بررسی اثر نرخ ارز بر اقتصاد شهرهای تجارت‌محور اقتصاد ایران مطالعه موردی شش شهر ساحلی: کیش، قشم، چابهار، انزلی، اروند و ارس

1- مقدمه

با توجه به اینکه منبع اصلی رشد در بیشتر کشورهای درحال توسعه، افزایش شدید حجم تجارت‌های بین‌المللی است که بیشتر ازطریق شهرهای تجاری انجام می‌شوند، بیشترین تقاضا و واردات در این مناطق مواد خام است. بی‌ثباتی نرخ ارز ممکن است حداکثر نااطمینانی را در میان تاجران ایجاد کند و سطح مشارکت آنها در بخش صادرات و واردات را کاهش دهد؛ درنتیجه، باعث کاهش حجم تجارت و تضعیف رشد اقتصادی شود. عدم اطمینان ناشی از افزایش نوسانات نرخ ارز موجب می‌شود تاجران حجم تجارت خود را در برابر هرگونه کاهش درآمد در آینده افزایش دهند (Bahmani-Oskooee & Gelan, 2018: 2).

تأثیر نوسانات نرخ علاوه بر اینکه موضوع پژوهشی مهمی است، مسئلۀ مرتبط با سیاست نیز هست. تأثیر ظاهری سودآور بر جریان‌های تجاری و محدودکردن نوسانات نرخ ارز، یکی از استدلال‌های اصلی برای سیاست‌های پولی است که مطالعات متعددی این موضوع را بررسی کرده‌اند (Kang Shi & et al, 2018: 6).

یکی از مهم‌ترین بخش‌های اقتصاد هر کشوری، بازرگانی خارجی آن است که به تبع آن، استراتژی توسعة تجارت یکی از راهبردهای رشد اقتصادی کشورها به شمار می‌آید. در اقتصاد ایران، تجارت یکی از شاخص‌های کلیدی این بخش از کشور است که طی سال‌های اخیر با توجه به عوامل سیاسی و اقتصادی داخل و خارج از کشور اهمیتی بیش از پیش یافته است. همچنین به عقیدة بسیاری از اقتصاددانان، نرخ ارز با واکنش‌هایی که در داخل و خارج از مرزهای اقتصادی یک کشور برمی‌انگیزد، مهم‌ترین متغیر قیمتی در اقتصاد است و تنظیم صحیح آن در قالب یک نظام ارزی صحیح و منطقی می‌تواند بسیار راه‌گشا و اثرگذار باشد؛ بنابراین، نرخ ارز به‌عنوان یکی از متغیرهای کلان اقتصادی، از عوامل تأثیرگذار و در عین حال ابهام‌آمیز بر تجارت است (شاکری و همکاران، 1393: 2).

یکی از راه‌حل‌های مطمئن برای کشورهای جهان سوم و درحال توسعه برای آزمایش اقتصاد باز و پیوستن به تجارت جهانی، استفاده از شهرهای ساحلی و تجارت‌محور است. مناطق آزاد طبق تعریف سازمان بین‌المللی کار، مناطقی‌اند که سبب جذب سرمایه، افزایش استخدام و افزایش صادرات و تبادلات ارزی می‌شوند. همان‌طور که ملاحظه می‌شود یکی از اهداف کلان کشورهای درحال توسعه در ایجاد مناطق آزاد، افزایش اشتغال، افزایش صادرات، کسب درآمدهای ارزی است. امروزه کشورهای متفاوتی اعم از پیشرفته و درحال توسعه با توجه به ویژگی مناطق آزاد تجاری - صنعتی برای دستیابی به هدف‌هایی نظیر توسعة اقتصاد ملی، جذب سرمایه‌های خارجی، استفاده از برتری‌های نسبی، ایجاد فرصت‌های شغلی، تربیت نیروی انسانی، افزایش درآمدهای ناشی از فعالیت‌های خدماتی، افزایش کارایی اقتصاد ملی، توسعة منطقه‌‌ای و تبدیل بخش‌های عقب‌مانده به قطب‌های توسعه، اقدام به ایجاد مناطق آزاد تجاری - صنعتی کرده‌اند. منطقة آزاد، قلمرو معینی از سرزمین اصلی است که در آن، تجارت آزاد با سایر نقاط جهان با قوانین خاص و متفاوت از سرزمین اصلی مجاز شناخته شده است. این مناطق با ایجاد مشوق‌ها و معافیت‌های متنوع سعی دارند سرمایه‌گذاری خارجی را جذب و آن را در تولید کالاهای صادراتی استفاده کنند. سپس با صادرات این کالاها، کشور از آثار و مزایای مثبت صادرات و تجارت نظیر ایجاد اشتغال، رشد اقتصادی، توسعة منطقه‌ای و ... برخوردار می‌شود (فیض‌پور و همکاران، 1390: 4).

در مجموع با توجه به جایگاه شهرهای ساحلی و تجارت‌محور در اقتصاد ایران و اثر نرخ ارز بر تجارت این مناطق، بررسی این اثرگذاری، اهمیت بسیاری برای سیاستگذاران اقتصادی در این زمینه دارد؛ ازاین‌رو هدف این پژوهش بررسی این ارتباط است.

این پژوهش به دنبال بررسی این سه فرضیه است: الف) اثر نرخ ارز بر صادرات در بلندمدت بیش از کوتاه‌مدت است. ب) اثر نرخ ارز بر واردات در کوتاه‌مدت بیش از بلندمدت است. ج) نرخ ارز در بلندمدت باعث بهبود تراز تجاری شش شهر ساحلی تجارت‌محور ایران می‌شود.

پس از مقدمه، در بخش دوم، ادبیات موضوع و مبانی نظری در این زمینه بررسی می‌شود و در بخش بعد با مروری بر مطالعات داخلی و خارجی انجام‌شده در این زمینه، مدل و روش برآورد معرفی خواهد شد. سپس با برآورد مدل‌های مدنظر، نتایج استخراج تجزیه و تحلیل می‌شوند و در انتها، جمع‌بندی کاملی از بحث ارائه خواهد شد.

2- ادبیات موضوع و مبانی نظری

امروزه شهرهای ساحلی تجارت‌محور به‌عنوان پدیده‌ای فراگیر و ابزاری برای تحقق استراتژی‌های توسعة برون‌نگر با تأکید بر سیاست توسعة صادرات شایان توجه قرار گرفته‌اند. این مناطق مبتنی بر این اعتقاد شکل گرفته‌‌‌اند که سرمایه موتور رشد و توسعة اقتصادی یک کشور است. منطقة آزاد، ناحیه‌ای از قلمرو کشور است که خارج از محدودة فیزیکی، قانونی و اداری تأسیسات گمرکی قرار دارد؛ همچنین ورود و خروج سرمایه بدون هرگونه موانع گمرکی است و کالاها در انبارهای آن نگهداری می‌شوند یا در کارخانه‌های مستقر در آن تغییر شکل می‌دهند و به کالای دیگر تبدیل می‌شوند. آنچه از دیدگاه راهبردی حائز اهمیت است، میزان تأثیرگذاری مناطق آزاد به‌منزلة ابزاری برای توسعة بلندمدت این کشورها است.

بیشتر شهرهای ساحلی تجارت‌محور ایران عبارت‌اند از کیش، قشم، چابهار، انزلی، اروند و ارس.

به‌منظور بررسی اثر نرخ ارز بر تجارت شهرهای تجارت‌محور ایران، نگاهی به تغییرات صادرات و واردات آنها کمک شایانی به تحلیل می‌کند. روند مربوط به مجموع صادرات و مجموع واردات شش شهر ساحلی تجارت‌محور ایران ((نمودارها و برآورد مدل‌ها) منطقة آزاد ماکو به‌دلیل تازه تأسیس بودن و داشتن تجارت تنها در چند سال گذشته و برای افزایش دورة مورد مطالعه، در این بررسی در نظر گرفته نشده است.) از سال 1390 تا 1396 در نمودار زیر مشاهده می‌شود:

شکل 1: نمودار مجموع صادرات و واردات به تفکیک شهرهای ساحلی تجارت‌محور ایران

منبع: نتایج تحقیق

همان‌طور که نمودار بالا نشان می‌دهد در طول دورة بررسی‌شده، واردات مناطق آزاد بسیار بیشتر از صادرات آن است؛ به‌طوری‌که به‌جز منطقة آزاد انزلی، واردات در دیگر مناطق از صادرات به شدت پیشی گرفته است. در این میان، مناطق آزاد چابهار، قشم و کیش تقریبا به‌عنوان مناطق وارداتی عمل می‌کنند.

نتایج این نمودار نشان می‌دهند در مناطق آزاد ایران باوجود کاهش در محدودیت‌های تجاری برای تسهیل در صادرکردن کالاهای ایرانی و توسعة صادارت ایران، این امر افزایش واردات را به دنبال داشته است؛ البته نتایج بالا کل دورة هفت ساله را برای هر منطقة آزاد یکجا نشان می‌دهد.

در ادامه برای تحلیل بهتر، نگاهی به روند تغییرات صادرات و واردات در مجموع مناطق آزاد به تفکیک سال‌های اخیر انداخته خواهد شد. در شکل 2، صادرات و واردات کل مناطق آزاد برای سال های 1390 تا 1396 به تفکیک سال آورده شده است.

شکل 2، نتایج پیشین را دوباره تأیید می‌کند و تأکیدی بر غلبة واردات بر صادرات در مناطق آزاد ایران است. روند صادرات و واردات از سال 1392 تا 1396 در هر دو بخش صادرات و واردات صعودی و افزایشی بوده و اثر آنها در تجارت کشور ایران درحال افزایش است؛ اما نکته مهم این است که نسبت صادرات به واردات در مناطق آزاد از سال 1392 به بعد روندی کاهشی به خود گرفته است؛ به‌طوری‌که نسبت واردات به صادرات از حدود 7.5 برابر در سال 1392 با روندی کاهشی به حدود 2 برابر در سال 1396 رسیده است که نشان‌دهندة حرکت این روند به‌سمت متعادل‌شدن تجارت در مناطق آزاد است؛ بنابراین می‌توان امید داشت در سالیان آتی، مناطق آزاد به‌سمت فلسفة اصلی آنها و خدمت به تجارت کشور و کمک به اقتصاد ایران گام بردارند.

شکل 2: نمودار مجموع صادرات و واردات به تفکیک سال‌

منبع: نتایج تحقیق

در کشور ایران نیز با توجه به حضور کم‌رنگ اقتصاد ملی در عرصة رقابت جهانی، تجارت در مناطق آزاد به‌عنوان عاملی مؤثر برای جبران فرصت‌های ازدست‌رفته و توسعة صادرات، ایجاد اشتغال سالم و مولد، ارتقای جایگاه اقتصادی کشور، بهره‌مندی از اقتصاد رقابتی و جذب سرمایة داخلی و خارجی شایان توجه و تأکید سیاست‌گذاران نظام اقتصادی کشور است. بحث دربارة اثر نوسانات و نرخ ارز در جریان معاملات بر نحوة دقیق پیش‌بینی رفتار تاجران است. تاجران با رفتار ریسک‌پذیری نسبت به تغییرات غیر‌منتظره در نرخ ارز‌، به‌گونه‌ای رفتار می‌کنند که درنتیجه، مجموع تولید و تجارت کاهش می‌یابد؛ برای مثال، ایتر (1973) معتقد است تاجران ریسک‌پذیر در صورت عدم اطمینان به نوسانات نرخ ارز به‌صورت شناور عمل می‌کنند و با استفاده از عدم اطمینان در بازار ارز خارجی، تأثیر نامطلوب نوسانات نرخ ارز بر تراز  تجاری را تأیید کرد. همچنین، گانون (1993)، هوپر و کوهلگین (1978)، بارون (1976) و کلارک (1973) استدلال کرده‌اند نوسانات نرخ ارز حجم تجارت را کاهش می‌دهد.

گروهی دیگر از محققان دربارة واکنش منفی تاجران ریسک‌گریز به عدم اطمینان به بازار نرخ ارز بحث کرده‌اند. این چشم‌انداز، تاجران را با انگیزة حداکثر سود تشویق می‌کند که برای حفظ آن، حجم معاملات خود را افزایش دهند تا هرگونه کاهش درآمد در آینده را جبران کنند.

عده‌ای دیگر از تاجران ریسک‌پذیر تمایل دارند در مقابل نوسانات نرخ ارز، حجم تجارت خود را افزایش دهند (Aghion et al., 2009). محققان مختلفی در تحقیقات خود نشان داده‌اند نوسانات نرخ ارز بر متغیر‌های کلان اقتصادی تأثیری کاملاً متفاوت دارد و به توسعه‌یافته یا درحال توسعه بودن کشور مدنظر بستگی دارد. به‌طور کلی آنها نشان داده‌اند در کشورهای با سطوح نسبتاً کم توسعة مالی، نوسانات نرخ ارز به‌طور چشمگیری کاهش می‌یابد. در مقابل، در کشورهای پیشرفته، نوسانات نرخ بر تجارت آنها تأثیر ندارد. با توجه به یافته‌های مطالعات دیگر، رابطه‌ای مثبت بین نوسانات نرخ ارز و جریان‌های تجاری در DLC[i] با سطوح نسبتاً کم مالی است.

اثر تغییر نرخ ارز بر موقعیت حساب جاری یک کشور از دیدگاه کینزی با دو روش کشش (مارشال - لرنر) و جذب بررسی می‌شود که در اینجا از شرط مارشال - لرنر استفاده می‌شود. در اینجا با روش کشش و شرط مارشال – لرنر، این موضوع تحلیل می‌شود که کاهش ارزش پول یک کشور چه تأثیری بر موازنة حساب جاری آن کشور دارد. تحلیل این شرط را در ابتدا آلفرد مارشال و آلبا لرنر انجام داده‌اند و بعداً جون رابینسون و فریتس مچلاپ آن را توسعه داده‌اند. این تحلیل بر شرایط تقاضا متمرکز می‌شود و فرض می‌کند عرضة کالاهای صادراتی داخلی و کالاهای وارداتی خارجی کاملاً با کشش‌اند؛ به‌طوری‌که تغییرات در حجم تقاضا اثری بر قیمت‌ها ندارد. این فرضیات به این معنی است که قیمت‌های داخلی و خارجی ثابت‌اند و تغییرات در قیمت‌های نسبی با تغییرات در ارز ایجاد می‌شوند.

پیام اصلی روش کشش این است که کاهش ارزش پول بر موازنة جاری، دو اثر مستقیم دارد؛ یکی از آنها کسری را کاهش می‌دهد، درحالی‌که اثر دیگر کسری را نسبت به سابق بدتر می‌کند. به عبارت دیگر، هنگامی که ارزش پول یک کشور کاهش می‌یابد، دو اثر خواهیم داشت:

1- اثر قیمت: با کاهش ارزش پول کشور، کالای صادراتی برحسب پول خارجی ارزان‌تر (کالای ما برای خارجی‌ها ارزان) و کالای وارداتی برحسب پول ملی گران‌تر می‌شوند؛ بنابراین، اثر قیمت موجب بدترشدن حساب جاری کشور مدنظر می‌شود.

 2- اثر مقدار: با ارزان‌ترشدن کالای ما برای خارجی‌ها تقاضای صادرات افزایش می‌یابد و با گران‌ترشدن کالاهای وارداتی، حجم واردات، کمتر و درنتیجه، اثر مقدار موجب بهبود حساب جاری می‌شود (دژپسند و گودرزی، 1388: 21).

اثبات شرط مارشال - لرنر که ثبات یا بی‌ثباتی بازار ارز را تعیین می‌کند، از تراز تجاری کشور داخلی برحسب پول ملی آغاز می‌شود که عبارت است از:

در معادلة بالا  و  به‌ترتیب قیمت کالاهای وارداتی و صادراتی کشور برحسب پول داخلی کشور و  و  نیز حجم واردات و صادرات‌اند. با دیفرانسیل‌گیری از رابطة 1 و تعریف معادله براساس کشش‌های قیمتی تقاضای واردات و عرضة صادرات، واکنش تراز تجاری به‌ازای یک واحد تغییر در نرخ ارز به‌صورت رابطه زیر خواهد بود:

که درآن،  و  به‌ترتیب نشان‌دهندة کشش قیمتی تقاضای واردات و عرضة صادرات در کشور داخلی و  و  بیان‌کنندة کشش‌های قیمتی تقاضای واردات و عرضة صادرات در کشور خارجی‌اند. همان‌طور که مشاهده می‌شود، با فرض وجود تعادل اولیه در تراز تجاری و درنتیجه، برابری   ، زمانی واکنش تراز تجاری در برابر تغییرات نرخ ارز مثبت است  که اگر و فقط اگر شرط زیر برقرار باشد:

این رابطه به شرط مارشال - لرنر تعمیم‌یافته مشهور است. براساس این شرط، بازار ارز زمانی با ثبات است که جمع قدرمطلق کشش تقاضای واردات (𝑚­𝜇) و کشش‌ تقاضای صادرات (­𝑥­𝜇) بزرگ‌تر از یک باشد.

در این رابطه 𝑥­𝜇 کشش صادرات نسبت به نرخ ارز و 𝜇𝑚 کشش واردات نسبت به نرخ ارز است. در صورتی که مجموع کشش‌های صادرات و واردات نسبت به نرخ ارز بزرگ‌تر از یک باشد، رابطة مارشال - لرنر برقرار خواهد بود و کاهش ارزش پول تراز پرداخت‌ها را بهبود می‌بخشد.  

در این صورت، کاهش ارزش پول ملی کسری تراز پرداخت‌ها را بدتر می‌کند. درواقع، اگر جمع کشش‌ها بزرگ‌تر از یک باشد، اثر افزایش حجم صادرات و کاهش حجم واردات بر تراز پرداخت‌ها، از اثر قیمت بر آن بزرگ‌تر است و موازنة جاری بهبود می‌یابد. در این حالت، شرط مارشال - لرنر برقرار است و با یک کاهش ارزش پول موفق مواجه هستیم. چنانچه مجموع کشش‌های قیمتی 𝑚­𝜇 و 𝜇𝑥 کمتر از یک باشد (1 > 𝜇𝑥 +𝜇𝑚)، تغییردر نرخ ارز هیچ تأثیری در تراز پرداخت‌ها ندارد (نجفی‌زاده و یاوری، 1393: 8).

با در نظر گرفتن اینکه سیاست‌گذاران اقتصادی، بیشتر سیاست کاهش ارزش پول را به‌عنوان ابزاری برای افزایش خالص صادرات یک کشور به کار می‌گیرند، باید منحنی J یا تئوری تعدیلات کوتاه‌مدت تراز تجاری نیز مدنظر قرار گیرد. این تئوری نشان می‌دهد افزایش نرخ ارز حقیقی (سیاست کاهش ارزش پول) در کوتاه‌مدت پس از یک دورة کاهشی، در بلندمدت به بهبود تراز تجاری کشور منجر خواهد شد. مگی (1997) نخستین فردی بود که چنین تفسیری ارائه داد. در ادامة روند تضعیف واقعی پول داخلی، حجم صادرات و واردات تغییرات زیادی نخواهد کرد؛ زیرا قراردادهای واردات و صادرات، بیشتر برای چند ماه آتی منعقد می‌شوند. تضعیف واقعی پول، سطح از قبل تعیین‌شدة واردات را با واحد داخلی گران‌تر خواهد کرد و ازاین‌رو، وضعیت ارزش واردات افزایش می‌یابد؛ درحالی‌که ارزش و حجم صادرات تغییر چندانی نمی‌کند. درنتیجه، تراز تجاری به سرعت پس از تضعیف واقعی پول بدتر خواهد شد؛ اما هرچه زمان بگذرد، تولیدکنندگان و مصرف‌کنندگان واکنش سریع‌تری از خود نشان خواهند داد (معماریان و جلالی، 1389: 49).

بنابراین، با قاطعیت از اثر نرخ ارز بر تجارت در مناطق آزاد نمی‌توان سخن گفت و این رابطه با توجه به ظرفیت اقتصاد داخل می‌تواند مثبت یا منفی باشد و باید توان اقتصاد داخلی در جایگزینی واردات و توسعة صادرات بررسی شود. بررسی این اثر، سیاستگذاران را در سنجش میزان توانایی این مناطق آزاد در واکنش به تغییرات نرخ ارز، رهنمون و مقامات اقتصادی کشور را در هدایت این مناطق و استفادة بهینه از آنها کمک می‌کند. این پژوهش با بررسی آثار کوتاه‌مدت و بلندمدت تغییرات نرخ ارز بر صادرات و واردات مناطق آزاد، سعی در پوشش فقدان چنین مطالعاتی در این زمینه در اقتصاد ایران خواهد کرد.

3- پیشینة تحقیق

در این بخش سعی می‌شود با مروری بر برخی مطالعات انجام‌شده در این زمینه، یافته‌های داخلی و خارجی دیگر محققان نیز آورده شود.

مطالعات داخلی:

کریمی امیری (1381) در زمینة ظرفیت مناطق آزاد تجاری در پایان‌نامة خود با ﻋﻨﻮان «بررسی ﻇﺮﻓﯿﺖ‌ﻫﺎی ﺑﺎﻟﻘﻮه و ﺑﺎﻟﻔﻌﻞ ﻣﻨﺎﻃﻖ آزاد ﺗﺠﺎری اﯾﺮان ﺟﻬﺖ ﺗﺤﻘﻖ راﻫﺒﺮد توسعة ﺻﺎدرات»، ﻓﺮﺿﯿﺎﺗﯽ را در بازة زمانی 1388-1384، با استفاده از آمار توصیفی و استنباطی بررسی کرده است. ﻧﺘﺎﯾﺞ نشان دادند اﻧﺘﺨﺎب ﻧﺎﻣﻨﺎﺳﺐ اﯾﻦ ﻣﻨﺎﻃﻖ از ﻟﺤﺎظ ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ، ﻣﺪﯾﺮﯾﺖ ﻧﺎﻣﻨﺎﺳﺐ ﻣﻠﯽ، منطقه‌ای و ﺳﺎزﻣﺎﻧﯽ، ﻣﺤﺪودﯾﺖ، ﻧﺎرﺳﺎﯾﯽ و ﻧﺎﻣﺸﺨﺺ‌ﺑﻮدن پاره‌ای از ﻗﻮاﻧﯿﻦ و ﻣﻘﺮرات ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻨﺎﻃﻖ و نبود یا ﮐﻤﺒﻮد اﻋﺘﺒﺎرات برای اﻣﮑﺎﻧﺎت زﯾﺮﺑﻨﺎﯾﯽ و ﺧﺪﻣﺎﺗﯽ ﻣﻨﺎﺳﺐ و زﯾﺮﺳﺎﺧﺖ‌ﻫﺎی ﭘﯿﺸﺮﻓﺘﻪ در ﻣﻨﺎﻃﻖ آزاد اﯾﺮان ﻣﻮﺟﺐ موفق‌نشدن اﯾﻦ ﻣﻨﺎﻃﻖ در زمینة توسعة ﺻﺎدرات شده اﺳﺖ.

اسفندیاری و همکارانش (1387) در مقاله‌ای با عنوان «ارزﻳﺎﺑﻲ ﻋﻤﻠﻜﺮد ﻣﻨﺎﻃﻖ آزاد ﺗﺠﺎری اﻳـﺮان و ﺗﺄﺛﻴﺮ آن در توسعة اﻗﺘﺼـﺎدی اﻳﻦ ﻣﻨـﺎﻃﻖ»، با استفاده از داده‌های ترکیبی پانل دیتای سه منطقة آزاد چابهار، کیش و قشم در بازة زمانی 83-1372، با استفاده از روش حداقل مربعات وزنی، ارزﻳﺎﺑﻲ ﻋﻤﻠﻜﺮد ﻣﻨﺎﻃﻖ آزاد ﺗﺠﺎری اﻳـﺮان و ﺗﺄﺛﻴﺮ آن در ﺗﻮﺳﻌة اﻗﺘﺼـﺎدی اﻳﻦ ﻣﻨـﺎﻃﻖ را آزموده‌اند. نتایج آزمون نشان می‌دهند افزایش در متغیر‌ها و هزینه‌های جاری و عمرانی سه وقفة تأخیری، سرمایه‌گذاری‌های داخلی و خارجی و درآمد‌های عمومی تأثیر مثبت و معنی‌داری بر توسعة صادرات و درآمدهای ارزی این سه منطقه داشته و به جذب درآمد ارزی این مناطق کمک شایانی کرده است.

محبی آشتیانی (1391) در پایان‌نامة کارشناسی ارشد خود با عنوان «بررسی اثر انحراف نرخ ارز بر صادرات غیرنفتی»، تأثیر نوسانات و انحراف نرخ ارز بر صادرات غیرنفتی را بررسی کرده است. او در این تحقیق برای محاسبة نوسانات، از مدل GARCH استفاده کرده و سپس با روش ARDL تابع صادرات غیرنفتی را تخمین زده است؛ درنهایت، به این نتیجه رسیده است که انحراف نرخ ارز بر فعالیت‌های صادراتی تأثیر می‌گذارد و موجب کاهش آن می‌شود.

شاکری و همکارانش (1393) تأثیر انحراف نرخ ارز واقعی بر صادرات صنعت فولاد در ایران را در بازة زمانی 1391-1371 با استفاده از روش ARDL بررسی کرده است. نتایج حاصل از انجام این پژوهش نشان می‌دهند در کوتاه‌مدت، صادرات فولاد به‌طور اساسی به متغیر‌های نرخ ارز وابسته بوده است. اگرچه متغیر تولید فولاد بر صادرات تأثیر مثبت داشته، این تأثیر چشمگیر نبوده است. با در نظر گرفتن نتایج به‌دست‌آمده گفتنی است برای افزایش صادرات فولاد باید تلاش شود انحراف نرخ ارز حقیقی از مسیر تعادلی آن کاهش یابد و رفع شود.

گورانی و همکارانش (1392)، پژوهشی با هدف بررسی جایگاه مناطق آزاد تجاری قشم در توسعة پایدار و امنیت اجتماعی انجام دادند. روش تحقیق این پژوهش توصیفی - تحلیلی بوده و با استفاده از منابع اسنادی، کتابخانه‌ای و آمار مستند در مرکز آمار ایران انجام گرفته است. نتایج تحقیق حاکی از آن است که با ایجاد منطقة آزاد قشم، شاخص‌های توسعة اجتماعی و نماگرهای اقتصادی مانند گسترش بازارهای تجاری، اسکله‌ها، گمرک‌ها و اشتغال روند روبه‌رشدی داشته‌اند.

نجارزاده و همکارانش (1394)، تأثیر نوسانات نرخ ارز بر تولید، قیمت، مصرف و سرمایه‌گذاری در ایران را در بازة زمانی 1389-1355 تحلیل و بررسی کرده‌اند. مطالعة حاضر از روش SUR برای برآورد تخمین‌ها استفاده می‌کند. نتیجه اینکه افزایش در مخارج دولت، رشد تولید حقیقی و تقاضا برای مصرف و سرمایه‌گذاری را تقویت می‌کند و باعث افزایش در نقدینگی، رشد تولید و سرمایه‌گذاری و مصرف می‌شود. افزایش رشد قیمت نفت تورم‌زا است و برخلاف افزایش رشد مصرف خصوصی، سرمایه‌گذاری خصوصی را کاهش می‌دهد.

قاسمی و آذری (1395)، تأثیر نوسانات نرخ ارز بر تراز تجاری، تولید و اشتغال، تورم، تولید واقعی و ارزش واقعی اقلام تشکیل‌دهندة تقاضای کل کشور را بررسی کرده‌اند. نتایج نشان می‌دهند تأثیر حاصل از افزایش نرخ ارز (شوک منفی) بر سطح مخارج خانوار‌ها و سطح صادرات چشمگیر است. واردات کشور نسبت به نوسانات نرخ ارز تأثیر چشمگیری را نشان می‌دهد. همچنین، نوسانات نرخ ارز تأثیر چندانی بر تولید واقعی کشور و سرمایه‌گذاری خصوصی ندارد.

مطالعات خارجی:

شو لین و همکارانش (2016) در پژوهش خود، نقش محدودیت‌های اعتباری و تأثیر نوسانات نرخ ارز بر تجارت را با استفاده از آزمونGravity  در بازة زمانی 2000-1970 بررسی کرده‌اند. نتایج نشان دادند تأثیر نوسانات نرخ ارز و اعتبارات مالی بر حجم صادرات منفی و معنی‌دار بوده است. تأثیر متغیر نرخ ارز بر بخش‌های مختلف نیز متفاوت است و با توجه به درجة آسیب‌پذیری مالی کشور مدنظر می‌تواند به‌صورت مثبت یا منفی باشد. همچنین، عکس‌العمل تراز تجاری کشورهای پیشرفته در برابر نوسانات نرخ ارز بسیار ناچیز بوده است. از دیدگاه سیاست، نتایج نشان می‌دهند ترکیبات بخش‌بندی می‌تواند برای یک کشور در معرض نوسانات نرخ ارز مهم باشد. کشورهایی که مالیات بیشتری می‌گیرند، بیشتر تحت‌تأثیر نوسانات نرخ ارز قرار دارند.

بهمنی اسکویی و آبیرا گیل (2018) در مطالعه‌ای با عنوان «نوسانات نرخ ارز بر عملکرد تجارت بین‌الملل: مطالعه موردی برای 12 کشور آفریقایی»، تأثیر متمایز نرخ ارز حقیقی بر صادرات و واردات این کشورها را در کوتاه‌مدت و بلندمدت با استفاده از روشPANEL ARDL  بررسی کرده‌اند. نتایج به‌دست‌آمده نشان می‌دهند نوسانات نرخ ارز بر جریان‌های تجاری کشورهای بررسی‌شده، در کوتاه‌مدت بر بسیاری از کشورها و در بلندمدت تنها بر صادرات 5 کشور و واردات تنها یک کشور تأثیر می‌گذارند؛ درنتیجه، سطح فعالیت‌های اقتصادی در جهان، عامل تعیین‌کنندة اصلی شناخته شد.

بهمنی اسکویی و همکارانش (2019) در پژوهشی اثر نرخ ارز بر تجارت کالاهای 45 صنعت بین دو کشور تایلند و چین را بررسی کرده‌اند. آنها در این بین از داده‌های سال 2017 و روش ARDL کمک گرفته‌اند. نتایج نشان دادند نرخ ارز بر 22 صنعت صادراتی کشور تایلند به چین و 32 صنعت وارداتی کشور تایلند از چین در کوتاه‌مدت آثار نامتقارنی بر جای می‌گذارد که تنها 50% این آثار در بلندمدت باقی می‌مانند.

دوگروا و همکارانش (2019) در پژوهشی، اثر نرخ ارز بر تراز تجاری (صنعت توریسم) در تجارت دوجانبة آمریکا با سه کشور کانادا، مکزیک و انگلیس را با کمک روش ARDL بررسی کرده‌اند. آنها نشان دادند کاهش نرخ ارز آمریکا تراز تجاری این کشور با هر سه کشور مدنظر را بهبود می‌بخشد؛ اما افزایش نرخ ارز آمریکا تراز تجاری با دو کشور کانادا و انگلیس را بدتر می‌کند و در بلندمدت بر تراز تجاری با مکزیک اثری نخواهد داشت. ازاین‌رو، آنها اثر منحنی جی در این حوزه را برای کشور آمریکا، رد و شرط مارشال - لرنر را تأیید کردند.

سوگیهارتی و همکارانش (2020) در مطالعة‌ خود، اثر نوسانات نرخ ارز بر کالاهای صادراتی برتر کشور اندونزی به پنج مقصد تجاری مهم (چین، هند، ژاپن، کره جنوبی و آمریکا) را بررسی کرده‌اند. آنها مطالعة خود را با استفاده از داده‌های ماهانه برای دورة 2018-2006 با کمک روش ARDL انجام دادند. یافته‌ها نشان دادند اثر نرخ ارز بر بسیاری از کالاهای صادراتی کشور اندونزی به چهار کشور هند، ژاپن، کره جنوبی و آمریکا، چه در کوتاه‌مدت و چه در بلندمدت، معنادار بوده و برای کشور چین این رابطه برای بیشتر کالاها منفی به دست آمده است.

ویرا و مک‌دونالد (2020) در مطالعة‌ خود با عنوان «نقش نرخ ارز در حساب جاری: یک تحلیل پانل دیتا»، اثر نرخ ارز بر حساب جاری 58 کشور برای دورة 2014-1994 را بررسی کرده‌اند. نتایج آنها نشان می‌دهند در کشورهایی که نرخ ارز کاهش یافته، حساب جاری بدتر شده است و در کشورهایی که نرخ ارز افزایش یافته، حساب جاری بهبود یافته است؛ اما این اثر نرخ ارز غالباً با تأخیر زمانی اثرگذار بوده است. آنها معتقدند در این بین، نقش استقلال بانک مرکزی و پس‌انداز نیز تأثیر داشته است.

با توجه به بررسی مطالعات پیشین می‌توان دریافت نرخ ارز اثر مهمی بر تراز تجاری دارد و بیشتر مطالعات از تکنیک‌هایی همچون PANEL، برای گروهی از کشورها و از تکنیک ARDL برای بررسی آثار کوتاه‌مدت و بلندمدت استفاده کرده‌اند؛ ازاین‌رو در این مطالعه از ترکیب این دو روش، یعنی تکنیک PANEL ARDL استفاده شده است. نوآوری و تمایز این مطالعه نسبت به مطالعات دیگر در بررسی این اثر برای شش شهر ساحلی تجارت‌محور ایران است که تاکنون مطالعه نشده‌اند و می‌تواند از دریچه‌ای جدید، اثر نرخ ارز بر تراز تجاری در سطح شهرهای تجارت‌محور را بررسی کند و شروعی برای مطالعات بعدی باشد.

4- روش تحقیق

روش انجام تحقیق به‌صورت گردآوری اطلاعات کتابخانه‌ای و آماری است که ابزار گردآوری اطلاعات با استفاده از بانک‌های اطلاعاتی، کتب و سایت‌های آماری معتبر موجود در زمینة تحقیق است. استفاده از یک چهارچوب نظری و آزمون آن ازطریق روش‌های نوین اقتصادسنجی، رهنمود‌های ارزنده‌ای را در تحلیل روند کوتاه‌مدت و بلندمدت صادرات و واردات مناطق آزاد ایران ارائه می‌کند که با استفاده از PANEL ARDL است. مطابق این روش، مجموعه‌ای از متغیر‌های کلان که به نظر می‌رسد در تجارت مناطق آزاد نقش مهمی داشته باشند را می‌توان تخمین زد و متغیر‌های معنی‌دار را تعیین ‌کرد. برای استفاده از این روش ابتدا مانایی، خودهمبستگی و ناهمسانی واریانس را باید بررسی کرد. آزمون مانایی بدین منظور صورت می‌گیرد که برای جلوگیری از رگرسیون‌های کاذب، سری‌های زمانی باید مانا باشند.

روش ARDL روابط بلندمدت و کوتاه‌مدت بین متغیر وابسته و سایر متغیر‌های توضیحی الگو را به‌طور هم‌زمان تخمین می‌زند.

همچنین برای به دست آوردن ضریب صادرات نسبت به نرخ ارز و ضریب واردات نسبت به نرخ ارز ابتدا باید معادلة واردات و صادرات را به‌طور جداگانه برآورد کرد:

معادلة واردات:                 

WGDP: درآمد ناخالص شرکای تجاری، YGDP: تولید ناخلص داخلی، PCPI: شاخص قیمت مصرف‌کننده، EXCH: نرخ ارز واقعی، MLIQ: نقدینگی، IMPO: واردات مناطق آزاد کیش، قشم، چابهار، انزلی، اروند و ارس، EXPO: صادرات مناطق آزاد کیش، قشم، چابهار، انزلی، اروند و ارس که معادلة واردات به‌صورت زیر تصریح می‌شود:

در این الگو واردات تابعی از درآمد مصرف، درآمد ناخالص داخلی، نرخ ارز و نقدینگی است. تقاضای واردات با تغیرات درآمد، نرخ ارز، نقدینگی و با درآمد مصرف‌کننده رابطة عکس دارد.

معادلة صادرات:

در این الگو صادرات تابعی از درآمد شرکای تجاری، نرخ ارز، درآمد مصرف‌کننده و درآمد ناخالص داخلی است. عرضة صادرات با درآمد، نرخ ارز، درآمد شرکای تجاری و درآمد مصرف‌کننده رابطة مستقیم دارد (نجفی‌زاده و یاوری، 1393).

5- تجزیه و تحلیل تجربی مدل

با استفاده از روش PANEL ARDL می‌توان مدل را روی صادرات و واردات مناطق آزاد ایران بررسی کرد.

معادله‌ای که مدل مدنظر براساس آن انجام می‌شود، به‌صورت معادلة 9 است:

فرم کلی PANEL ARDL به‌صورت زیر است:

دورة زمانی این تحقیق، سال‌های 1396-1384 برای 6 منطقة آزاد ایران (کیش، قشم، چابهار، انزلی، ارس و اروند) است که داده‌های مربوط به مناطق آزاد از دبیرخانة سازمان مناطق آزاد تهیه شده‌اند و مابقی متغیر‌ها از سایت گمرک، بانک مرکزی و بانک جهانی جمع‌آوری شده‌اند.

5-1- آزمون مانایی

در این مطالعه با توجه به حجم نمونة مورد مطالعه و به‌منظور جلوگیری از خودهمبستگی و ناهمسانی واریانس، برای برآورد آزمون PANEL ARDL قبل از تخمین رابطة بین متغیرها لازم است مرتبة پایایی متغیر‌ها را تعیین کرد. سپس الگوی پویای کوتاه‌مدت برای بررسی وجود داشتن یا نداشتن رابطة هم‌انباشتگی تخمین زده شود. در این روش هیچ محدودیتی برای درجة انباشتگی متغیرها وجود ندارد؛ اما وجود متغیر‌هایی با درجة انباشتگی بزرگ‌تر از یک می‌تواند منجر به بروز اختلال در نتایج شود. به همین دلیل، ابتدا متغیرها از لحاظ درجه مانایی سنجیده می‌شوند. برای اجتناب از رگرسیون‌های کاذب با استفاده از آزمون ریشه واحد ایم، پسران و شین (IPS) مانایی هریک از متغیرهای تحقیق بررسی شده است. در بررسی مانایی متغیرهای تحقیق، اگر آزمون IPS محاسباتی از سطح معناداری مدنظر در جدول بزرگ‌تر باشد، آنگاه فرضیة مبتنی بر وجود ریشه واحد برای آن متغیر رد می‌شود^[ii]. نتایج آزمون مانایی در جدول 4-2 آمده است.

جدول 1- بررسی مانایی متغیر‌های مدل با استفاده از آزمون پسران و شین

منبع: نتایج تحقیق (اعداد داخل پرانتز ضریب معنی‌داری را نشان می‌دهند)

نتایج آزمون پسران و شین نشان می‌دهند که به‌جز متغیر EXCH (شوک نرخ ارز) که در سطح مانا است، بعضی از متغیر‌ها در سطح مانا و برخی دیگر در تفاضل اول مانا هستند؛ به‌جز متغیر WGDP که در تفاضل اول هم نامانا است. با توجه به اینکه مدل خودتوضیح با وقفه‌های توزیعی  (ARDL)اجازة استفاده از متغیرهای I(0) و I(1) را به‌طور هم‌زمان می‌دهد، نتایج برآورد از خطر رگرسیون جعلی در امان بوده است. همچنین، با توجه به آمارة متغیرها که ترکیبی از سال و مناطق آزاد هستند، برای برآورد مدل‌های مربوطه از ترکیب روش خودتوضیح با وقفه‌های توزیعی و داده‌های پانل یعنیPANEL ARDL  استفاده خواهد شد.

5-2- برآورد آثار کوتاه‌مدت و بلندمدت نرخ ارز بر صادرات مناطق آزاد:

از آنجایی که تحلیل آزمون مدنظر بر سه پایه معادلة پویا (کوتاه‌مدت)، بلندمدت استوار است، ابتدا نتایج مربوط به روابط کوتاه‌مدت و بلندمدت مربوط به تابع صادرات برای مناطق آزاد برآورد خواهد شد.

رابطة کوتاه‌مدت به روش PANEL ARDL برای صادرات مناطق آزاد به‌صورت زیر است:

نتایج برآورد کوتاه‌مدت به‌صورت زیر است:

جدول 2- نتایج تخمین شوک نرخ ارز و دیگر متغیرها بر صادرات مناطق آزاد در کوتاه‌مدت با استفاده از روش PANEL ARDL

منبع: نتایج تحقیق

نتایج تحقیق نشان می‌دهند در کوتاه‌مدت هرچند تأثیر درآمد داخلی بر صادرات مناطق آزاد منفی است، این ضریب معنادار نیست. همچنین در کوتاه‌مدت اثر قیمت‌های داخلی بر صادرات مناطق آزاد منفی بوده است؛ به‌طوری‌که با افزایش قیمت‌های داخلی تقاضای خارجیان از کالاهای کشور کاهش یافته است که البته این ضریب نیز معنادار نیست. همچنین، ضریب درآمد خارجیان نیز کاملاً نزدیک صفر و بدون معناداری است. ضریب نرخ ارز نشان می‌دهد در کوتاه‌مدت با افزایش نرخ ارز، صادرات مناطق آزاد نیز افزایش یافته است و با افزایش هر واحد نرخ ارز، صادرات مناطق آزاد نزدیک 300 واحد افزایش می‌یابد؛ اما این ضریب نیز تنها در احتمال 85% معنادار خواهد بود.

در ادامه جدول زیر نتایج برآورد الگو در بلندمدت را نشان می‌دهد:

جدول 3_ نتایج تخمین شوک نرخ ارز و دیگر متغیرها بر صادرات مناطق آزاد در بلندمدت با استفاده از آزمون ARDL

منبع: نتایج تحقیق

تفسیر نتایج بالا به این صورت است که تغییرات ضریب ناخالص ملی مثبت و معنی‌دار هستند و به‌ازای یک واحد افزایش در درآمد ناخالص ملی تراز تجاری صادرات مناطق آزاد کشور به میزان 4097/0 واحد افزایش می‌یابد؛ یعنی با افزایش تولید و درآمد کشور، در بلندمدت صادرات مناطق آزاد نیز افزایش خواهد یافت.

همچنین، نتایج نشان می‌دهند با افزایش سطح عمومی قیمت‌های داخلی، کالاهای داخلی برای خارجیان جذابیت ندارند و صادرات رو به کاهش خواهد رفت که این ضریب نیز در بلندمدت از معناداری بالایی برخوردار است. ضریب درآمد خارجیان نیز نشان می‌دهد با افزایش درآمد خارجیان، تقاضا برای کالاهای داخلی افزایش معناداری خواهد داشت.

همچنین، تغییرات ضریب نرخ ارزی مثبت و معنی‌دار هستند؛ به‌طوری‌که افزایش یک واحد در نرخ ارز باعث افزایش به میزان 027/58 واحد صادرات مناطق آزاد می‌شود و افزایش نرخ ارز باعث تشویق، توسعه و بهبود صادرات مناطق آزاد در بلندمدت شده است.

5-3- برآورد آثار کوتاه‌مدت و بلندمدت نرخ ارز بر واردات مناطق آزاد:

پس از برآورد مدل‌های مربوط به تابع صادرات، در ادامه روابط کوتاه‌مدت و بلندمدت مربوط به تابع واردات آورده خواهد شد. تابع زیر اثر نرخ ارز بر واردات مناطق آزاد را در قالب روش PANEL ARDL نشان می‌دهد:

نتایج جدول زیر برآورد کوتاه‌مدت تابع واردات را نشان می‌دهد:

جدول 4- نتایج تخمین نرخ ارز و دیگر متغیرها بر واردات مناطق آزاد در کوتاه‌مدت با استفاده از آزمون ARDL

منبع: نتایج تحقیق

تفسیر نتایج تأثیرات شوک نرخ ارز بر واردات مناطق آزاد نشان می‌دهد در کوتاه‌مدت متغیر درآمد ناخالص داخلی به میزان 0910/3- واحد تأثیر منفی بر واردات مناطق آزاد دارد. همچنین با افزایش قیمت‌های داخلی، تقاضا برای واردات کالاهای خارجی افزایش یافته و این تأثیر مثبت به دست آمده است. ضریب متغیر نقدینگی نیز نشان‌دهندة تأثیر منفی بر واردات مناطق آزاد در کوتاه‌مدت است.

ضریب نرخ ارز نشان می‌دهد در کوتاه‌مدت با افزایش نرخ ارز، واردات مناطق آزاد رو به افزایش است؛ به‌طوری‌که با هر واحد افزایش در نرخ ارز، واردات حدود 565 واحد افزایش یافته است که این نتایج نشان می‌دهند در کوتاه‌مدت، افزایش نرخ ارز نه تنها واردات را کاهش نداده، بلکه موجب افزایش واردات از مناطق آزاد شده است.

نتایج برآورد رابطة بلندمدت برای واردات مناطق آزاد در جدول زیر آورده شده است:

جدول 5- نتایج تخمین نرخ ارز و دیگر متغیرها بر واردات مناطق آزاد در بلندمدت با استفاده از آزمون ARDL

منبع: نتایج تحقیق

تفسیر برآورد آزمون در بلندمدت نشان می‌دهد تأثیر متغیر درآمد ناخالص داخلی بر تراز واردات مناطق آزاد مثبت و معنی‌دار است و به‌ازای افزایش یک واحد درآمد ناخالص داخلی واردات مناطق آزاد به میزان 54/9 افزایش می‌یابد و این ضریب تغییرات در سطح بالایی معنادار است. همچنین، اثر شاخص سطح عمومی قیمت‌ها بر واردات مناطق آزاد در بلندمدت منفی و معنی‌دار است و به‌ازای یک واحد کاهش در شاخص سطح عمومی قیمت‌ها، واردات مناطق آزاد ایران به میزان 4/24164 کاهش می‌یابد. تأثیر تغییرات متغیر نقدینگی بر واردات مناطق آزاد نیز مثبت و معنی‌دار است و به‌ازای یک واحد افزایش در متغیر نقدینگی، واردات مناطق آزاد به میزان 919/1 افزایش می‌یابد. ضریب نرخ ارز نشان می‌دهد اثر نرخ ارز بر واردات مناطق آزاد هرچند در بلندمدت نسبت به کوتاه‌مدت کاهش یافته، اما این ضریب همچنان مثبت است؛ به‌طوری‌که در بلندمدت با افزایش یک واحد نرخ ارز، واردات مناطق آزاد 381 واحد افزایش می‌یابد.

5-4- برآورد آثار کوتاه‌مدت و بلندمدت نرخ ارز بر تراز تجاری مناطق آزاد (در سه تابع با متغیرWGDP، بدون متغیر WGDP و حذف متغیر PX و واردکردن متغیر TOT)

پس از برآورد مدل‌های مربوط به تابع صادرات و واردات، در ادامه روابط کوتاه‌مدت و بلندمدت مربوط به توابع تراز تجاری آورده خواهد شد. تابع زیر اثر نرخ ارز بر تراز تجاری مناطق آزاد را در قالب روش PANEL ARDL نشان می‌دهد:

نتایج جدول زیر برآورد کوتاه‌مدت هر سه تابع تراز تجاری مناطق آزاد را نشان می‌دهد:

جدول 6- نتایج تخمین نرخ ارز و دیگر متغیرها بر سه تابع تراز تجاری مناطق آزاد در کوتاه‌مدت با استفاده از آزمون ARDL

منبع: نتایج تحقیق

نتایج تابع اول تراز تجاری مناطق آزاد که با استفاده از مدل Panel ARDL (PMG) برآورد شده‌اند، نشان می‌دهند در کوتاه‌مدت نرخ ارز تأثیر مثبت بر تراز تجاری مناطق آزاد داشته است و معنی‌دار نیست. همچنین تأثیر ضریب جمله تصحیح خطای مدل منفی و معنی‌دار است. همان‌طور که می‌دانید در کوتاه‌مدت علامت متغیر نرخ ارز و ضریب جمله تصحیح خطای مدل از اهمیت بالایی بر خوردار است. طبق نظریة رز ویلن (1989)، اثرات منفی کوتاه‌مدت و معنی‌دار (نمایان‌شدن ضرایب منفی نرخ ارز در کوتاه‌مدت) که با اثرات مثبت بلندمدت (نمایان‌شدن ضرایب مثبت در متغیر نرخ ارز در بلندمدت) دنبال خواهد شد، وجود اثر منحنی جی را اثبات می‌کند. نتایج به‌دست‌آمده از اثر منحنی جی بر تراز تجاری مناطق آزاد ایران که به‌صورت داده‌های پانل از 6 منطقة آزاد ایران (کیش، قشم، چابهار، اروند، انزلی و ارس) برای متغیر تراز تجاری استفاده شده است، نشان می‌دهند در کوتاه‌مدت اثر منحنی جی بر مناطق آزاد ایران نقض می‌شود و متغیر نرخ ارز تأثیر مثبت بر تراز تجاری آن گذاشته است؛ یعنی سیاست‌های کاهش ارزش پول بر مناطق آزاد ایران مؤثر نبوده است. در کل، اثر سیاست افزایش نرخ ارز باعث بهبود تراز تجاری می‌شود؛ چون در بازة زمانی کوتاه‌مدت معمولاً قراردادهای واردات منعقد شده‌اند و قراردادهای بسته‌شده در طول این دوره، باعث گران‌ترشدن واردات و مقرون به صرفه‌تر شدن صادرات شده است. همچنین، قراردادهای منعقدشده در طول این دوره، باعث گران‌ترشدن واردات و مقرون به صرفه‌تر شدن صادرات شده‌اند. ازاین‌رو، تراز تجاری بهبود می‌یابد؛ اما بعد از سپری‌شدن دورة صعودی و با ورود به دورة زمانی میان‌مدت و بلندمدت به‌تدریج ورود سرمایه و کالاهای سرمایه، بررسی و نیز نهاده‌های تولید به کشور با هزینة بیشتری انجام می‌شوند و تولید گران‌تر تمام می‌شود. درواقع، به‌دلیل وابستگی بخش داخلی به واردات و نیز نبود عکس‌العمل مناسب و سریع ساختار اقتصاد داخلی نسبت به تغییر شرایط، تراز تجاری به‌تدریج روند کاهشی را دنبال خواهد کرد و با تثبیت نرخ ارز به مسیری خواهد رسید که در آن، تراز خارجی در یک مسیر منفی تثبیت می‌شود. تفسیر نتایج برآورد نشان می‌دهد در کوتاه‌مدت ضریب متغیر درآمد ناخالص داخلی به میزان 891928/1-، شاخص کالاهای صادراتی به میزان 16/8662- و متغیر نقدینگی به میزان 316875/4- تأثیر منفی بر تراز تجاری مناطق آزاد گذاشته است و احتمال آمارة آن معنی‌دار نیست. همچنین، تأثیر تغییرهای درآمد ناخالص شرکای تجاری و نرخ ارز تأثیری مثبت گذاشته است که معنی‌دار هم نیست.

نتایج تابع دوم تراز تجاری مناطق آزاد، پس از حذف متغیر درآمد ناخالص داخلی شرکای تجاری، برای کوتاه‌مدت نشان می‌دهند از بین متغیرها تنها ضرایب تصحیح خطا و درآمد ناخالص داخلی معنادار هستند. همچنین، ضریب معنادار و دارای علامت منفی ضریب جمله تصحیح خطا (ECM) بدین معنی است که اگر از یک دوره به دورة بعدی حرکت کنند، 62% از انحراف تابع تراز تجاری از مسیر بلندمدت خود توسط متغیرهای الگو در یک دوره تصحیح می‌شود؛ بنابراین، حرکت به سمت تعادل نسبت به تابع قبل با سرعت نسبت بالاتری صورت می‌گیرد.

نتایج تابع سوم تراز تجاری - نتایج کوتاه‌مدت الگو با اضافه‌کردن متغیر رابطة مبادله و حذف متغیرهای درآمد ناخالص داخلی شرکای تجاری و شاخص قیمتی کالاهای صادراتی - در کوتاه‌مدت نشان می‌دهند آماره احتمال به‌جز متغیر نقدینگی که معنادار است، مابقی متغیرها آماره احتمال آنها معنادار نیست. این متغیرها به‌صورت رشد درآمد ناخالص داخلی، رشد نقدینگی، رشد نرخ ارز و شوک رابطة مبادله برآورد شده‌اند.

نتایج جدول زیر برآورد بلندمدت هر سه تابع تراز تجاری مناطق آزاد را نشان می‌دهد:

جدول 7_ نتایج تخمین نرخ ارز و دیگر متغیرها بر سه تابع تراز تجاری مناطق آزاد در بلندمدت با استفاده از آزمون ARDL

منبع: نتایج تحقیق

نتایج تابع اول تراز تجاری، نتایج متغیر درآمد شرکای تجاری و نتایج برآورد بلندمدت نشان می‌دهند ضرایب بیشتر متغیرها در بلندمدت معنی‌دار نبوده است؛ به‌جز متغیر درآمد ناخالص داخلی که به میزان 136283/6 و متغیر شوک نرخ ارز که به میزان 2684/403 تأثیر مثبت و معنادار بر تراز تجاری مناطق آزاد ایران گذاشته است. مثبت‌بودن ضریب درآمد ناخالص داخلی نشان می‌دهد در بلندمدت مصرف‌کنند‌گان داخلی به سمت کالاهای داخلی، متمایل و باعث افزایش صادرات می‌شوند؛ بنابراین، واردات کالاهای خارجی کاهش می‌یابد که باعث افزایش تراز تجاری می‌شود. همچنین، مثبت‌بودن ضریب متغیر شوک نرخ ارز و معناداربودن آن نشان‌دهندة تأیید شرط مارشال - لرنر در بلندمدت است. متغیر نقدینگی به میزان 6657/17 واحد تأثیر مثبت داشته است؛ اما آماره احتمال آن معنادار نیست. مابقی متغیر ازجمله شاخص قیمت کالاهای صادراتی به میزان 607/7358- درآمد ناخالص داخلی شرکای تجاری تأثیر منفی بر تراز تجاری گذاشته است که معنادار هم نیست.

نتایج تابع دوم تراز تجاری، نتایج بلندمدت الگو که با حذف متغیر WGDP حاصل شده است، نشان می‌دهند همه متغیرها، آماره احتمال معناداری در سطح 95% دارند. همان‌طور که مشاهده می‌شود با حذف متغیر درآمد ناخالص داخلی شرکای تجاری، نتایج تابع تغییرات زیادی کرده‌اند و همه متغیرها ضرایب معناداری در بلندمدت دارند. در برآورد قبل که با درآمد ناخالص شرکای تجاری برآورد شده بود، بیشتر متغیرها، آماره احتمال معناداری نداشته‌اند. در این برآورد درآمد ناخالص داخلی به میزان 224117/3 و متغیر شوک نرخ ارز به میزان 6125/363 تأثیر مثبت بر تراز تجاری مناطق آزاد ایران گذاشته‌اند. همچنین، متغیر نقدینگی به میزان 0942/7- و شاخص قیمتی کالاهای صادراتی به میزان 11/37894- واحد تأثیر منفی و معنادار بر تراز تجاری مناطق آزاد گذاشته‌اند و علائم آنها مورد انتظار تئوریک موضوع است. روابط برآوردی بیان‌کنندة تأثیرگذاری مثبت تولید ناخالص داخلی است؛ یعنی با افزایش نرخ ارز مردم به مصرف کالاهای داخلی روی می‌آورند که کاهش واردات، افزایش صادرات و درنتیجه بهبود تراز تجاری را سبب می‌شود. همچنین، ضریب مثبت و معنادار متغیر نرخ ارز گواه بر تأیید شرط مارشال - لرنر و منحنی جی بر تراز تجاری مناطق آزاد ایران است.

نتایج تابع سوم (نتایج بلند‌مدت الگو با اضافه‌کردن متغیر رابطة مبادله، حذف متغیرهای درآمد ناخالص داخلی شرکای تجاری و شاخص قیمتی کالاهای صادراتی) در بلندمدت نشان می‌دهند تأثیر همه متغیرها (رشد درآمد ناخاص داخلی، شوک رابطة مبادله، رشد نقدینگی و رشد نرخ ارز) بر تراز تجاری مناطق آزاد، مثبت و در سطح بالای 99% معنادار است. نتایج جدول نشان می‌‌دهند رشد متغیر درآمد ناخالص داخلی به میزان 226/7 واحد تأثیر مثبت و معنادار در سطح بالای 95% گذاشته است و نشان می‌دهد با افزایش نرخ ارز در بلندمدت، تولید داخلی افزایش یافته و واردات کالاهای مصرفی کاهش یافته است. شوک متغیر رابطة مبادله به میزان ⁷⁺10×81/2 واحد تأثیر مثبت و معنادار بر تراز تجاری مناطق آزاد گذاشته است. همچنین متغیر نرخ ارز (رشد نرخ ارز) به میزان 6009/18 واحد تأثیر مثبت با آماره احتمال معنادار در سطح بالای 95% گذاشته است که این نتایج شرط مارشال - لرنر و منحنی جی را در بلندمدت تأیید می‌کند.

5-5- برآورد آثار کوتاه‌مدت و بلندمدت نرخ ارز بر تراز تجاری ایران:

پس از برآورد مدل‌های مربوط به تابع صادرات و واردات و سه تابع تراز تجاری مناطق آزاد، در ادامه روابط کوتاه‌مدت و بلندمدت مربوط به توابع تراز تجاری ایران برای مقایسة آن با تراز تجاری مناطق آزاد ایران آورده خواهد شد. تابع زیر اثر نرخ ارز بر تراز تجاری ایران را در قالب روش  ARDLنشان می‌دهد:

نتایج جدول زیر برآورد کوتاه‌مدت تراز تجاری ایران را نشان می‌دهند:

جدول 8- نتایج تخمین نرخ ارز و دیگر متغیرها بر تابع تراز تجاری ایران در بلندمدت و کوتاه‌مدت با استفاده از آزمون (1،0،1،0،1) ARDL

منبع: نتایج تحقیق