پیوندهای مفید
اخبار و اعلانات
آمار
| تعداد نشریات | 43 |
| تعداد شمارهها | 1,639 |
| تعداد مقالات | 13,327 |
| تعداد مشاهده مقاله | 29,882,743 |
| تعداد دریافت فایل اصل مقاله | 11,948,916 |
تحلیل ابعاد و عوامل تأثیرگذار بر فرایند صورتبندی دستورالعمل اخلاق حرفهای برنامهریزی شهری در ایران | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| جغرافیا و برنامه ریزی محیطی | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| مقاله 4، دوره 31، شماره 4 - شماره پیاپی 80، بهمن 1399، صفحه 43-70 اصل مقاله (977.14 K) | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| نوع مقاله: مقاله پژوهشی | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| شناسه دیجیتال (DOI): 10.22108/gep.2020.123415.1315 | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| نویسندگان | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| حامد صفری1؛ بهادر زمانی* 2؛ علی ربانی خوراسگانی3 | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| 1دانشجوی دکتری شهرسازی اسلامی، گروه شهرسازی، دانشگاه هنر اصفهان، اصفهان، ایران. | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| 2دانشیار و عضو هیئت علمی گروه شهرسازی، دانشگاه هنر اصفهان، اصفهان، ایران. | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| 3استاد و عضو هیئت علمی گروه جامعه شناسی، دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| چکیده | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| التزام به چهارچوبهای اخلاقی در همۀ گروهها و جوامع حرفهای بهمنظور بهبود شرایط دستیابی به اهداف و ارزشهای مشترک پذیرفته است. هر گروه یا جمعی که هدف مشترک دارند، در مراحل اولیة تشکیل بهصورت مدون یا غیرمدون ارزشهای مشترک و نظامنامه یا مرامنامهای برای خود تهیه میکنند و خود را به آن پایبند میدانند. هدف پژوهش حاضر، کشف ابعاد، صورتبندی الگوها و روابط بین ابعاد و دستیابی به چشمانداز و روایت تبیینی فرایند تهیۀ دستورالعمل اخلاق حرفهای برنامهریزی شهری در ایران است. روش این پژوهش، نظریة دادهبنیان با رویکرد تحلیل ابعاد است. تحلیل ابعاد بهواسطة توجه به «همة» آنچه در پدیده یا موقعیت بررسیشده دخیل است، امکان مناسبی را برای پژوهش در این عرصه به دست میدهد. براساس یافتههای حاصل از کاربست این روش و مبتنی بر قرائن و شواهد گردآمده از پژوهش، تودة بحرانی شامل پنج بعد اصلی نگرش به فرهنگ عامة جامعه، نگرش به فرهنگ اداری و سازمانی، نگرش به قوانین و طرحها، نگرش به ایجاد تغییر و نگرش به دین و اخلاق و تاریخ و تمدن ایران شناسایی شد؛ از این میان، بُعد «نگرش به نظام برنامهریزی شهری در ایران» بهمثابة بُعد مرکزی بهمنظور درک و شناخت فراگیر ابعاد و زیرابعاد پدید آمد و براساس این بعد مرکزی و چشمانداز و رابطة سایر ابعاد با آن، روایتی تبیینی ارائه شد. | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| کلیدواژهها | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| اخلاق حرفهای؛ برنامهریزی شهری؛ نظریة دادهبنیان؛ تحلیل ابعاد | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| اصل مقاله | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
مقدمه در ایدهای منسوب به کانت[1] آمده است اخلاق باید بر هنر حکومت کند (Guyer, 1994: 283). حکومت اخلاق گذشته از هنر باید به سایر علوم و حرفهها تسری یابد؛ از این رو در کشورهای پیشرفته و توسعهیافته مانند آمریکا (AICP،2016 )، استرالیا (PIA، 2014)، انگلیس (RTPI،2016 ) و کانادا (CIP،2010 ) آییننامههای اخلاق حرفهای برنامهریزی شهری تهیه و پیوسته بازنگری و اصلاح میشوند. این آییننامهها با برنامههای الزامآوری برای اجرا همراه هستند که طی دورههای متنوعی برای آموزش و ارتقای رفتار حرفهای برنامهریزان پشتیبانی میشوند. در ایران نیز در حرفههای مختلف دستورالعملهای اخلاق حرفهای تهیه و اجرا شده است (عباسی و طاهری، 1394: 24؛ سرمدی و شالباف، 1386: 107). روال موجود در ایران، اغلب تهیۀ استانداردها و دستورالعملهای وارداتی اخلاق حرفهای برپایۀ نظریات و مبانی ارزشی غیربومی است. طی چند دهۀ اخیر با درک ضرورت تدوین دستورالعملهای اخلاقی در حرفههای مختلف در ایران و مشاهدۀ آثار مثبت تهیه و پایبندی به این دستورالعملها در کشورهای پیشرفته و توسعهیافته، موجی از اقبال مدیران کلان و میانی به تهیۀ نظامنامهها و منشورها و بیانیههای اخلاق حرفهای در کشور به راه افتاده است که بهظاهر کارشناسیشده و ساختاریافتهاند، ولی در باطن در بهترین حالت، الگوها و نمونههایی ناقص از بیانیهها و دستورالعملهای کشورهای توسعهیافتهاند و پس از تهیه، تدوین و ابلاغ، کمترین اثربخشی و پایبندی در حرفة مدنظر را در پی دارند و در عمل بهمثابة اسناد بالادستی بایگانی یا بهصورت اعلامیههای رسمی و دستوری ابلاغ میشوند (صالحنیا و اللهتوکلی، 1388؛ khaki et al., 2018 ). فلسفۀ تدوین و وجود چنین دستورالعملهایی در خاستگاه آن یعنی کشورهای توسعهیافته، تأثیر مثبت و اثر مستقیم و ملموس آن بر افزایش بهرهوری و کارایی جامعۀ حرفهای بوده است (Palchoudhury, 2016)، ولی در جامعة ایران به ظاهر و ساختار کلی آن اکتفا و از غایت تهیة آن غفلت شده است. با وجود توجه حرفههای مختلف در ایران به تهیه و تدوین دستورالعملهای اخلاق حرفهای در برنامهریزی شهری با توجه به سابقة آن در تهیة برنامههای توسعة شهری، به این مسئله کمتوجهی شده و تلاشی برای تدوین دستورالعمل اخلاق حرفهای برنامهریزی شهری انجام نشده است و در اسناد بالادستی برنامهریزی شهری نیز، موضوع تهیة دستورالعمل اخلاق حرفهای مختص برنامهریزی شهری مدنظر قرار نگرفته است. دامنة تأثیر تصمیمات حرفۀ برنامهریزی شهری و تهیۀ طرحهای توسعۀ شهری به این دلیل که فرایندی مبتنی بر مؤلفههای ارتباطآفرینی، هدفمندی، نیروی انسانی و سازماندهی است و طیف گستردهای از ذینفعان را شامل میشود، طیف وسیعی از جامعه خواهد بود و در این حرفه نیز همانند هر حرفۀ دیگری که تعاملات گسترده با مردم و جامعه دارد، رعایت اصول اخلاقی در اتخاذ تصمیمات و تهیۀ طرحهای توسعۀ شهری حساسیت و ضرورت بسزایی خواهد داشت. در نمونههایی، پیگیری و ریشهیابی مصادیقی از نقض اخلاقیات در جامعه و تضییع حقوق ذینفعان نشاندهندة نبود یا کمبود ملاحظات و اصول اخلاق حرفهای در بعضی قوانین و ضوابط ملاک عمل در مرحلۀ تصمیمگیری یا تصمیمسازی است و چه بسا مدیران و تصمیمگیران به رعایت چنین اصولی تمایل داشته باشند، ولی به دلیل نشناختن ابعاد آن و خلأ چهارچوب اخلاقی مرجع در مراحل مختلف بهمنظور سنجش میزان پایبندی تصمیمات به این اصول، چنین قوانینی را وضع کردهاند. یکی از عوامل مؤثر بر بالندهنبودن یک حرفه، نبود ارتباط میان نقشآفرینان و کنشگران آن حرفه با یکدیگر است و یکی از عمدهترین مشکلات حاصل از نبود اینگونه کنش ارتباطی، بیاعتمادی متقابل بین طرفین دخیل است؛ این بیاعتمادی نیز از عواملی همچون پیشبینیپذیرنبودن تصمیمات و رفتارها، نبود قانونپذیری و درنهایت مسئولیتپذیرنبودن درقبال تصمیمات تأثیر میپذیرد و این مسئولیتپذیری، همان مسئولیتپذیری اخلاقی است (قراملکی، 1393: 104). هدف این پژوهش، تحلیل ابعاد فرایند تهیۀ دستورالعمل اخلاق حرفهای برنامهریزی شهری در ایران و کشف ابعاد و فرایند، صورتبندی الگوها و روابط بین ابعاد، دستیابی به چشمانداز و روایت تبیینی تهیة دستورالعمل اخلاق حرفهای برنامهریزی شهری ایران است. پرسشهایی که این پژوهش براساس آن شکل گرفته است، عبارتاند از:
پیشینة پژوهش اخلاق حرفهای در مرور ادبیات موضوع از جنبههای مختلفی بررسی شده است. تعدادی از مقالات مربوط به اخلاق حرفهای به معنای عام آن هستند و فارغ از حرفه یا رشتة خاصی به اخلاق حرفهای نظر داشتهاند. امیدی (1388) در پژوهشی به اخلاق قانونگذاران نظر دارد و با بررسی اسناد حقوقی و قانونی و همچنین الزامات قانونی، ردپای اخلاق را در قانونگذاری جستوجو میکند. او در پایان اینگونه نتیجه میگیرد که ضرورت ترویج اخلاق در جامعه، لزوم حمایت قانونگذار را از اخلاق نشان میدهد؛ بنابراین اقتضائات اخلاقی باید در الزامهای قانونی خود را نشان دهد و این امر ابعاد گوناگونی دارد؛ ازجمله کرامت انسانی، برابری افراد در حمایتها و محدودیتها، پیشآگهی محدودیتها، صراحت تصمیمات، انسانیبودن ضمانت اجراها، اخلاقیبودن ادلة اثبات دعوا و راههای دفاع از آن، شخصیدانستن مسئولیتها، حفظ حریم خصوصی و اخلاقیبودن ادبیات قانون. بعضی دیگر از مقالات به زمینههای مذهبی اخلاق حرفهای توجه داشتهاند؛ ازجمله فرمهینی فراهانی و همکاران (1393) در مقالهای با عنوان «اصول اخلاق حرفهای در نهجالبلاغه» در پی آن هستند که با روش تحلیل اسنادی، اصول اخلاق حرفهای را در کتاب نهجالبلاغه بررسی کنند. آنها در پایان اصول مستخرج از آن را اصل احترام، آزادی، انصاف، وفای به عهد، امانت، صداقت، مسئولیتپذیری، نقادی و انتقادپذیری، مدارا و سعة صدر، قانونمداری، اعتدال و رازداری عنوان کردهاند. بعضی از مقالات نیز ریشة اخلاق حرفهای را در تاریخ و تمدن ایران جستوجو میکنند؛ ازجمله فریور (1388) در مقالهای با عنوان «اخلاق حرفهمندی و پیشهوری در ایران باستان» سعی در بررسی اسناد تاریخی برای دستیابی به اصول اخلاق حرفهای در ایران باستان داشته است. وی در قسمت نتیجهگیری بیان کرده است که اخلاق در ایران باستان مجموعهآموزههایی است که در دو مقولة پاسداشت زندگی و جدال با شر خلاصه میشود. به تعبیری اخلاقیات با هدف تعلیم دیانت، عدالت، شجاعت و اعتدال سامان مییافته است. از زمان داریوش انجمنهای گوناگون حرفهمندان و پیشهوران در سراسر امپراتوری ایران شکل گرفت و در پی آن مفهوم حرفه بالنده شد. فتحاللهزاده (1388) در مقالهای با عنوان «اخلاق مشاغل نزد پیشدادیان و کیانیان» اخلاق را در تاریخ اساطیری ایران بررسی کرده است. وی دریافته در تاریخ اساطیری ایران بهویژه در دولتهای پیشدادیان و کیانیان، دستگاهها و ادارات منظمی وجود داشته است و سران مملکتی، مسئولان ذیربط و کسانی که در ردهها و دیوانهای کشوری و امور لشکری و جنگی قرار میگرفتند، درقبال مردم احساس مسئولیت و رعایت حق و حقوق آنان را میکردند؛ مردم هم که مشاغل و حرفههای آزادی داشتند، خود را مسئول میدانستند و سعی میکردند این روابط را بهصورت صمیمی، اما با رعایت حدود و مرزهای آن که نشئتگرفته از قانون بود، حفظ کنند. در این زمینه صفات و ویژگیهایی که موجب استحکام این اعمال میشد، اوج ارزشهای معنوی به حساب میآمد؛ یعنی اعتقاد به کیفر الهی و رستاخیز، امیدواری به خداوند، بخشندگی، بردباری و مدارا، تقوا، اجتهاد و تلاش برای کشور و سرزمین، خیرخواهی، آموزش طریقة پند و اندرز دادن و عمل به آن، نظم در امور، پرهیزکاری، خداپرستی، خدمت به خلق و فریادرسی مظلوم، خردمندی، دلیری و نیرومندی، راستی، راستگفتاری، رایزنی و مشاورت در امور، سپاسگزاری از همدیگر، شرم و حیا، صلحدوستی، مردمی و مروت، فروتنی، گفتار نیک، جوانمردی، مصاحبت با فرزانگان، میانهروی در امور، نیکنامی، وطندوستی، هنروری، هنرپروری، ادای امانت، جلب اعتماد یکدیگر، بینایی، رفق و مدارا، رازداری، رازپوشی، آراستگی به محاسن، تقویت مکارم اخلاقی در خود و پیراستگی از صفاتی که موجب رذیلت و سقوط انسانی است. بخشی دیگر از ادبیات موجود و مرتبط با موضوع به فرایند برنامهریزی در ایران و تهیه و تحقق طرحهای شهری معطوف است و در خلال آن بهطور غیرمستقیم به مباحث اخلاقی و عوامل رعایتشدن یا نشدن آنها اشاره شده است؛ برای نمونه در پژوهش سرخیلی و همکاران (1396) نقش تخلفات ساختمانی در ناکامی طرحهای توسعة شهری کلانشهر تهران تحلیل شده است. روش این پژوهش، توصیفیتحلیلی است و در آن دلایل بروز تخلفات ساختمانی و پیامدهای آنها در ناکارآمدی طرحهای توسعة شهری تحلیل شده است. نتایج حاکی است عواملی نظیر زمینة کالبدی و محدودیتها و گرایشهای طبیعی توسعة شهری، بستر اجتماعی و اقتصادی شهر، نواقص ضوابط و مقررات ساختوساز و سیستم مدیریت شهری ناکارآمد، از مهمترین علل بروز تخلفات ساختمانی در کلانشهر تهران محسوب میشود. قاجار خسروی (1391) در مطالعهای با استفاده از تحلیل محتوا عوامل و پیامدهای ساختوسازهای غیرمجاز در استان تهران و راهحلهای مقابله با آن را تحلیل کرده است. پیشنهادها و راهکارهایی که این پژوهشگر برای کاهش یا جلوگیری از ساختوسازهای غیرمجاز در استان تهران ارائه کرده است، عبارتاند از: توسعة متوازن کشور، تصحیح و بهبود عملکرد دستگاههای نظارتی، اصلاح قوانین و مقررات، تغییر دیدگاه در تهیه و تصویب ضوابط طرحهای شهری و روستایی، افزایش و تسهیل ارائة وام ساخت مسکن، اعطای جواز ساختوساز به اشخاص و شرکتهای ذیصلاح، آموزش و اطلاعرسانی همگانی. در پایان پژوهش یادآور میشود اجرای هریک از این راهکارها نیازمند برنامهریزی و عزم ملی در سطوح بالادست و نظارت بیشتر بر اجرای قوانین در جامعه و توجه و التزام به آن و آگاهسازی و ارتقای دانش و فرهنگ عمومی است. محمدی و سعیدی (1393) با آسیبشناسی تخلفات موضوع کمیسیونهای مادة 100 قانون شهرداری براساس یافتههای تطبیقی از کلانشهرهای ایران به روش ترکیبی (پیمایشی- اسنادی) بر این واقعیت صحه میگذارند که ناسازگاری ضوابط با واقعیات جامعه، ضعف سیستم نظارت و کنترل، نبود شفافیت در قوانین و مقررات ازجمله عوامل و موانع اجرایی ضوابط شهرسازی هستند که در بروز تخلفات ساختمانی مؤثرند. لالهپور و همکاران (1398) وضعیت تخلفات ساختمانی و علل و انگیزههای وقوع آنها را در شهر شیراز با روشی توصیفیتحلیلی و علّی و با استفاده از مطالعة کتابخانهای- اسنادی و میدانی بررسی کردند. یافتههای بهدستآمده نشان میدهد در مناطقی از شهر شیراز که بازار زمین و مسکن رونق دارد (مناطق 1 و 6)، به دلیل سود ناشی از تخلفات برای مالکان و ساختوسازگران خصوصی و شهرداری، تخلفات مازاد تراکم و تغییر کاربری زیاد بوده است؛ بر این اساس نظارت دقیق شهرداریها بر ساختوسازها، ارتقای سطح آگاهی شهروندان و توجه بیشتر به قشر ضعیف جامعه در سیاستگذاریهای شهری تا اندازة زیادی در کاهش تخلفات ساختمانی مؤثر خواهد بود. صرافی و همکاران (1393) جایگاه برنامهریز را در فرایند برنامهریزی شهری ایران بررسی کردهاند. این پژوهش با مطالعات اسنادی و مصاحبه با مدیران عامل شرکتهای مشاور انجام شده است. نتایج نشان میدهد نقش برنامهریزان در بین اضلاع اصلی جامعه یعنی دولت و اجتماع جانبدارانه، ناقص و پرایراد است. برداشتهای برنامهریزان از برنامهریزی نیز بسیار ناپخته، یخزده و تغییرنیافته است و برنامهریزی بهواسطة ویژگی جانبدارانه و درونیشده در درون ساختار دولت یکطرفه و کاسبکارانه شکل گرفته است. کمانرودی و بیگدلی (1393) در پژوهشی قوانین و برنامههای توسعة شهری را با اصول حکمروایی خوب (با تأکید بر برنامههای توسعة شهری تهران) بررسی تطبیقی کردهاند. این پژوهش از نوع پژوهشهای نظری و کیفی است که به روش تحلیل محتوایی، مقایسهای و دلفی انجام شده است. قوانین و برنامههای بررسیشده در این پژوهش شامل قوانین توسعة شهری کشور، برنامههای توسعة شهری شهر تهران و برنامههای سازمانی شورای اسلامی شهر و شهرداری تهران است. براساس یافتههای این پژوهش قوانین و برنامههای توسعة شهری ایران با اصول حکمروایی خوب شهری ارتباط دارند، اما بهندرت با آنها منطبق هستند. میزان ارتباط این قوانین و برنامهها با این اصول، از قوانین و برنامههای توسعة شهری کشور و شهر تهران به برنامههای سازمانی شورای اسلامی و شهرداری بیشتر میشود. این قوانین و برنامهها بدون رویکرد حکمروایی و صرفاً با هدف استانداردسازی فنی عملکرد سازمانی مدیریت شهری تدوین شدهاند. عابدی جعفری و همکاران (1398) در پژوهشی عوامل فردی مؤثر بر تمایل به فساد اداری را در شهرداری تهران شناسایی کردهاند. این پژوهش با استفاده از پرسشنامه و روش تحلیل عاملی اکتشافی نشان داده است نیاز مادی، پایبندنبودن شرعی، پایبندنبودن به ارزشهای اخلاقی، احساس بیعدالتی، جامعهپذیری نامناسب، میزان ارتباط با اربابرجوع، ریسکپذیری و فرصت فساد، عوامل اصلی تمایل به فساد اداری در سطح فردی در شهرداری تهران هستند که درمجموع 81 درصد از تغییرپذیری بر تمایل به فساد اداری در شهرداری تهران را تبیین میکنند و با توجه به نتایج رگرسیون انجامشده، همة آنها معنادار بودهاند. بعضی دیگر از مقالات، اخلاق حرفهای را در برنامهریزی شهری بهطور مستقیم بررسی کردهاند؛ ازجمله تیلور[2] (1992) در پژوهشی با عنوان «اخلاق حرفهای در برنامهریزی شهر، استاندارد اخلاق حرفهای به دنبال چیست؟» به آنچه باید در رفتار حرفهای رعایت شود، اشاره و بیان میکند ما نباید به آنچه هست، رفتار حرفهای بگوییم، بلکه باید بگوییم رفتار حرفهای به چه شکل باید باشد. کمپل[3] (2012) در پژوهش خود با عنوان «اخلاق برنامهریزی و بازتعریف ایدة برنامهریزی» قصد دارد با استفاده از اصول اخلاق حرفهای و اخلاق در برنامهریزی به اصولی برای اخلاق برنامهریزی دست یابد. وی عناوینی چون مرزبندی دامنة بحث، رابطة برنامهریزی و اخلاق، کدها و آموزشهای اخلاق حرفهای و تعریف اخلاق برنامهریزی را تبیین کرده است. هاو[4] (1990) در پژوهشی با عنوان «اخلاق هنجاری در برنامهریزی»، انواع رویکردها در اخلاق برنامهریزی ازجمله رویکردهای توصیفی، تحلیلی و هنجاری را بیان و نقد کرده است. وی با تمرکز بر رویکرد هنجاری و دو نوع کارکردگرایی و وظیفهگرایی آن، رویکرد آییننامههای اخلاق حرفهای موجود را در کشورهای مختلف بررسی کرده است. اوتنگرافن[5] (2014) در پژوهش خود با عنوان «ایدۀ فرهنگ برنامهریزی: بررسی چگونگی قضاوتهای عملی برنامهریزان در یک زمینۀ فرهنگی» بهدنبال شناسایی عوامل فردی و اجتماعی است که بر قضاوتهای حرفهای برنامهریزان شهری تأثیرگذار است و در پایان چهارچوبی مفهومی از این عوامل به دست میدهد. بعضی دیگر از منابع مرتبط با موضوع، آییننامههای اخلاق حرفهای در برنامهریزی هستند که در کشورهای مختلف انجمنها و مؤسسات تخصصی در برنامهریزی شهری، استانداردها و دستورالعملهای اخلاق حرفهای برنامهریزی تهیه و تدوین کردهاند؛ ازجمله دستورالعمل اخلاق و رفتار حرفهای انجمن برنامهریزی آمریکا[6]، دستورالعمل رفتار حرفهای مؤسسة سلطنتی برنامهریزی شهری انگلیس[7]، دستورالعملهای اخلاقی برای حرفة برنامهریزی توسط مؤسسة برنامهریزان کانادایی[8]، دستورالعمل رفتار حرفهای مؤسسة برنامهریزی استرالیا[9] و سایر دستورالعملها و استانداردهای اخلاق حرفهای که هرکدام با توجه به نظام ارزشی جامعه و کشور آنها با رویکردهای متفاوتی به ارزشهای اخلاقی تهیه و هرساله بازنگری و بهروزرسانی شدهاند. در ادامه این دستورالعملها به اجمال معرفی میشوند. دستورالعمل اخلاق و رفتار حرفهای[10] مؤسسة برنامهریزان دارای صلاحیت آمریکا[11] شامل فصلبندی کلی به این صورت است: اصول آرمانی، قواعد رفتاری[12]، نظرات مشورتی، رسیدگی به شکایات سوءرفتار، انضباط اعضا. در قسمتهای ابتدایی این دستورالعمل آمده است: «اصولی که ما در بخش یک و دو پذیرفتهایم ناشی از مسئولیت ویژة حرفة ما در خدمت به منافع عمومی با دلسوزی برای رفاه همة مردم است و بهمثابة حرفهای مربوط به تعهد ما برای عمل با صداقت زیاد است. ارزشهای اساسی جامعه به دلیل رقابت با یکدیگر میتوانند تحت حمایت اصول آرمانی این دستورالعمل قرار گیرند. یک قضاوت اخلاقی معمولاً نیازمند یک تعادل باوجدان برپایة حقایق و زمینة یک موقعیت خاص و براساس قواعد اخلاقی این دستورالعمل است» (AICP، 2016). دستورالعمل رفتار حرفهای[13] مؤسسة سلطنتی برنامهریزی شهری[14] انگلیس شامل پنج اصل محوری صلاحیت، درستکاری و صداقت، قضاوت حرفهای مستقل، مراقبت و پشتکار، برابری و احترام است. مؤسسة سلطنتی برنامهریزی شهری تأسیسشده با منشور سلطنتی، برای پیشبرد علم و هنر برنامهریزی به نفع مردم به وجود آمده است (RTPI، 2016). دفتر برنامهریزی حرفهای برای برنامهریزان شهری[15] در فرانسه نیز دستورالعملی با عنوان اخلاق حرفهای برنامهریزی شهری[16] و با فصلبندی کلی دارد؛ شامل هدف از اخلاق حرفهای[17]، ارزشهای برنامهریزی شهری، مهارتهای حرفهای، استقلال، دقت و سختگیری، فداکاری و همکاریهای حرفهای، قوانین مربوط به روشهای مختلف عمل (OPQU، 2015). مؤسسة برنامهریزی استرالیا[18] دستورالعمل رفتار حرفهای[19] خود را ارائه کرده است. فصلبندی کلی این دستورالعمل شامل استانداردهای حرفهای و رفتاری، احترام برای همة افراد، اجتناب از تضاد منافع، رازداری و افشانکردن، رقابت عادلانه و مسئولیت حرفهای است. در این آییننامه آمده است: «برنامهریزان در سیستمی کار میکنند که جزئی جداییناپذیر از یک سیستم کلی است و میتواند و باید بازتابدهندة منافع جامعه باشد. برنامهریزان در معرض فشارهای قوی و متناقضی از گرایش گروههای مختلف هستند (ساکنان، کسبوکارها، گروههای لابی، توسعهدهندگان و مقامات دولتی). هدف از این دستورالعمل، ارائة راهنمایی و حمایت از اعضاست؛ برای اطمینان از اینکه آنها با بالاترین استانداردهای اخلاقی و حرفهای، کسب اعتمادبهنفس و احترام جامعهای که به آن خدمت میکنند به حرفة خود عمل کنند و درنتیجه اطمینانیافتن از درستی تصمیمات برنامهریزی و سیستم برنامهریزی بهمثابة یک کل» (PIA،2014 ). در کانادا نیز، دستورالعمل اخلاقی برای حرفة برنامهریزی[20] را مؤسسة برنامهریزی کانادا[21] تهیه کرده است. این دستورالعمل شامل فصل توصیهها، دستورالعمل اخلاق[22]، دستورالعمل رفتار حرفهای[23]، راهنمایی برای اجرای دستورالعمل و اعضای گروه کاری است (CIP،2010 ). در ایران نیز جامعة مهندسان مشاور ایران، آیین اخلاق حرفهای مهندسان مشاور را مشتمل بر 5 فصل تدوین کرده است؛ شامل تعهدات مهندسان مشاور درقبال منافع ملی، محیطزیست و فرهنگ، تعهدات مهندسان مشاور درقبال کارفرمایان، تعهدات مهندسان مشاور درقبال حرفة مهندسی مشاور، تعهدات مهندسان مشاور درقبال یکدیگر، تعهدات مهندسان مشاور درقبال کارکنان و سهامداران خود. در پیشگفتار این آییننامه دربارة فرایند تهیة آن آمده است: «در تنظیم و تدوین آییننامة اخلاق حرفهای، کمیتة مسئول با مراجعه به شبکة جهانی اطلاعات و جمعآوری، مطالعه و بررسی آییننامة اخلاقی مهندسان مشاور چند کشور مانند هند، استرالیا، کانادا، آمریکا و همچنین اتحادیة فیدیک از یکسو و جمعآوری نظرات و پیشنهادهای شرکتهای عضو جامعة مهندسان مشاور ایران... از سوی دیگر، اولین ویرایش اخلاق حرفهای مهندسان مشاور را تنظیم کرد» (جامعة مهندسان مشاور ایران، 1384). همچنین سازمان نظام مهندسی ساختمان، نظامنامة رفتار حرفهای اخلاقی در مهندسی ساختمان را تدوین کرده است. اصول کلی این نظامنامه عبارت است از: 1. رجحان منافع عمومی، حفظ محیطزیست، میراث فرهنگی و رعایت قانون بر منافع شخصی خود و صاحبان کار هنگام تعارض منافع؛ 2. انجام خدمات مهندسی به نحو حرفهای و همراه با مراقبت و خودداری از اقدامی که با حقوق جمع، صاحبان کار و اشخاص ثالث مغایرت داشته باشد؛ 3. رفتار شرافتمندانه، مسئولانه، همراه با امانتداری، رازداری، انصاف و حسن نیت و منطبق بر دانش حرفهای در عرضة خدمات مهندسی دربرابر صاحبان کار و خودداری از هر اقدامی که با منافع قانونی صاحبان کار مغایرت داشته باشد؛ 4. احتراز از رفتاری که موجب لطمه به همکاران، سلب اعتبار اجتماعی یا وهن صاحبان حرفة مهندسی باشد؛ 5. اجتناب از تکفل همزمان اموری که زمینه و موجبات نمایندگی یا قبول منافع متعارض را فراهم آورد (وزارت راه و شهرسازی، 1395). خلاصهای از اطلاعات آییننامههای اخلاق حرفهای در جدول 1 ارائه شده است. جدول 1. خلاصة اطلاعات آییننامههای اخلاق حرفهای (نویسندگان، 1399) Table 1. Summary of professional ethics standards (Authors, 2020)
روش پژوهش از میان معروفترین رویکردهای پژوهش شامل اثباتی، تفسیری و انتقادی، رویکرد این پژوهش، تفسیری و روش آن، نظریة دادهبنیان[24] است. این رویکرد علاوه بر فهم پدیدة بررسیشده، بر تولید نظریهای متناسب با آن نیز تأکید دارد. با توجه به پرسش اصلی و هدف پژوهش، رویکرد منتخب این پژوهش، تحلیل ابعاد[25]شاتزمن[26] (1991) است. از نگاه انتقادی شاتزمن، نظریة دادهبنیان فاقد اسلوب ساختاری برای شکلگیری فرایند تحلیل است. وی طی سالها تجربة کار با روشهای کیفی و نظریة دادهبنیان، سختیها و مشکلات تدریس و یادگیری این روشها را بیان کرد (Gilgun, 1993: 1). شاتزمن با تشخیص این مشکلات که به نظر او در بطن نظریة دادهبنیان وجود دارند (Kools et al., 1996: 314)، دیدگاههای جدید خود را در قالب خوانش تحلیل ابعاد از نظریة زمینهای ارائه کرده است. نمونهگیری: با توجه به موضوع و هدف پژوهش، مصاحبهشوندگان در قالب سه دستة کلی انتخاب شدند؛ افرادی که در فرایند تهیه و تصویب طرحهای شهری تجربه داشتند، افرادی که در مرحلة اجرا و نظارت بر تحقق طرحها دخیل بودند و تجربه داشتند و جامعة علمی و دانشگاهی برنامهریزی شهری. از هر دسته، تعدادی از باتجربهترین افراد با توجه به دردسترسبودن انتخاب شدند؛ درنهایت با توجه به شرایط و همچنین ابعاد نمایانشده در مصاحبهها در مرحلة اول، مصاحبه با دو نفر از افرادی که در فرایند تهیه و تصویب طرحهای شهری تجربه داشتند، سه نفر از افرادی که در مرحلة اجرا و نظارت بر تحقق طرحها دخیل بودند و تجربه داشتند و دو نفر از دستة سوم یعنی جامعة علمی و دانشگاهی برنامهریزی شهری انجام شد؛ در مرحلة دوم گردآوری اطلاعات و مصاحبهها نیز با دو نفر از برنامهریزان مصاحبه شد. در این پژوهش منظور از برنامهریزی شهری، فرایند تصمیمسازی، تهیه و تصویب طرحهای شهری است که واحد تحلیل در این پژوهش است و انتخاب و رجوع به ناظران یا مجریان و مدیران شهری نیز به دو دلیل بوده است؛ نخست آنکه غالب افرادی که به آنها مراجعه شده در سوابق خود تجربة حضور مؤثر در مراحل تصمیمسازی، تهیه و تصویب طرحهای شهری را داشتهاند؛ دیگر آنکه مصاحبه با این افراد بهمنظور بررسی و تحلیل ابعاد بیانکنندة تأثیرات مرحلة تهیه و تصویب طرحها در مرحلة اجرا و مدیریت شهری و همچنین تأثیرات متقابل مدیریت شهری بر تصمیمسازی و تهیة طرحهای شهری صورت گرفته است؛ همچنین در این پژوهش، مردم بهمثابة مخاطب هدف نبودهاند و اگر ابعاد یا مقولاتی در پژوهش مرتبط با فرهنگ عامه یا عادات مردم نمایان شده مبین دیدگاه و نگرش برنامهریزان و مسئولان به جامعه است و درنهایت ناظر بر فرایند تهیه و تصویب طرحها بوده و مخاطب آن، برنامهریزان و مؤثرین در فرایند تهیه و تصویب طرحهای شهری است و بهطور مستقیم مردم مخاطب هدف آن نیستند. گردآوری اطلاعات: با توجه به اهداف و روش، در این پژوهش از مصاحبة عمیق بهمثابة ابزار گردآوری اطلاعات بهره برده شد؛ زیرا شرکتکننده با قرارگرفتن در موقعیت، تجربه کسب میکند و در این روند، پژوهشگر به کشف معنی میرسد؛ بنابراین براساس روش ارائهشده در این نوع مصاحبهها، راهنمای مصاحبه شامل دو نوع کلی از سؤالات، سؤالات نقشهبرداری محتوا و سؤالات استخراج محتوا، تهیه شد. این نوع مصاحبهها ساختارنیافته است و وجود راهنمای مصاحبه صرفاً به جهتگیری کلی مصاحبه کمک میکند و روند پرسشها و پاسخهای هر مصاحبه تعیینکنندة سؤالات مصاحبة بعدی بوده است. پس از هر مرحله از انجام مصاحبه و بعدپردازیهای اولیه و بررسی و مشورت، تغییراتی برای بهبود روند مصاحبهها در راهنمای مصاحبه انجام شد؛ مصاحبهها ضبط و پس از پیادهسازی، بعدپردازی اولیه انجام شد؛ در همة مراحل یادداشتهای نظری نیز تهیه و تدوین شد. در این پژوهش، 9 مصاحبه انجام شد که با توجه به ابعاد برساخته از محتوای هر مصاحبه، افراد مصاحبهشوندة بعدی انتخاب شدند. همانطور که در قسمت نمونهگیری بیان شد، این 9 مصاحبه در دو مرحله انجام شده است؛ پس از انجام 7 مصاحبه و بعدپردازی و تحلیل ابعاد نمایانشده، برای غنیساختن این ابعاد، دو مصاحبة دیگر طی مرحلة دوم انجام شد. سوابق افراد مصاحبهشده به این شرح است: معاون شهرسازی و معماری شهرداری، معاون مالی شهرداری، عضو کمیسیونهای تهیه و تصویب طرحها، مدیران شرکتهای مشاور شهرسازی، شهرداری مناطق مختلف، مدیر کل دفتر امور شهری و شوراهای شهری استانداری، استادان دانشگاه، مدیر کمیسیون مادة صد شهرداری اصفهان. بعدپردازی و نامگذاری: ابعاد، همان ویژگیهای موقعیت بهوجودآمده هستند که پارامترهای کمی و کیفی چون رنگ، وزن و سایز دارند. بعدپردازی نیز از مفهوم ابعاد گرفته شده و شبیه کدگذاری باز (Schatzman, 1991: 310) و همان عمل نظمدادن به ابعاد است (Gilgun, 1993: 1- 2). در میان مرحلة بعدپردازی و پس از شناسایی اجزا، فرایند دیگری که ساختن یا بازسازی اجزا یا پدیدة اجتماعی پیچیده است با نامگذاری و برچسبگذاری روی ابعاد انجام میشود (Dodds, 2008: 147). در این پژوهش پس از انجام 9 مصاحبه با بعدپردازی بهصورت مرحلهبهمرحله و پس از انجام هر مصاحبه، درمجموع حدود 200 بعد اولیه به دست آمد. در این مرحله با توجه به ویژگیهای مشترک و با بررسی و مقایسة این ابعاد، 9 بعد اصلی پدید آمد که سایر ابعاد زیرمجموعه و ویژگی این ابعاد قرار گرفتند. در جدول 2، ابعاد اصلی و ویژگی آنها و همچنین نمونههایی از متن مصاحبهها ارائه شده که این ابعاد از آنها پدیدار شده است. در جدول 3 نیز، نمونهای از پیشینة پژوهش ارائه شده که مرتبط با ابعاد پدیدآمده است. جدول 2. ابعاد اصلی و ویژگیهای آنها (نویسندگان، 1399) Table 2. Main dimensions and features (Authors, 2020)
جدول 3. بررسی پیشینه با توجه به ابعاد اصلی پدیدآمده (نویسندگان، 1399) Table 3. Background examination according to the main dimensions emerged (Authors, 2020)
ماتریس تبیینی، اشباع نظری و دستیابی به بعد مرکزی (چشمانداز) با تجمیع کدها یعنی همان تودة بحرانی در یک بعد مرکزی میتوان یک ماتریس تبیینی به دست داد؛ بدینمنظور دادههای جمعآوری و تحلیلشده با هم مقایسه میشوند (Schatzman, 1991: 311)، اهمیت هر بعد تعیین میشود و در یک ماتریس تبیینی بهطور معناداری رتبهبندی میشوند. اینها همان بافت، شرایط، فرایند و پیامدها هستند. ماتریس تبیینی بهمنزلة یک شالوده در فرایند تحلیل، ساختار و چهارچوبی را شکل میدهد که حاکی از پیچیدگی موقعیت بررسیشده است و کمک میکند پژوهشگر در تحلیل خود از مرحلة توصیف گام به تبیین بگذارد (Schatzman, 1991: 318). در این مرحله با استفاده از ماتریس تبیینی، شانس قرارگرفتن بهمثابة بعد مرکزی یا همان چشمانداز به هریک از این 9 بعد اصلی داده شد. پس از بررسی روابطی که با قرارگیری هریک از ابعاد بهمثابة بعد مرکزی پدید میآمد و شکلگیری ابعاد دیگر نسبت به آن بعد، در این مرحله، بُعدی که به نظر میرسید بهترین و قانعکنندهترین توان تبیین را دارد، با عنوان «بلوغ نظام برنامهریزی شهری در ایران» انتخاب و بقیة ابعاد با توجه به رابطة آنها با این بعد در قالب بافت، شرایط، فرایند و پیامد مرتب و براساس آن روایتی صورتبندی شد. در ادامة پژوهش بهمنظور ادامة تحلیل و رسیدن به اشباع نظری، انجام نمونهگیری نظری در دستورکار قرار گرفت. نمونهگیری نظری برپایة این روایت، با بررسی قوانین و آییننامههای موجود در برنامهریزی شهری ایران و مقالاتی انجام شد که این قوانین و بهطور کلی نظام برنامهریزی را در ایران بررسی کرده بودند. با بررسی پژوهشهای مرتبط با ابعاد پدیدآمده، جدول 3 تهیه شد. این بررسیهای موضوعی نشان داد اولاً این روایت و این تبیین انسجام و استحکام لازم را ندارد و ثانیاً مقالات و پژوهشهای بررسیشده با وجود تأیید این شرایط، بیشتر استقرایی ناقص از شرایط موجودند؛ از این رو با مراجعة دوباره به ابعاد و یادداشتهای نظری و مصاحبهها و پیشینه، جنبههای دیگر موضوع نیز بررسی و مقایسه شد. طی این مراحل و تحلیلها مشخص شد این پژوهش بهدنبال کشف فرایندی است که در جریان است، نه بهدنبال کشف یا اثبات مسائل و مشکلات موجود و قضاوت آنها و اثبات آن در برنامهریزی شهری ایران. به این ترتیب مفاهیم جدیدی استخراج شد که درحقیقت نگرش افراد را به فضای موجود در برنامهریزی شهری نمایان میکرد. مفاهیمی ازجمله نگرش به فرهنگ عامة جامعه، نگرش به فرهنگ اداری و سازمانی، نگرش به قوانین و طرحها و نگرش به ایجاد تغییر و نگرش به دین و اخلاق و تاریخ و تمدن ایران. این مفاهیم با توجه به درجة انتزاعشان، فرایند حاکم بر برنامهریزی در ایران را بهتر تبیین میکردند؛ از این رو ابعاد دوباره بررسی و انتظام داده شد. جدول 4 بهمثابة نمونه برای مصاحبة 2 تهیه شده است و ابعاد آن براساس مفاهیم جدید نظم یافتهاند. برپایة شکلگیری جدید مفاهیم و ابعاد اصلی و با تحلیل و مقایسة دوباره با ماتریس تبیینی، اینبار چشمانداز این پژوهش و بُعد مرکزی، «نگرش به نظام برنامهریزی شهری در ایران» انتخاب و براساس این چشمانداز و با استفاده از ماتریس تبیینی، ابعاد دیگر با توجه به رابطه با این بعد مرکزی مرتب و براساس آن روایت جدیدی صورتبندی شد. این روایت تبیینی با نمونهگیری نظری دوباره و ارائه به افراد مصاحبهشده و افراد جدید و تحلیل و بررسی دوباره، قانعکننده و دارای قدرت تبیین به نظر رسید. با ادامة بررسیها و مصاحبهها، ابعاد جدیدی به این تبیین وارد و روایت نشد و اشباع نظری حاصل و روایت نهایی تهیه شد. جدول 4. مرتبشدن ابعاد مصاحبة 2 براساس مفاهیم جدید (نویسندگان، 1399) Table 4. Arranging dimensions of interview 2 based on new concepts (Authors, 2020)
روایت نهایی با توجه به چشمانداز و ماتریس تبیینی مجموعهای از عوامل، ذهنیت و نگرشهایی را در هر سه دسته از افراد مصاحبهشده شکل داده است؛ شامل افرادی که در فرایند تهیه و تصویب طرحهای شهری مشارکت داشتهاند، افرادی که در مرحلة اجرا و نظارت بر تحقق طرحها دخیل بودهاند و جامعة علمی و دانشگاهی برنامهریزی شهری ایران. این ذهنیتها دربارة فضا و شرایط موجود در نظام برنامهریزی شهری ایران و ضوابط، قوانین و اثربخشی طرحهاست و زمینهساز کاهش توجه به اخلاق حرفهای است؛ با این تصور که غالب افراد و سازمانها بهصورت نهادینه و غیرقابل تغییر این کارها را انجام میدهند. این نگرش دربارة آییننامهها و ضوابط جدیدی نیز وجود دارد که در نظام برنامهریزی تدوین میشود. باور به نبود شفافیت در قوانین، تداخل قوانین و متناسبنبودن قوانین و ضوابط با شرایط بومی ایران، بعضی از عوامل شکلگیری این نگرش است؛ برای نمونه مصاحبة زیر در اینباره تصریح دارد: «... این مادة قانونی، مادۀ واضح و روشنی نبود... ؛ ولی اینکه چطور و چگونه، مشخص نشده بود... .» یا در جایی دیگر: «اینگونه آییننامههای علمی و تئوری هستند که ما در صحنة عمل، وارد سعی و خطاهایی میشویم؛ چون آن آییننامه، بومی ما نیست.» همچنین ذهنیت دربارۀ ضعف و نقص قوانین و ضوابط موجود، باور به اشتباهبودن وجود قوانینی که راه فرار ایجاد میکنند مانند مادة 100 و تأمین بودجة شهرداریها از تخلفات ساختمانی، در ایجاد این نگرش مؤثر بوده است که تخلف نفع بیشتری برای افراد و سازمانها دارد. در یکی از مصاحبهها اینگونه بیان شده است: «... مخارج شهرداری خیلی سنگین است و این بودجه باید از یک جایی تأمین شود؛ حالا از کجا؟ از مردم؛ مردم باید بدهند... .» یا در جایی دیگر دربارة مادة 100 گفته میشود: «... یکی از معضلات ما درزمینة نبود اخلاق حرفهای یا رعایتنشدن ضوابط شهری و شهرسازی پس از تصویب طرحهای هادی، جامع و تفصیلی، همین وجود کمیسیون مادة 100 است... .» باور به وارداتیبودن قوانین، بیتوجهی به مسائل بومی، بهروزنبودن آنها و گاه غیرکاربردیبودن قوانین از دیگر عواملی است که در مصاحبههای متعدد به آنها اشاره شده است؛ ازجمله: «... بالاخره بخشی از این قوانین، از قوانین کشورهای اروپایی گرفته شده است و لابهلای قوانین ما آمدهاند...» و همچنین در جایی دیگر: «در سازمان، منشوری با عنوان منشور اخلاقی بوده است؛ اما اینکه چقدر به این منشور عمل شده است، مسلماً اگر کامل اجرا میشد، هماکنون وضعیت اینگونه نبود.» در بعضی مصاحبهها به این نگرش اذعان شده است که تهیة طرحها به افراد مبتدی و کمتجربه واگذار میشود و با کمبود تخصص، تجربه، ضعف دید اجرایی، ضعف در نیازسنجی و مشارکت مردم در مرحلة تهیة طرحها مواجه هستند؛ برای نمونه در مصاحبهای اینطور بیان میشود: «... حتی گاه متأسفانه کارها را به افراد مبتدی یا دانشجویانی محول میکردند که هنوز درسشان تمام نشده بود، چه رسد به آنکه سابقة کار داشته باشند؛ بهویژه در مسائلی که برداشتهایی از وضع موجود اراضی شهری و ابنیة شهری میکردند و تصمیماتی اخذ میشد...» و در جایی دیگر: «... گاه مهندسان مشاور باسابقه هم بودهاند، ولی به دلیل اینکه کار اجرایی کمتر کرده بودند و با مردم کمتر سروکار داشتند، به نشستن در دفاتر خود و تصمیمگرفتن برای مردم و املاک مردم اکتفا میکردند... .» همچنین باور به کند و طولانی بودن تهیه و تصویب طرحها، نقص در تحقق طرحها و مقطعیبودن اجرای قوانین نیز در شکلگیری این نوع نگرش بیتأثیر نیست. در مصاحبهها به فرهنگ جامعه ازجمله فرهنگ عامة مردم نیز شامل عادت مردم به تخلف در مسائل شهری و نبود نظم و مسئولیت اجتماعی در کارها اشاره شده است؛ مانند این مصاحبه: «... جدینبودن مردم در راهاندازی قانونی شهرسازی؛ یعنی خیلی راحت فرد میسازد و میگوید میروم حلش میکنم... .» ذهنیت دربارة فرهنگ سازمانی و فرهنگ برنامهریزان شامل ضعف صداقت در کارهای شهرسازی ایران، وجود رانت در بعضی سازمانها، فساد در سیستم اداری، در نظر گرفتن منافع اشخاص، گروهها و سازمانهای خاص در تهیه و تصویب طرحها نیز ازجمله مسائلی است که در مصاحبهها به آنها اشاره شده است؛ برای نمونه در این مصاحبه: «... من سراغ دارم (این واقعیت در همهجا اتفاق میافتد) که شهردار منطقه یا کارمند میگوید خب برو این مقدار را به حساب بریز تا گزارش شما را طوری دیگر رد کنم؛ به همین علت خلاف اخلاقی، رانتخواری، دلالبازی و... زیاد شده است... .» همچنین در مصاحبهای دیگر: «... همهاش هم براساس منافع سازمانی و منافع اشخاص دارد جلو میرود؛ یعنی در چهارچوب قانونی و روال قانونی جلو نمیرود... .» همچنین باور به نبود تخصص در برنامهریزان و تصمیمگیران و نبود تأمین مالی و زندگی آنها ازجمله مسائلی است که در مصاحبهها بیان شده است؛ این در حالی است که غالب افراد دغدغهمند دارای این نگرش، اغلب به دلیل انجام تلاشهایی ناموفق برای تغییر شرایط، از ادامة تلاش ناامید شدهاند؛ مانند آنجایی که در مصاحبه گفته میشود: «... ما وقتی میخواهیم شفافسازی کنیم، یک حرکت و یک تغییر را در جهت شفافسازی انجام دهیم، دقیقاً مقاومت شدیدی درمقابل آدم ایجاد میشود... .» بر همین اساس در آنها باوری شکل گرفته است که دربرابر هرگونه شفافیت و تغییر مفید مقاومت وجود دارد. البته کماکان نگرشهای مثبتی نیز به اثربخشی مذهب و باورها و اثربخشی تجارب مفید در تاریخ و تمدن ایران در اصلاح شرایط وجود دارد. فارغ از اینکه آیا قوانین و ضوابط و نظام موجود برنامهریزی شهری ازلحاظ ساختاری و علمی مناسب و کارآمدند یا اینکه تصور و نگرش افراد به آن درست است یا خیر که خارج از اهداف و حیطة این پژوهش و نیازمند پژوهشهای دیگری است، این نگرش و ذهنیت حاکم بر فضای غالب برنامهریزان، مسئولان و حتی فضای علمی و دانشگاهی برنامهریزی شهری در ایران است که باعث کاهش توجه به اخلاق حرفهای برنامهریزی شهری در ایران شده است. جدول 5. ماتریستبیینی(نویسندگان، 1399) Table 5. Explanatory matrix (Authors, 2020)
نتیجهگیری در این پژوهش تحلیل ابعاد فرایند تهیۀ دستورالعمل اخلاق حرفهای برنامهریزی شهری در ایران انجام شد. هدف پژوهش حاضر، کشف ابعاد، صورتبندی الگوها و روابط بین ابعاد و رسیدن به چشمانداز و روایت تبیینی فرایند تهیۀ دستورالعمل اخلاق حرفهای برنامهریزی شهری در ایران بود. پس از گردآوری اطلاعات با مصاحبههای عمیق، مراحل تحلیل شامل بعدپردازی، نامگذاری، ماتریس تبیینی، اشباع نظری و دستیابی به بعد مرکزی و چشمانداز انجام شد. براساس یافتههای حاصل از کاربست این روش و مبتنی بر قرائن و شواهد گردآمده از این پژوهش، تودة بحرانی شامل پنج بعد اصلی نگرش به فرهنگ عامة جامعه، نگرش به فرهنگ اداری و سازمانی، نگرش به قوانین و طرحها، نگرش به ایجاد تغییر و نگرش به دین و اخلاق و تاریخ و تمدن ایران شناسایی شد. از این میان، بعد «نگرش به نظام برنامهریزی شهری در ایران» بهمثابة بعد مرکزی بهمنظور درک و شناخت فراگیر مفاهیم و ابعاد آن شامل فرهنگ و عادات مردم، قوانین و ضوابط، حرفه و نظام برنامهریزی ایران، اجرای طرحها، تعارض منافع، برنامهریزان و مسئولان، تاریخ و تمدن ایران، مذهب و باورها پدید آمد و براساس آن روایتی تبیینی ارائه شد. براساس چشمانداز و روایت نهایی پدیدآمده، در اقدام برای هرگونه تغییری در نظام برنامهریزی شهری ایران ازجمله تدوین آییننامهای برای اخلاق حرفهای در برنامهریزی شهری، چشمانداز و بعد مرکزی آن، توجه به نگرش حاکم بر نظام برنامهریزی شهری در ایران و همچنین نگرش و باور موجود به اثربخشی آییننامهها و قوانین و ضوابط در ایران به نظر میرسد و لازم است سایر ابعاد و عوامل با در نظر گرفتن این چشمانداز و بعد مرکزی تحلیل شوند. همانگونه که در ماتریس تبیینی ارائهشده در جدول 5 آمده است نگرشی که در برنامهریزان ایران به نظام برنامهریزی به وجود آمده است از بافت، شرایط، فرایند و پیامدهای خاص خود متأثر است. با توجه به روششناسی تحلیل ابعاد، بافت همان موقعیت و محیطی است که ابعاد در آن قرار دارند. در این پژوهش بافت در قالب بُعد اصلی مذهب و باورها و نیز بُعد تاریخ و تمدن ایران صورتبندی شده است. شرایط که مهمترین ابعاد هستند، با اهمیت نسبی که دارند بر کنشها و فرایندها اثر میگذارند، فرایندها را آسان میکنند، مانع بروز آنها میشوند یا در شکلگیری آنها دخیل هستند. در این پژوهش شرایط شامل سه بعد اصلی نگرش به فرهنگ عامة جامعه، نگرش به فرهنگ اداری و سازمانی و نگرش به ایجاد تغییر هستند. فرایندها، همان کنشها و کنشهای متقابلی هستند که بهصورت عمدی یا غیرعمدی در شرایط مورد بحث شکل میگیرند و به پیامدهایی منجر میشوند. در این پژوهش فرایند صورتبندیشده شامل بعد اصلی نگرش به قوانین، ضوابط، حرفه و ساختار برنامهریزی شهری در ایران است. درنهایت نتایج یا پیامدهای این کنشها و کنشهای متقابل، کاهش توجه به اخلاقحرفهای در برنامهریزی شهری ایران است. [1].kant [2].Taylor [3].Campbell [4].Howe [5].Othengrafen [6].APA: American Planning Association [7].RTPI: Royal Town Planning Institute [8].CIP: Canadian Institute of Planners [9].PIA: Planning Institute Australia [10]. AICP Code of Ethics and Professional Conduct [11]. American Institute of Certified Planners [12]. Our Rules of Conduct [13]. RTPI Code of Professional Conduct [14]. Royal Town Planning Institute [15]. OPQU Office Professionnel de Qualification des Urbanistes [16]. déontologie des urbanistes [17]. Objet De La Déontologie [18]. Planning Institute Australia [19]. PIA Code of Professional Conduct [20]. CIP Ethical Standards for The Planning Profession in Canada [21]. Canadian Institute of Planning [22]. Code of Ethics [23]. Codes of Professional Conduct [24].Grounded Theory [25].DimensionalAnalysis [26].Leonard Schatzman | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| مراجع | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
منابع امیدی، جلیل، (1388). اخلاق قانونگذاران؛ مجموعهمقالات اخلاق حرفهای در تمدن ایران و اسلام، احد فرامز قراملکی و همکاران، چاپ دوم، 560 -591. پرهیزکار، اکبر، فیروزبخت، علی، (1390). چشمانداز مدیریت شهری در ایران با تأکید بر توسعة پایدار شهری، جغرافیایی سرزمین، دورة 8، شمارة 32، 43- 66. جامعة مهندسان مشاور ایران، (1384). آیین اخلاق حرفهای مهندسان مشاور، www.irsce.org/fa/114-آیین_اخلاق_حرفه_ای/ حبیبی، سید محسن، سعیدی رضوانی، هادی، (1384). شهرسازی مشارکتی؛ کاوشی نظری در شرایط ایران، هنرهای زیبا، دورة 24، شمارة پیاپی 1010، 15- 24. حکمتنیا، حسن، (1398). بررسی عملکرد کمیسیون مادۀ 100 شهرداری یزد و آثار آن بر شهرنشینی و شهرسازی با استفاده از برنامهریزی سناریو، پژوهشهای جغرافیای انسانی، مقالة 10، دورة 51، شمارة 2، 387-409. خیرالدین، رضا، کامیار، غلامرضا، دلایی میلان، ابراهیم، (1395). تعادلبخشی بین حقوق مالکانه و منافع عمومی در اقدامات نوسازانة شهری (از تعارض منافع تا تعادل حقوق در قوانین سلب و تأمین حقوق مالکانه)، پژوهشهای معماری اسلامی، دورة 4، شمارة 4، 22- 43. سرخیلی، الناز، سالاری، محمد، صفوی سهی، مریم، (1396). تحلیلی بر نقش تخلفات ساختمانی در ناکامی طرحهای توسعة شهری کلانشهر تهران، باغ نظر، دورة 14، شمارة 51، 5- 20. سرمدی، محمدرضا، شالباف، عذرا، (1386). اخلاق حرفهای در مدیریت کیفیت فراگیر، اخلاق در علوم و فناوری، دورة 2، شمارة 3-4، 99- 110. شیانی، ملیحه، رضوی الهاشم، بهراد، دلپسند، کامل، (1391). بررسی عوامل اجتماعی مؤثر بر مشارکت شهروندان در مدیریت امور شهری تهران، مطالعات جامعهشناختی شهری (مطالعات شهری)، دورة 2، شمارة 4، 215- 240. صالحنیا، منیره، اللهتوکلی، زینب، (1388). اخلاق سازمانی با تأکید بر منشور اخلاقی، فصلنامة اخلاق در علوم و فناوری، سال 4، شمارههای 3 و 4، 66- 78. صالحی، اسماعیل، (1385). نقش ضوابط و مقررات شهرسازی در تحقق شهر خوب و توسعة پایدار شهری؛ مطالعة موردی: تهران، محیطشناسی، دورة 32، شمارة 40، 51- 62. صرافی، مظفر، توکلینیا، جمیله، چمنی مقدم، مهدی، (1393). جایگاه برنامهریز در فرایند برنامهریزی شهری ایران، مطالعات شهری، دورة 3، شمارة 12، 19- 32. عابدی جعفری، حسن، طاهرپورکلانتری، حبیبالله، زرندی، سعید، آقازاده دهده، فتاح، (1398). شناسایی عوامل فردی مؤثر بر تمایل به فساد اداری در شهرداری تهران، مطالعات رفتار سازمانی، دورة 8، شمارة 1، شمارة پیاپی 29، 49- 74. عباسی، محمود، طاهری، مجید، (1394). مطالعة تطبیقی کدها و دستورالعملهای اخلاق در پژوهشهای پزشکی، اخلاق زیستی، دورة 5، شمارة 16، 11- 40. عزیزی، محمدمهدی، ابویی اردکان، محمد، نوری، نسرین، (1390). نقش قوانین و مقررات در تحقق مدیریت یکپارچه در مجموعۀ شهری تهران،آرمانشهر، دورة 4، شمارة 6، 128- 117. فتحاللهزاده، سید محمد، (1388). اخلاق مشاغل نزد پیشدادیان و کیانیان، مجموعهمقالات اخلاق حرفهای در تمدن ایران و اسلام، احد فرامز قراملکی و همکاران، چاپ دوم، 97- 108. فرامرز قراملکی، احد، (1393). درآمدی بر اخلاق حرفهای، چاپ هشتم، تهران، سازمان مدیریت صنعتی. فرمهینی فراهانی، محسن، اشرفی، فاطمه، (1393). اصول اخلاق حرفهای در نهجالبلاغه، پژوهشنامة علوی، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، سال 5، شمارة 1، 67- 86. فریور، مهدی، (1388). اخلاق حرفهمندی و پیشهوری در ایران باستان، مجموعهمقالات اخلاق حرفهای در تمدن ایران و اسلام، احد فرامز قراملکی و همکاران، چاپ دوم، 27- 47. قاجار خسروی، محمدمهدی، (1391).تحلیلی بر عوامل و تبعات ساختوسازهای غیرمجاز در استان تهران و راهحلهای مقابله با آن، مسکن و محیط روستا، شمارة 140، 51- 66. قاسمی، الهام، رفیعیان، مجتبی، (1398). تحلیلی بر تعارض منافع در پروژههای مشارکتی بزرگ شهری با تأکید بر مدل شراکت عمومی، خصوصی و مردمی (4P)؛ نمونة موردی: پروژة ارگ جهاننمای اصفهان، فصلنامة مطالعات شهری، مقالات آمادة انتشار، پذیرفتهشده، انتشار آنلاین از تاریخ 23 دی 1398. قدمی، مصطفی، حسینی سیاهگلی، مهناز، (1395). بررسی عوامل مؤثر بر تغییر در نظام برنامهریزی شهری ایران با استفاده از نظریة مبنایی، جغرافیایی سرزمین، دورة 13، شمارة 51، 31- 50. کمانرودی کجوری، موسی، بیگدلی، محمد، (1393). بررسی تطبیقی قوانین و برنامههای توسعة شهری با اصول حکمروایی خوب (با تأکید بر برنامههای توسعة شهری تهران)، مطالعات شهری، دورة 3، شمارة 11، 37- 48. کمانرودی کجوری، موسی، حسینی، فرشته، (1397). رانت زمین و مسکن و وقوع تخلفات ساختمانی در شهر سنندج، پژوهشهای جغرافیای انسانی، دورة 50، شمارة 2، 317- 337. لالهپور، منیژه، سرور، هوشنگ، اسماعیلپور، مرضیه، مرادی کوچی، سمیرا، (1398). بررسی وضعیت تخلفات ساختمانی و علل و انگیزههای وقوع آن در شهر شیراز، جغرافیا و آمایش شهری- منطقهای، دورة 9، شمارة 30، 59- 76. محمدی دهچشمه، مصطفی، سعیدی، جعفر، (1393). آسیبشناسی تخلفات موضوع کمیسیونهای مادة 100 قانون شهرداری براساس یافتههای تطبیقی از کلانشهرهای ایران، دانش و پژوهش حقوقی، مقالة 5، دورة 3، شمارة 1، 139- 168. محمودی، مرضیه، (1388). میزگرد بررسی «نظام» برنامهریزی شهری در ایران، مجلة منظر، دورة 1، شمارة 1، 38- 45. وزارت راه و شهرسازی، (1395). نظامنامة اصول اخلاق حرفهای، http://inbr.ir/?p=1383.
AICP., (2016). Code of Ethics and Professional Conduct, www.planning.org/ethics/ethics-code.htm. Campbell, Heather, (2012). ‘Planning ethics’ and rediscovering the idea of planning, Planning Theory, 11 (4), 379- 399. CIP., (2010). Ethical Standards for the Planning Profession in Canada, https://www.cip-icu.ca/Careers-in-Planning/Codes-of-Professional-Conduct. Dodds, P., (2008). Pre-therapy and dementia: an action research project, University of Brighton. Guyer, Paul, (1994). Kant's Conception of Fine Art, The Journal of Aesthetics and Art Criticism, Vol. 52, No. 3, 275- 285. Gilgun, J.F., (1993). Dimensional analysis and grounded theory: Interviews with Leonard Schatzman, Qualitative Family Research, 7. Howe, Elizabeth, (1990). Normative ethics in planning, Journal of the American Planning Association, 5 (2), 123- 150. khaki, I., Abbasi, M., khalajinia, Z., Momenyan, S., (2018). Barriers to Observance of the Codes of Professional Ethics in Clinical Care: Perspectives of Nurses and Midwifery of Hospitals Affiliated with Qom University of Medical Sciences in 2016, Health Spiritual Med Ethics. 5 (1), 33- 39. Kools, S., McCarthy, M., Durham, R., Robrecht, L., (1996). Dimensional analysis: Broadening the conception of grounded theory, Qualitative Health Research, 6 (3), 312-330. OPQU., (2015). déontologie des urbanistes, https://www.opqu.org/production-de-lopqu/la-deontologie-des-urbanistes.html. Othengrafen, F., (2014). The concept of planning culture: Analysing how planners construct practical judgements in a culturised context, International Journal of E-Planning Research (IJEPR), 3 (2), 1- 17. Palchoudhury, Arpita, (2016). Productivity & Ethical Conduct: A Correlation, IOSR Journal Of Humanities And Social Science, Volume 21, Issue 1, Ver. IV 93- 94. PIA., (2014). Code of Professional Conduct, https://www.planning.org.au/membershipinformatio-n/-code-of-professional-conduct. RTPI., (2016). Code of Professional Conduct, http://www.rtpi.org.uk/membership/professional-standards. Schatzman, L., (1991). Dimensional analysis: Notes on an alternative approach to the grounding of theory in qualitative research, Social organization and social process: Essays in honor of Anselm Strauss, 303- 314. Taylor, Nigel, (1992). Professional Ethics In Town Planning: What Is A Code Of Professional Conduct For?, The Town Planning Review, 63 (3), 227- 241. | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
آمار تعداد مشاهده مقاله: 1,912 تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 570 |
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||