف شهروندی، 827/0 است که نشاندهندۀ کفایت اندازۀ نمونه برای انجامدادن تحلیل عاملی تأییدی است. همچنین، مقدار آزمون بارتلت، 798/3073 برای متغیر دینداری و برای متغیر آگاهی از تکالیف شهروندی، 941/706 در سطح خطای 05/0 به دست آمده است. سطح معناداری این آزمون برای هر دو متغیر یادشده، برابر با صفر و کمتر از 05/0 است که نشان میدهد ساختار دادهها برای انجامدادن تحلیل عاملی تأییدی، مناسب است. ضریب تبیین برای ابعاد متغیر دینداری به این صورت بود که بُعد اعتقادی، 3/41؛ بُعد تجربی، 2/8 و بُعد مناسکی، 1/7 واریانس متغیر دینداری را تبیین کرد. این نتیجه برای متغیر آگاهی از تکالیف شهروندی به این صورت بود که بُعد اجتماعی، 17/32 و بُعد سیاسی، 28/13 درصد واریانس این متغیر را تبیین کرد. یافتههای توصیفی پژوهش
جدول 4- ویژگی جمعیتشناختی پاسخگویان Table 2 - Demographic characteristics of participants
براساس یافتههای توصیفی پژوهش، که در جدول شمارۀ 4 منعکس شده است، میانگین سن پاسخگویان، 40 سال است و بیشتر پاسخگویان در گروه سنی 50 سال به بالا قرار دارند. بیشتر پاسخگویان، مدرک تحصیلی دیپلم دارند. وضعیت اشتغال نشان میدهد بیشتر پاسخگویان، خانهدار هستند و درنهایت، منطقۀ 6، بیشترین فراوانی پاسخگویان را داشته است.
جدول 5– فراوانی و میانگین سنجۀ دینداری به تفکیک ابعاد دینداری Table 5 - Frequency and average of religiosity item by dimensions of religiosity
براساس شواهد تجربی برآمده از یافتههای جدول مذکور، فراوانی نمرات دینداری کلی نشان میدهد زنان متأهل حاضر در این نمونه درمجموع، گرایشها و علایق دینی متوسطی دارند؛ در حالی که نمرات دینداری گروه کوچکی (3/1 درصد) زیاد بود، نمرات 3/18 درصد، کم بود و نیمی از نمونه، نمرات متوسط داشتند. همچنین، بررسیها نشان داد التزام پاسخگویان در بُعد اعتقادات دینی، محکمتر از سایر ابعاد بود و بعد از آن، بُعد عواطف دینی قرار داشت. در دو بُعد، تقریباً همۀ پاسخگویان یا در گروه متوسط (5/67) و یا در گروه بالا (8/22) برای اعتقادات دینی و 3/56 درصد برای عواطف دینی قرار داشتند. در مقایسه با میانگین ابعاد اعتقادی و عاطفی بهترتیب، 13/2 و 56/1 بُعد مناسکی با میانگین 54/1، کمترین التزام را به خود اختصاص داد.
جدول 6– فراوانی و میانگین سنجۀ آگاهی از تکالیف شهروندی به تفکیک ابعاد آگاهی از تکالیف شهروندی Table 6 - Frequency and average of awareness of citizenship duties by dimensions of awareness of citizenship duties
براساس دادههای موجود در جدول شمارۀ6، آگاهی از تکالیف شهروندی زنان متأهل، متوسط (7/71 درصد) است. در ابعاد آگاهی از تکالیف شهروندی، پاسخگویان با میانگین 8/2، بیشترین اهتمام را به بُعد آگاهی از تکالیف شهروندی نشان دادند و پس از آن، بُعد سیاسی با میانگین 5/1 قرار داشت. 83 درصد پاسخگویان در بعد اجتماعی، نمرۀ بالایی داشتند و فقط گروه کوچکی (1/2)، نمرۀ پایین و نمرات 9/14 درصد متوسط داشتند در بُعد سیاسی، گروه عمدهای از زنان متأهل (3/50 درصد)، التزام کمتری داشتند و 5/49 درصد، نمرۀ متوسط و فقط گروه کوچکی (3/0 درصد)، نمرۀ بالایی کسب کردند.
جدول 7– فراوانی و میانگین سنجۀ رفتار مصرف آب Table 7 - Frequency and average of water consumption behavior
بر مبنای شواهد تجربی موجود در جدول شمارۀ 7، 9/47 درصد زنان متأهل شهر اصفهان، رفتار مصرف آب ضعیفی داشتند. عمدۀ پاسخگویان (3/40 درصد)، رفتار مصرف آب متوسطی را از خود نشان دادند و فقط گروه کوچکی از آنها (8/11 درصد) در مصرف آب، رفتار بهینهتری اعمال کرده بودند. یافتههای استنباطی در این قسمت، یافتههای استنباطی در قالب بررسی فرضیهها گزارش شده است. فرضیۀ اول: بین میزان دینداری و میزان رفتار مصرف آب زنان متأهل در شهر اصفهان، رابطه وجود دارد.
جدول 8- ماتریس همبستگی پیرسون بین دینداری و رفتار مصرف آب Table 8- Pearson correlation matrix between non-religion and water consumption behavior
براساس جدول شمارۀ 8، سطح معناداری، 34/0 است. این مقدار بهعلت آنکه بالاتر از 05/0 است، نشان میدهد هیچ رابطۀ معناداری بین میزان دینداری و رفتار مصرف آب وجود ندارد؛ به عبارتی، در نمونۀ این پژوهش، فرض ارتباط بین دینداری و رفتار مصرف آب زنان متأهل رد میشود؛ یعنی افراد هرچه دیندارتر باشند، در رفتار مصرف آب ایشان تأثیری نمیگذارد؛ اما به این علت که یافتۀ جدول شمارۀ 6 با نتایج پژوهشهای دیگر متفاوت بوده است، اثر سن روی رابطۀ دینداری و رفتار مصرف آب کنترل شد که نتایج آن در جدول شمارۀ 8 دیده میشود.
جدول 9- ماتریس همبستگی جزئی بین دینداری و رفتار مصرف آب با متغیر کنترلشدۀ سن Table 9- Partial correlation matrix between religiosity and water consumption behavior with the controlled variable of age
در جدول شمارۀ 9، با توجه به سطح معناداری 044/0، فرضیۀ پژوهش مبنی بر داشتن رابطۀ معنادار بین میزان دینداری و رفتار مصرف آب تأیید میشود؛ اما مشروط بر آنکه اثر سن کنترل شود؛ بنابراین، میزان دینداری با رفتار مصرف آب، رابطۀ معنادار و نسبتاً ضعیف در سطح 95 درصد دارد؛ به این صورت که زنان متأهل هرچه دیندارتر باشند، به همان میزان در مصرف آب نیز صرفهجوتر هستند. فرضیۀ دوم: بین میزان آگاهی از تکالیف شهروندی و میزان رفتار مصرف آب زنان متأهل شهر اصفهان، رابطۀ معنادار وجود دارد.
جدول 10- ماتریس همبستگی پیرسون بین آگاهی از تکالیف شهروندی و رفتار مصرف آب Table 10- Pearson correlation matrix between knowledge of citizenship duties and water consumption behavior
براساس نتایج ماتریس همبستگی پیرسون جدول شمارۀ 10 با توجه به اینکه سطح معناداری، کمتر از 05/0 است، گفتنی است بین رفتار مصرف آب و آگاهی از تکالیف شهروندی پاسخگویان در سطح 95 درصد، رابطۀ معنادار وجود دارد. این نتیجه نشان میدهد فرضیۀ پژوهش تأیید میشود. در اینجا، ضریب همبستگی، 40/0 است. این ضریب همبستگی نشان میهد بین تکالیف شهروندی و رفتار مصرف آب، رابطۀ (همبستگی) مستقیم و در حد متوسط وجود دارد؛ یعنی هرچه افراد از تکالیف شهروندی، آگاهی بیشتری داشته باشند، در مصرف آب نیز به همان اندازه، صرفهجویی بیشتری دارند. فرضیۀ سوم: بین سن و میزان رفتار مصرف آب زنان متأهل در شهر اصفهان، رابطۀ معناداری وجود دارد.
جدول 11- ماتریس همبستگی پیرسون بین سن و رفتار مصرف آب Table 11 - Pearson correlation matrix between age and water consumption behavior
سطح معناداری ضریب همبستگی جدول شمارۀ 11، که کمتر از 05/0 است، نشان میدهد بین سن و رفتار مصرف آب، رابطه وجود دارد. مقدار ضریب همبستگی، که 27/0- است، نشاندهندۀ جهت معکوس رابطۀ رفتار مصرف آب با سن است؛ به این صورت که با افزایش سن، زنان متأهل در مصرف آب، صرفهجویی کمتری دارند. فرضیۀ چهارم: بین منطقۀ محل سکونت و میزان رفتار مصرف آب زنان متأهل در شهر اصفهان، تفاوت معناداری وجود دارد.
جدول 12- آزمون تحلیل واریانس (F) منطقۀ مسکونی و رفتار مصرف آب Table 12- Analysis of variance (F) of residential area and water consumption behavior
آزمون تحلیل واریانس جدول شمارۀ 12 نشان میدهد تفاوت بین میانگین رفتار مصرف آب در مناطق مسکونی مختلف ازلحاظ آماری در سطح 95 درصد، معنادار است؛ بهگونهای که ساکنان منطقۀ 4 نسبت به سایر مناطق، در مصرف آب صرفهجویانهتر رفتار کردهاند. آزمون شفه مربوط به بررسی جزئیتر این آزمون نشان میدهد بین مناطق 4 با 6 و نیز 1 با 4، تفاوت معنادار وجود دارد و همین امر باعث ایجاد رابطه بین مناطق مسکونی و رفتار مصرف آب است. به این ترتیب، گفتنی است افراد ساکن در مناطق بالاتر شهر (بهویژه منطقۀ 4) نسبت به سایر مناطق، صرفهجویی بیشتری در مصرف آب دارند. فرضیۀ پنجم: رفتار مصرف آب زنان متأهل در شهر اصفهان برحسب وضعیت اشتغال، تفاوت معنادار دارد.
جدول 13- مقایسۀ میانگین رفتار مصرف آب برحسب وضعیت اشتغال Table 13 - Comparison of average water consumption behavior by employment status
براساس نتایج آزمونT در جدول شمارۀ 13، تفاوت میانگین رفتار مصرف آب زنان خانهدار و زنان شاغل برحسب سطح معناداری آن، که کمتر از 05/0 است، بهلحاظ آماری معنادار است؛ بهگونهای که زنان شاغل نسبت به زنان خانهدار، صرفهجویی بیشتری در مصرف آب دارند. فرضیۀ ششم: بین سطح تحصیلات و میزان رفتار مصرف آب زنان متأهل در شهر اصفهان، رابطۀ معناداری وجود دارد.
جدول 14- ماتریس همبستگی پیرسون بین سطح تحصیلات و رفتار مصرف آب Table 14 - Pearson correlation matrix between education level and water consumption behavior
براساس نتایج جدول شمارۀ 14، با توجه به بالابودن سطح معناداری از مقدار 05/0، بین میزان تحصیلات و رفتار مصرف آب، رابطۀ معنادار وجود ندارد؛ بنابراین، این فرضیه دربارۀ داشتن رابطۀ معنادار بین تحصیلات و رفتار مصرف آب رد میشود؛ یعنی نمیتوان گفت هرچه زنان متأهل، تحصیلات بیشتری دارند، رفتار مصرف آب ایشان از این موضوع تأثیر میگیرد.
جدول 15- تحلیل چندمتغیره برای پیشبینی متغیر وابستۀ رفتار مصرف آب Table 15 - Multivariate analysis to predict the dependent variable of water consumption behavior
برای سنجش این مسئله که از بین متغیرهای دینداری، تکالیف شهروندی و سن، کدام یک پیشبینیکنندۀ قویتری برای رفتار مصرف آب است، از روش رگرسیون چندمتغیرۀ گامبهگام استفاده شد. در این تحلیل، متغیر سن به این علت آورده شده است که در همبستگی جزئی (جدول شمارۀ 9) نشان داده شد که با حذف اثر سن، رابطۀ دینداری و رفتار مصرف آب، معنادار میشود. جدول شمارۀ 15، نشاندهندۀ تحلیل گامبهگام برای پیشبینی متغیر وابسته است. در این تحلیل، هر 3 متغیر میزان آگاهی از تکالیف شهروندی، میزان دینداری و سن با توجه به سطح معناداری بر میزان رفتار مصرف آب با حداقل اطمینان 95 درصد تأثیرگذار است. مقدار ضریب رگرسیون (R) 501/0 نشان میدهد هر 3 متغیر مستقل، یعنی میزان دینداری، میزان آگاهی از تکالیف شهروندی و سن تا حد متوسط رو به بالایی، توان پیشبینی و تبیین رفتار مصرف آب را دارند. براساس ضریب R2یا ضریب تعیین، گفتنی است در نمونۀ آماری 6/25 درصد، واریانس رفتار مصرف آب با واریانس متغیرهای مستقل تبیین میشود. براساس ضریب تعیین تعدیلشده (Adj.R2) در جدول شمارۀ 13 در جامعۀ آماری، 1/18 درصد واریانس متغیر رفتار مصرف آب با میزان دینداری، میزان آگاهی از تکالیف شهروندی و سن تبیین میشود. مقادیر بتای این جدول نشان میدهد دو متغیر دینداری و آگاهی از تکالیف شهروندی با متغیر وابستۀ رفتار مصرف آب، رابطۀ مستقیم و مثبتی دارد؛ اما متغیر سن، رابطۀ معکوس و منفی با رفتار مصرف آب دارد؛ یعنی با افزایش سن پیشبینی میشود پاسخگویان در مصرف آب، صرفهجویی کمتری دارد. همانگونه که ملاحظه میشود از میان 3 متغیر مستقل، میزان آگاهی از تکالیف شهروندی با توجه به مقدار ضریب بتای استاندارد (Beta)، که 355/0 است، بیشترین قدرت تبیینکنندگی را برای میزان رفتار مصرف آب دارد؛ بنابراین، میزان آگاهی از تکالیف شهروندی، نقش مهمی در تقویت میزان رفتار مصرف آب در میان زنان متأهل دارد. مقدار آزمون دوربین واتسون در جدول مذکور، 73/1 است. از آنجا که این مقدار به 2 نزدیک است، نتیجه گرفته میشود که بین دادههای موجود، خود- همبستگی وجود ندارد و مشاهدات مستقل از یکدیگر انجام شده است. همچنین، مقدار این آزمون نشان میدهد دادهها بهصورت تصادفی گردآوری شده است. دربارۀ همخطی چندگانه[18] از شاخصهای تحمل (Tolerance) و عامل تورم واریانس یا VIF استفاده شد. مطابق نتایج، میزان آمارۀ تحمل در بین 3 متغیر مستقل، بیشتر از مقدار 4/0 است و حداقل مقدار آمارۀ تحمل برابر با 89/0 مربوط به متغیر میزان آگاهی از تکالیف شهروندی است. نتایج نشان داد میزان همخطی بین متغیرهای مستقل، نگرانکننده نیست. آمارۀ تحمّل برای متغیر میزان آگاهی از تکالیف شهروندی، دینداری و سن بهترتیب، 89/0، 95/0 و 9/0 بود؛ یعنی واریانس متغیرهای یادشده با یکدیگر تبیین نشده است. شاخص VIF و یا عامل تورم واریانس، که شدت همخطی چندگانه را میسنجد، در هر 3 متغیر، نزدیک به 1 بود. این آماره، نشاندهندۀ نبود همخطی بین 3 متغیر مستقل، یعنی میزان آگاهی از تکالیف شهروندی، میزان دینداری و سن است.
نتیجه در این نظر، هیچ تردیدی وجود ندارد که امروزه، آب به بحرانی جدی برای کشورها ازجمله ایران تبدیل شده است. با توجه به مشکل کمبود آب و خشکسالیهای چند دهۀ اخیر ایران، موضوع میزان مصرف افراد، بسیار حساس شده است. بسیاری از پژوهشگران معتقدند پیش از اینکه اقدامی انجام شود، بهتر است از تمایل و نوع نگاه مردم به مصرف آب و عوامل مؤثر بر آن شناخت داشته باشیم (احمدی، 1396: 207). بر همین اساس، از آنجا که نگرشهای افراد در ساختهشدن واقعیت مؤثر است (برگر[19] و لاکمن[20]، 1395)، این پژوهش، تأثیر دینداری و آگاهی از تکالیف شهروندی را، بهعنوان اجزای تشکیلدهندۀ نگرش بر رفتار مصرف آب زنان متأهل شهر اصفهان، بررسی جامعهشناختی کرد. یافتههای این پژوهش نشان داد هم دینداری و هم تکالیف شهروندی بر رفتار مصرف آب زنان متأهل، تأثیرگذار بود؛ اما تکالیف شهروندی، تأثیر بیشتری بر رفتار مصرف آب داشته است. بر این اساس، دینداری، بهعنوان فرهنگی سنتی شکلدهندۀ نگرش افراد، تأثیری معنادار و مستقیم بر رفتار مصرف آب زنان متأهل دارد که با افزایش آنان، زنان در مصرف آب، صرفهجویانهتر رفتار میکنند. با توجه به این نتیجهگیری، گفتنی است دین بهعنوان نظامی معنابخش به زندگی افراد، تأثیرگذار بوده است (برگر، 1395: 72)؛ به معنای دیگر، دین، بهعنوان امری مقدس توانسته است به عرصۀ زندگی جمعی انسانها وارد شود و با تعیین زیست انسان، در رفتار مصرف ایشان تأثیرگذار باشد. این یافته با نتایج پژوهش زارع شاهآبادی و همکاران (1392) همسوست که نشان دادند اعتقادات دینی ضعیف، تأثیر منفی بر الگوی مصرف انرژی میگذارد. همچنین، با پژوهش احمدی و زارعی (1396)، که نشان دادند دینداری به صرفهجویی در مصرف آب شهروندان شهر یاسوج منجر میشود و پژوهش چوویکو (2012)، که نشان داد همگرایی زیادی بین سنن مذهبی و حفاظت از طبیعت و منابع آب وجود دارد، کاملاً منطبق است و آنها را تأیید میکند. در مقابل دینداری، آگاهی از تکالیف شهروندی قرار دارد که بهعنوان یک نظام معنابخش مدرن در قالب یک شهروند در رفتار افراد تأثیر میگذارد. پدیدۀ شهروندی به فرایندی دلالت دارد که در آن، برابرسازی حقوق و تکالیف شهروندی افراد بزرگسال در جامعۀ مدرن تحقق مییابد. بهعلت همین برابرسازی، که زنان خانهدار به آن اهتمام میورزند، پدیدۀ شهروندی، رابطۀ مستقیمی با رفتار مصرف آب دارد. براساس نظر مارشال، تکالیف شهروندی، فردباورانه است؛ اما آن تکالیف به افراد بهمثابه مصرفکنندگان و نه بازیگران واگذار میشود (Marshall, 1964: 141)؛ یعنی زنان خانهدار به رفتار مصرف آب بهعنوان تکلیفی با بُعد فردی مینگرند و در برابر وظیفه و تکلیفی که در برابر دیگران دارند، خود را مکلف میدانند که در رفتار مصرف آب، صرفهجویی بیشتری داشته باشند و همین امر سبب شده است زنان خانهدار به ابعاد تکالیف شهروندی (اجتماعی، سیاسی و مدنی) توجه بیشتری نشان دهند. این نتیجه، یافتههای پژوهش دهقان و پوررضا کریمسرا (1395) را تأیید میکند که نشان دادند بین نگرش به مصرف بهینۀ آب و مسئولیتپذیری با سرانۀ مصرف آب خانواده، رابطۀ معناداری وجود دارد. همچنین، نتایج، تأییدکنندۀ پژوهش احمدی و همکاران (1392) است که در پژوهشی در شهر یاسوج دریافتند مسئولیتپذیری بر گرایش به صرفهجویی در مصرف آب تأثیر دارد و علاوه بر آن، با پژوهش گومز-للانوس و همکاران (2020) همسوست که در پژوهش خود نشان دادند مسئولیتپذیری در مصرف بهینۀ آب نقش دارد. با توجه به پرسش اصلی این پژوهش، مبنی بر اینکه از بین دینداری، بهعنوان یک فرهنگ سنتی و آگاهی از تکالیف شهروندی، که برگرفته از فرهنگ مدرن است، کدام یک تأثیر بیشتری بر رفتار مصرف آب دارد، مشاهده شد که آگاهی از تکالیف شهروندی با مقدار ضریب بتای استاندار 355/0، بیشترین تأثیر را بر رفتار مصرف آب دارد. این یافته، یعنی دین، نظامی معنایی ایجاد میکند که فرد با توسلجستن به آن، مبنایی هنجاری برای رفتار خود پیدا میکند؛ اما دربارۀ مصرف آب، بیشتر از آنکه یک نظام معنایی بهتنهایی، این نوع مصرف را تعدیل کند، مفاهیم دیگری همچون آگاهی به حقوق شهروندی، بهعنوان یکی از اجزای تشکیلدهندۀ نگرش افراد در این مورد مؤثر است؛ به عبارت دیگر، به عقیدۀ برگر، دین در عصر مدرن برخلاف جامعۀ سنتی- که در آن، نقش سایبانی را داشته است- به حوزۀ خصوصی افراد منتقل شده است و همچنین، بهعلت کثرت [21]در زیستجهانها، تقسیم کار و مدرنشدن عرصههای زندگی و حوزههای آگاهی بشر، مانند تکالیف شهروندی تهدید شده است (برگر، 1397: 73). خصوصیشدن، یعنی دین، بیشتر به حوزۀ اعتقادی افراد وارد شده و کمتر در رفتار افراد تغییر ایجاد کرده است؛ زیرا در عصر مدرن علاوه بر دین، کمکم، بخشهای مختلف جامعه و به تبع آن، تجربیات گوناگون افراد با نظامهای معنایی متفاوت و گاهی متضاد اداره میشود؛ درنتیجه، دین در جای دادن این نظامهای معنایی، در درون کلیت نمادین فراگیر، دچار ضعف میشود. بهزعم برگر، اولین پیامد این وضعیت متکثر، خصوصیشدن دین است (برگر، 1397: 87). بر این اساس، آگاهی از تکالیف شهروندی، بهعنوان یک منبع مدرن شکلدهندۀ نظام معنایی توانسته است افراد را به جهت رفتاری خاص، که همان دین است، سوق دهد؛ اما مادامی که ارزشهای دینی به شکل سنتی (تأکید بر بُعد مناسکی و اعتقادی) در دنیای مدرن عملیاتی شود، کمتر از آنچه حقیقت دین خواسته است، مؤثر واقع میشود. درنهایت، یافتههای جمعیتشناختی این پژوهش، مانند سن، منطقۀ محل سکونت و وضعیت اشتغال نشان داد ارتباط معناداری با رفتار مصرف آب دارد؛ یعنی رفتار مصرف آب زنان خانوار از متغیرهای دیگری بهجز دینداری و آگاهی از تکالیف شهروندی متأثر است. دربارۀ معناداری رابطۀ سن و رفتار مصرف آب، گفتنی است زنان متأهل جوان نسبت به زنان متأهل مسن در مصرف آب، صرفهجویی بیشتری دارند؛ زیرا ممکن است بیشتر زنان جوان در طول روز با سرگرمکردن خود به کارهایی که به آب مربوط نمیشود، مصرف آب کمتری داشته باشند. همچنین، رابطۀ معنادار منطقۀ محل سکونت و رفتار مصرف آب افراد نشان داد ساکنان مناطق بالاتر شهر در مصرف آب، رفتار صرفهجویانهتری نسبت به افراد ساکن مناطق پایین دارند که ممکن است بهعلت حساسیت اقتصادی آنها دربارۀ مصرف باشد که مناطق بالا را به صرفهجویی بیشتر وادار میکند؛ اما میتوان علت این نتیجه را در قالب پژوهش دیگری نشان داد. دربارۀ تفاوت رفتار مصرف آب بین زنان شاغل و خانهدار، گفتنی است احتمالاً زنان شاغل، وقت کمتری را به امور خانهداری اختصاص میدهند؛ بنابراین، صرفهجویانه در مصرف آب رفتار میکنند؛ اما متغیر تحصیلات، ارتباط معناداری با رفتار مصرف آب نشان نداده است. شاید این نتیجهگیری به این علت باشد که بیشتر نمونه را زنان با مدرک دیپلم و زیر دیپلم تشکیل میدهند و فقط تعداد اندکی در مقاطع بالاتر تحصیل کردهاند.
پیشنهادها دربارۀ دینداری، که فرهنگ و نظام معنایی سنتی افراد را تشکیل میدهد، مسئولان باید بیشتر از آنکه به دین بهعنوان نظامی اعتقادی تأکید کنند، آن را نیرویی بدانند که در رفتار افراد نفوذ میکند (دورکیم، 1383: 203)؛ بنابراین، پیشنهاد میشود به ارزشهای اسلامی در محتوای کتابهای درسی پیش از گذشته توجه شود و متناسب با اصل مداومت و توالی بهصورت هدفمند و نظامدار ارائه شود. ارزشهای مطرحشده در کتابهای درسی باید باورپذیر، واقعبینانه، قابل الگوبرداری و متناسب با سطح درک و فهم دانش آموزان باشد و در دنیای عینی و عملی دانشآموزان کاربرد داشته باشد. دربارۀ تکالیف شهروندی- که با رفتار مصرف آب، رابطۀ مستقیم دارد- میتوان پیشنهاد کرد مسئولان در کنار آموزش دین، تکالیف شهروندی را نیز ازطریق نهادهای آموزشی همچون مدارس و دانشگاهها و ازطریق رسانههای جمعی همچون تلویزیون، فضای مجازی، مجلات و روزنامهها و رادیو ارتقا دهند و مسئولان امر باید این نگرش را در افراد به وجود بیاورند که رفتار مصرف صرفهجویانه، نوعی تکلیف اجتماعی محسوب میشود. از آنجا که زنان خانهدار نسبت به زنان شاغل، مصرف آب بیشتری داشتند، پیشنهاد میشود، در برنامههای فرهنگی مربوط به گسترش اخلاق صحیح مصرف ازطریق رسانهها و کارگاهها، زنان خانهدار را بیشتر خطاب قرار دهند. همانگونه که مشاهده شد، افراد ساکن در منطقۀ متوسط و پایینتر شهر در رفتار مصرف آب، صرفهجویی کمتری نسبت به ساکنان منطقۀ بالاتر شهر داشتند؛ بنابراین، پیشنهاد میشود، در سیاستگذاریها دربارۀ صرفهجویی در مصرف آب، مسئولان به این مناطق توجه بیشتری کنند. [1] Gómez-Llanos [2] Extremadura [3]García-Sánchez [4]Patricia Güereca [5]International Organization for Standardization [6] Rathnayaka [7]Leiserowitz [9] Kaiser 1 Marshall [10] Lin . [11]Glock and Stork
[12] Likert Scale
[13] Validity [14]Reliability [15] Cronbach Alpha [16]Kuder- Richardson [17] Kaiser- Mayer- Oklin measure of sampling [18] Multicollinearity [21] plurality | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| مراجع | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
قرآن کریم. اسلامیان، س. و ترکش اصفهانی، ص. (1388). «چالشهای موجود درنتیجۀ افزایش آلایندهها براثر کاهش دبی رودخانۀ زایندهرود»، ماهنامۀ دانشنما (ویژهنامۀ زایندهرود)، ش 50، ص 68-87. احمدی، س. و زارعی، ق. (1396). «بررسی تأثیر دینداری بر گرایش به صرفهجویی در مصرف آب»، فصلنامۀ توسعۀ اجتماعی (توسعۀ انسانی)، د 11، ش 3، ص 195-210. احمدی، س. (1393). جامعهشناسی صنعتی، تهران: جامعهشناسان. احمدی، س.؛ میرفردی، الف. و زارعی، ق. (1392). «بررسی رابطۀ مسئولیتپذیری و گرایش به صرفهجویی در مصرف آب»، مجلۀ جامعهشناسی کاربردی، س 24، ش 2، ص 185-200. بابایی فینی، ا. و علیجانی، ب.(1392). «تحلیل فضایی خشکسالیهای بلند مدت ایران»، مجلۀ پژوهشهای جغرافیایی طبیعی، د 45، ش 3، ص 1-12. برگر، پ. (1397). سایبان مقدس، ترجمۀ ابوالفضل مرشدی، تهران: ثالث. برگر، پ. و لاکمن، ت. (1395). ساخت اجتماعی واقعیت، ترجمۀ فریبرز مجیدی، تهران: علمی و فرهنگی. حاتمی، ع. و نوربخش، س. (1398). «بازسازی معنایی بحران آب در شرق اصفهان براساس نظریۀ زمینهای»، مجلۀ جامعهشناسی کاربردی، س 30، ش 73، ص 123-142. داوری اردکانی، ر. (1379). دربارةغرب، تهران: هرمس. دورکیم، الف. (1383). «احساس مذهبی در عصر حاضر»، ترجمۀ سارا شریعتی، مجلۀ جامعهشناسی ایران، د 5، ش 2، ص 201-207. دهداری، ط. و دهداری، ل. (1396). «سازههای تئوری رفتار برنامهریزیشده و صرفهجویی در مصرف آب»، مجلۀ آب و فاضلاب، د 28، ش 6، ص 30-38. دهقان، ح. و پوررضا کریمسرا، ن. (1395). «عوامل مؤثر بر سرانۀ مصرف آب خانوادههای تهرانی»، مجلۀ راهبرد اجتماعی فرهنگی، د 5، ش 19، ص 245-268. رزاقی، الف. (1381).آشناییبااقتصادایران، تهران: نی. زارع شاهآبادی، الف.؛ حاجیزاده میمندی، م.؛ لطفعلیانی ابرندآبادی، ع. و سلیمانی، ز. (1392). «بررسی تأثیر عوامل اجتماعی-فرهنگی بر الگوی مصرف انرژی در خانوارهای شهر یزد»، فصلنامۀ پژوهشهای سیاستگذاری و برنامهریزی انرژی، س 1، ش 3، ص 17-50. سازمان آب منطقهای اصفهان. (1398). http://www.esrw.ir/old.
ساتن، ف. (1397). درآمدی بر جامعهشناسی محیط زیست، ترجمۀ صادق صالحی، تهران: انتشارات سمت. سروش، ع. (1386). رازدانی و روشنفکری و دینداری، تهران: آگاه. سریعالقلم، م. (1382). «دگرگشت شخصیت ایرانی: سنگبنای توسعۀ کشور»، نشریۀ اطلاعات سیاسی–اقتصادی، ش 191 و 192، ص 12-21. شارعپور، م. (1394). جامعهشناسی آموزشوپرورش، تهران: انتشارات سمت. شایگان، د. (1370). افسونزدگی جدید، هویت چهلتکه و تفکر سیار، ترجمۀ فاطمه ولیانی، تهران: فرزان روز. شجاعیزند، ع. (1394). جامعهشناسی دین، تهران: نی. شهرداری اصفهان. (1398). آمارنامةشهراصفهان، اصفهان: معاونت برنامهریزی و پژوهش و فنّاوری اطلاعات. عاملی، س. (1383) «جهانیشدنها: مفاهیم و نظریهها»، مجلۀ ارغنون، ش 24، ص 1-58. فراهانیفرد، س. و محمدی، ی. (1388). «مبانی اخلاق محیط زیست از نگاه متعارف و قرآن»، فصلنامۀ قبسات، س 14، ش 53، ص 180-208. لهسائیزاده، ع.؛ جهانگیری، ج. و منصوریان، م. (1382). «عوامل اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی مؤثر بر الگوی مصرف آب در میان شهروندان شیراز»، نامۀ پژوهش فرهنگی، س 8، ش 8.، د جدید، ص 159-182. فاطمینیا، س. و حیدری، س. (1387). «عوامل مرتبط به تعهدات شهروندی»، نشریۀرفاهاجتماعی، د 10، ش 38، ص 41-64. کرمی قهی، م. و زادسر، ز. (1392). «سنجش بررسی رابطۀ دینداری و سبک زندگی (مطالعۀ موردی: زنان 20ساله و بیشتر ساکن شهر تهران)»، فصلنامۀ زن در فرهنگ و هنر، د 5، ش 1، ص 85-101. ملکی، ا.؛ صالی، ص. و کریمی، ل. (1393). «بررسی رابطۀ پارادایم نوین اکولوژیکی و رفتار مصرف آب»، مجلۀ آب و فاضلاب، د 25، ش 1، ص 122-129. Chuvieco, E. (2012) Religious approaches to water management and environmental conservation. Water Policy, 14, 9-20.
David, E. (2005) Thequestion environment. London and New York: Routledge.
García-Sánchez, M., and Güereca, L.P. (2019) Environmental and social life cycle assessment of urban water systems: The case of Mexico City. The Science of the total environment, 693, 1-16.
Giddens, A. (2009) Sociology, 6th edition. UK: Polity Press.
Glock, CH., and Stark, R. (1965) Religion and Society in Tension. Chicago: Rand Macanally and Company.
Gómez-Llanos, E., Durán-Barroso, P., and Robina-Ramírez, R. (2020) Analysis of consumer awareness of sustainable water consumption by the water footprint concept. Journal of Science of the Total Environment, 721, 1-42.
Kaiser, F.G., Wolfing, S., and Fuhrer, U. (1999)Environmentaal Atttude and Ecological Behavior. Journal of Psycology, 19, 1-19.
Leiserowitz, A.A. (2005) American risk perceptions: Is climate change dangerous? Analysis: An official publication of the Society for Risk Analysis, 25(6), 1433–1442.
Lin, N. (1976) Foundation of Social Research. New York: McGraw Hill.
Marshall, T.H. (1964) Class, Citizenship and Social Development. New York: Doubleday and Company, Inc.
Milfont, T. (2009) The effects of social desirability on self-reported environmental attitudes and ecological behavior. The Environmentalist, 24, 263-269.
Parsons, T., and Bales, R.F. (1955) Family Socialization and Interaction Process. Glenco Ill, free press.
Rathnayaka, K., Maheepala, S., Nawarathna, B., George, B., Malano, H., and Arora, M. (2014) Factors affecting the variability of household water use in Melbourne, Australia, Resources. Journal of Conservation and Recycling, 92, 85-94.
Schultz, P., Lynnette, L., and Dalrymple N.J. (2000) A multinational perspective on the relation between Judeo-Christian religious beliefs and attitudes of environmental concern. The Journal of Environment and Behavior, 32(4), 576–591.
Weber, M. (1970) The social psychology of the worldreligion. London: Routledge. | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
آمار تعداد مشاهده مقاله: 950 تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 584 |
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||