بررسی تأثیر اصلاحات ارضی 1341تا1357ش/1962تا1978م بر جمعیت شهری؛ نمونه‌‌پژوهی ایلام

روستاهای بخش مرکزی و زمین کشاورزی شهر ایلام که مشمول قانون اصلاحات ارضی شدند، به قطعات کوچک‌تر تقسیم شدند. این مسئله باعث شد زمینه برای بهره‌برداری لازم از امکانات بالقوﮤ روستاها از بین برود و با افزایش هزﻳﻨﮥ خانواده‌های روستایی و کاهش درآمد آنها، سطح بیکاری افزایش یابد و باعث دلسردی نیروهای جوان شود؛ درنتیجه، هجوم آنها به شهر و اسکان آنها در مناطق حاشیه‌ای شهر را به‌دنبال داشت.

مهاجرت و گسترش شهر ایلام

با ظهور رضاشاه و سیاست اسکان عشایر، ایلام خیابان‌بندی شد و از امکانات رفاهی، خدماتی، تفریحی، بیمارستان، مدرسه، پاسگاه انتظامی و اداره‌های دولتی، همچون اداره فلاحت، برخوردار شد. به علت مرکزیت شهر ایلام و تلاش دولت مرکزی برای استقرار نظم و جذب و تمرکز جمعیت، رشد این شهر سرعت گرفت. موضوع مرکزیت شهر باعث استقرار سازمان‌های و دستگاه‌های مختلف دولتی شد که خود در جذب جمعیت و ایجاد اشتغال در بخش‌های مختلف خدماتی‌اداری نقش بسزایی داشت؛ درنتیجه، شهر ایلام در اثر مهاجرت درون‌استانی رونق گرفت (مهندسین مشاور بُعد تکنیک، 1384: 1).

اصلاحات ارضی بر جاﻣﻌﮥ دهقانی منطقه ایلام تأثیر گذاشت؛ چون در اثر آن، بخش کشاورزی روزبه‌روز در معرض تغییر و نابسامانی قرار می‌گرفت و درعوض، به‌واسطه گسترش صنایع مونتاژ، به مناطق شهری توجه بیشتری می‌شد. این امر، یعنی انهدام بخش کشاورزی، از یک سو زمینه‌ای بود برای دفع روستاییان و از سوی دیگر مناطق شهری عاملی شد برای جذب آنها. در کنار این عامل، افزایش قیمت نفت، تمرکز و استقرار همه‌جاﻧﺒﮥ مراکز خدمات آموزشی و بهداشتی و درمانی در شهر، رشد بی‌روﻳﮥ بخش خدمات، رونق فعالیت‌های ساختمان‌سازی و بورس‌بازی زمین و... در مناطق شهری و توجه‌نکردن به مناطق روستایی ازجمله عواملی بودند که روستاییان منطقه را به مهاجرت به شهر مجبور می‌کردند (حیدری، 1391: 23).

گسترش و رشد جمعیتی شهر ایلام معلول رشد عادی جمعیت شهر، مهاجرت روستاییان اطراف به شهر و پیشرفت گسترﮤ شهری است؛ همچنین عوامل اقتصادی و رشد بی‌قاعدﮤ بخش خدمات به جذب مهاجران در این شهر منجر شد. شهر ایلام به‌واﺳﻄﮥ فعالیت‌های ساختمانی، بورس‌بازی زمین و سود بیشتر سرمایه در شهر، در مقایسه با دیگر شهرستان‌های استان، توجه مهاجران روستایی را جلب کرد. در حالی که در مقابل، ضعف صنایع کشاورزی در روستاها و هزینه گزاف تولید باعث کاهش فعالیت‌های زراعی می‌شد و روستاییان را ناامید می‌کرد (ملکی، 1389: 297).

اضافه بر این، دسترسی آسان به خدمات آموزشی و بهداشتی و تفریحی در شهر ایلام و نبود توازن در زﻣﻴﻨﮥ عرضه خدمات اجتماعی، از دیگر عوامل مهاجرت به شهر ایلام بود. این موضوع موجب رشد جمعیت حاشیه‌ای شهر و ایجاد سکونتگاه‌ها و شهرک‌های حاشیه‌نشین در اطراف شهر شد (شوهانی، ۱۳۷۹: 106و107). در شهر ایلام زمین از نظر کاربری مسکونی، آن هم به‌صورت غیراستاندارد و نامنظم، بیشترین کاربرد را داشت؛ از سویی دیگر کمبود امکانات بهداشتی و رفاهی، بیکاری، نداشتن آب آشامیدنی سالم و بهداشتی، نبود برق، فقر و تقسیم زمین به قطعات کوچک‌تر بین فرزندان هر خانواده از عوامل مهاجرت روستاییان به شهر ایلام شد؛ همچنین رشد صنایع کوچک، شغل‌های دولتی و غیردولتی و وجود مشاغل خدماتی موجود در شهر ایلام از دیگر عوامل جاذبیت برای مهاجرت روستاییان به این شهر بود (علی‌اکبری، 1378: 40).

پرسشی که اینجا مطرح می‌شود این است: چرا از سال 1335تا1345ش/1956تا1966م جمعیت ایلام و به‌ویژه جمعیت روستایی دو برابر شد؟ و چرا در سرشماری سال 1355ش این افزایش جمعیت به نصف رسید و مانند دهه چهل رشد کمتری داشت؟ در پاسخ باید گفت در این فرازوفرود جمعیتی ایلام، علت‌ها و عوامل زیر نقش بیشتری داشته‌اند: پس از سال 1335ش، مردم با افزایش رعایت سطح بهداشت، از میزان مرگ‌ومیر کاستند. مسئولان بهداشت و سایر مسئولان مربوط به این بخش نیز با واکسینه‌کردن مردم و آگاه‌کردن آنها از چگونگی مبارزه و پیشگیری از امراض واگیردار، از شیوع این بیماری‌های جلوگیری کردند (مصدق، 1355: 24و25).

با اجرای مرﺣﻠﮥ نخست اصلاحات ارضی در ایران، بیشتر مردم روستایی ایلام صاحب زمین شدند؛ پس به اداﻣﮥ زندگی امیدوار شدند. تبدیل ایلام از شهرستان به فرمانداری کل در سال 1343ش/1964م و سپس تبدیل آن به استان در 1353ش/1974م، یکی از عوامل مهم افزایش جمعیت در ایلام بود؛ چون با اختصاص بودﺟﮥ بیشتر به این منطقه، امکانات زندگی و امیدواری به زندگی افزایش یافت. امیدواری روستاییان به نتایج اصلاحات ارضی از دیگر عوامل افزایش جمعیت در ایلام بود. با اجرای طرح سپاه‌دانش که به موجب آن بیشتر روستاهای ایلام مشمول این طرح شدند، تعداد مدارس افزایش یافت‌.

پس از اجرای اصلاحات ارضی، حضور دولت در روستاها افزایش یافت. دولت با اعزام «سپاه‌دانش» که برای مبارزه با بی‌سوادی بود و احداث «خانه‌های بهداشت» که برای آگاه‌کردن مردم از مسائل بهداشتی بود و همچنین اعزِام «سپاه‌ترویج» برای آموزش روستاییان در زمینه‌های کشاورزی و آبیاری و مبارزه با آفات نباتات و اعزام دامپزشک برای مبارزه با بیماری‌ دام‌ها حضورش را در روستاها پررنگ کرد. در دهه چهل شمسی، میزان درآمد مردم به‌ویژه روستاییان افزایش یافت. علت این امر نیز برخورداری آنها از زمین‌های زراعتی بود و این موضوع در رشد جمعیت این استان نقش داشت. در این دهه، دولت برای کنترل جمعیت هنوز برنامه‌ای جدی نداشت و حتی دولت از افزایش جمعیت حمایت می‌کرد؛ بنابراین نتیجه می‌گیریم با توجه به علت‌های ذکرشده، از سرشماری سال 1335ش تا سرشماری آبانماه 1345ش، جمعیت استان ایلام با افزایشی فزاینده، دو برابر شده است (اکبری، 1393: 328و329).

با این مقدمات، به بخش اساسی این نوشتار دربارﮤ پیامدهای جمعیتی اصلاحات ارضی در شهر ایلام بازمی‌گردیم. شهر ایلام به علت داشتن موقعیت اقلیمی برجسته و مرکزیت امور اداری، بازرگانی، تجاری، صنعتی، آموزشی، نظامی و غیره، در منطقه جاذبه‌ای ویژه دارد. این مسئله موجب جذب مهاجران بسیار و به دنبال آن، رشد سریع واحدهای مسکونی و شهرک‌های حاشیه‌ای و منطقه‌های مسکونی در اطراف شهر شد. شهرک‌های حاشیه‌نشین بدون برنامه، در زمین‌هایی که برای سکونت مناسب نبودند، توسعه پیدا کردند و زمین‌های گوشه و کنار را بلعیدند. برای ساماندهی این مکان‌ها اقداماتی همچون خیابان‌بندی و جداسازی زمین‌ها صورت گرفت؛ اما شیوﮤ تصاحب زمین، وضعیت بناها، بهره‌نبردن لازم از خدمات شهری، رواج شیوﮤ جدیدی از زندگی و رفتارهای فرهنگی و اجتماعی ساکنان موجب شکل‌گیری مناطق حاشیه‌نشین در اطراف شهر شد (صیدی، ١٣٨٢: 52).

هم‌زمان با رویداد انقلاب اسلامی و دگرگونی‌های سیاسی و اجتماعی آن، مردم روستاها با زندگی شهری آشنا شدند و مهم‌تر از همه، شروع جنگ تحمیلی باعث گسترش مهاجرت شد. در این بین، رشد بی‌برناﻣﮥ شهر در ایجاد مناطق حاشیه‌ای و واحدهای مسکونی نقش بسزایی داشت. در خلال سال‌های 1355تا1365ش/1976تا1986م، گسترش فیزیکی شهر بیشتر از دهه‌های پیش بود. این گسترش علاوه‌بر افزایش جمعیت شهر، سیاست‌های تعیین حدود بافت فیزیکی شهر را ناکارآمد کرد و موجب واگذاری زمین‌های حاشیه‌ای برای ساخت‌وسازهای مسکونی و شهری شد؛ درنتیجه، شهر ایلام باتوجه به ویژگی‌های عمرانی خود، رشد و گسترش افقی داشته است (یاری، ١٣٨٧: ١٨٥).

گسترش ساخت‌وسازهای شهری در اطراف بافت قدیم و باغ‌ها و زمین‌های کشاورزی به‌صورت منسجم در جریان بود. افزون بر این، رشد شهر به سوی روستاهای اطراف به طور کامل مشهود است. محله‌های حاشیه‌نشین شهر ایلام در قسمت‌های جنوب و جنوب شرقی شهر رشد کرده‌اند؛ ازجمله این محله‌های حاشیه‌نشین باید از بان‌بَرز و بان‌بور و سبزی‌آباد نام برد. مناطقی که از بیشتر خدمات شهری بی‌بهره‌اند و حتی کوچک‌ترین فضاهای سبز را ندارند. در این بین سواستفادﮤ دلالان و واسطه‌ها و بورس‌بازان زمین و مسکن باعث رشد سریع این‌گونه محله‌های حاشیه‌نشین شده است (عسکری، 1396: 62).

این مکان‌ها از نظر خدمات عمومی و زیربنایی ضعیف‌اند و اسکان‌های غیرعادی و فقیرنشین را ایجاد کرده‌اند. درواقع، این محله‌ها متأثر از علت‌های ساختاری مانند نابرابری در فرصت‌ها و پخش نامتعادل ثروت و درآمد به وجود آمده‌اند و مشکلات کالبدی اجتماعی و اقتصادی را جلوه می‌دهند (یاری، 1387: ١٨٥).

تبلور پیامدهای حاشیه‌نشینی به‌صورت آسیب‌های اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی، بهداشتی، زیست‌محیطی و سیاسی است؛ بنابراین پیامدهای منفی همچون وضعیت نامناسب اسکان آنها و ساختمان‌های متفاوت و بدون رعایت اصول فنی و شهرسازی را به‌دنبال دارد؛ درنتیجه، بافت شهری را به‌ویژه در مناطق حاشیه‌نشینی شهر دچار آشفتگی می‌کند (بهادری، 1383: 204).

جمعیت‌شناسی (demography)شهر پس از اصلاحات ارضی

در دورﮤ پهلوی دوم، در جریان برنامه‌های عمرانی اول تا سوم، بیشترین اهمیت به بخش کشاورزی داده شد. نتیجه‌ای که این برنامه‌ها در پی داشت، توجه بیشتر به امور کشاورزی در روستاها و تشویق عشایر به یکجانشینی و روی‌آوردن به کشاورزی بود. اصلاحات ارضی از دو نظر بر ترکیب جمعیت اثر گذاشت: نخست اینکه اصلاحات ارضی به کاهش قدرت مالکان بزرگ در روستاها و تقسیم زمین‌ها به قطعات کوچک‌تر منجر شد؛ دوم اینکه با معرفی اَشکال مالکیت جدید از نظر حقوقی، بسیاری از زمین‌هایی را که مراتع عشایر به حساب می‌آمد، از دست آنها خارج کرد و درنتیجه، یکجانشینی و اشتغال به کشاورزی در روستاها، تنها راه پیش روی عشایر بود. ازجمله تغییرات دیگر اصلاحات ارضی بر جمعیت این بود که حکومت پهلوی نظام سرمایه‌داری را گسترش داد. یکی از سیاست‌های این نظام واردکردن گوشت و فرآورده‌های دامی و عرﺿﮥ آنها به قیمتی رقابت‌ناپذیر با عشایر بود. این امر اقتصاد ایلات و عشایر را تهدید می‌کرد و آنها باید برای اقتصاد و معیشت خود جایگزینی می‌یافتند. درنهایت اینکه با توجه به سیاست اسکان اجباری عشایر و در ادامه، سیاست‌های دولت در راستای توﺳﻌﮥ بخش کشاورزی و اصلاحات ارضی، جمعیت عشایر کاهش یافت (ملکی، 1389: 217).

روند یکجانشینی عشایر عامل اصلی ایجاد و گسترش روستاها به شمار می‌رود. در آمارناﻣﮥ سال 1345ش/1966م جمعیت روستاهای استان ایلام 4/63درصد بود. این روند در سال 1355ش/1976م به 2/64درصد افزایش یافت. این امر از روند یکجانشینی عشایر و گسترش روستاها، پس از اصلاحات ارضی، نشان دارد. افزایش جمعیت شهر ایلام در فاصله سال‌های 1345تا1355ش، بیان‌کنندﮤ این موضوع است که بیشتر خانوارهای کوچ‌نشین در شهر ایلام اسکان یافته بودند. در شهر ایلام، به‌استثنای برخی محله‌های شهر که ساکنان آنجا را شهروندان قدیم ایلام تشکیل می‌دادند و به طور عمده کسبه و پیشه‌وران و کارمندان دولت و شرکت‌ها بودند، ساکنان سایر محله‌ها از گروه‌های قبیله‌ای وابسته به ایلات و طوایف بزرگ استان بودند (طرح جامع توسعه ایلام، 1374: 19و20).

زبان ارقام جمعیتی در نحوﮤ رشد جمعیت شهری با داده‌های تاریخی مطابقت دارد. آمارهای موجود آشکارا تلاطم جمعیتی را در مسیر شهرنشینی، با رشد خدمات در مرکز استان، نمایش می‌دهد. براساس نتایج سرشماری آبان1345ش/1966م در استان ایلام، جمعیت این استان 75هزار و 457 نفر بود که از این تعداد، 40هزار و 433 نفر مرد و 35هزار و 25 نفر زن بود. برپاﻳﮥ این آمار در این سال، جمعیت شهر ایلام 15هزار و 493 نفر بود. در سرشماری سال 1355ش میزان جمعیت 32هزار و 474 نفر در قالب 5هزار و 735 خانوار بیان شده است. در این دورﮤ ده‌ساله، رشد سالاﻧﮥ جمعیت در شهر ایلام 7/7درصد گزارش شده است. توزیع سنی جمعیت شهر ایلام در این زمان، از جوان‌بودن این شهر نشان دارد؛ زیرا بیش از 40درصد جمعیت این شهر سن کمتر از 15 سال داشتند. در سال 1335ش/1956م، سهم افراد با سن کمتر از 15 سال، 62/46درصد بود که این مقدار در سال 1345ش به 11/48درصد و در سال 1355ش به 01/47درصد رسید (ملکی، 1389: 183و184).

در آمارها به جمعیت و آموزش نیز توجه شده است. در سال 1345ش جمعیت باسواد شهرستان ایلام 55هزار و 229 نفر اعلام شده است که از این تعداد باسواد در شهر ایلام، سهم زنان 36/2درصد و سهم مردان 51/9درصد بود. این درصدها نشان می‌دهد سطح سواد در بین مردان، در مقایسه با زنان، بیشتر بوده است (مرکز آمار ایران، استان ایلام، 1345). در آبان1355، 3/27درصد جمعیت شش‌ساله و بالاتر استان ایلام را افراد باسواد تشکیل می‌دادند. این میزان برای مردان 3/38درصد و برای زنان 5/15درصد بوده است. با گذشت یک دهه، آمار جمعیت باسواد از افزایش تعداد باسوادان در بین مردان و زنان شهر ایلام نشان دارد که البته سهم مردان بار دیگر بیشتر از زنان است (مرکز آمار ایران، استان ایلام، 1355).

چگونگی عملکرد نظام اقتصادی هر جامعه، ازجمله شاخص‌ها و ابزارهای شناخت چگونگی اشتغال جمعیت در بخش‌های گوناگون اقتصادی است. اینکه کدام بخش‌های اقتصادی بیشترین امکان جذب را در میان شاغلان اقتصادی دارند، حائز اهمیت است. کشاورزی و صنعت و خدمات سه حوزﮤ اصلی فعالیت‌های اقتصادی در استان ایلام و به تبع آن شهرستان و شهر ایلام بود. در آبان1345 از 47هزار و 661 نفر جمعیت ده سال به بالای شهرستان ایلام، 22هزار و 122 نفر از نظر اقتصادی فعال بودند که از این تعداد، مردان و زنان بالای ده سال فعال در شهر ایلام 9هزار و 906 نفر بودند. سهم مردان فعال شهر ایلام 66/9درصدد و سهم زنان فعال 0/5درصد بود. در حوزﮤ شهر ایلام درمجموع 3هزار و 663 نفر شاغل زن و مرد وجود داشت که در حوزﮤ کشاورزی 34هزار و 443 نفر فعال بودند. در این دوره، درصد شاغلان بخش کشاورزی،‌ در مقایسه با دو حوزﮤ صنعت و خدمات، بیشتر بود (مرکز آمار ایران، استان ایلام، 1345).

در آبان1355‌ش جمعیت ده سال و بالای ده سال استان 153هزار و 949 نفر بود که از این جمعیت، 1/42درصد از فعالان اقتصادی بودند. از این تعداد، سهم مردان 7/79درصد و سهم زنان 5/1درصد بود (اکبری، 1393: 325 ). از 63هزار و 111 نفر جمعت شاغل استان ایلام، 4/68درصد در بخش کشاورزی، در مشاغلی همچون کشاورزی، شکار، جنگل‌داری و ماهی‌گیری، 8/17درصد در بخش صنعت و کارهایی همچون استخراج معادن، صنعت ساختمان و برق و گاز و آب و 6/13درصد در بخش خدمات و اموری همچون فروش، هتل‌داری، رستوران و کافه‌داری، حمل‌ونقل و انبارداری، ارتباطات و مخابرات، خدمات مالی و بیمه، ملکی و تجارتی و نیز خدمات اجتماعی و شخصی فعالیت می‌کردند (مرکز آمار ایران، استان ایلام، 1355).

رشد سریع جمعیت شهر ایلام بر کمبود و کیفیت مسکن و کاربری آن اثرهایی گذاشت. براساس آمار آبان1345، تعداد واحدهای مسکونی معمولی برای کل شهرستان ایلام 12هزار و 86 واحد مسکونی بود که سهم شهر ایلام 2هزار و 44 خانوار بود؛ یعنی براساس این آمار، تعداد واحدهای مسکونی معمولی برحسب تعداد خانوار و استفاده از برق و لوله‌کشی و نوع منابع آب مصرفی در مناطق مختلف شهرستان ایلام در کل 12هزار و 86 خانوار بود که سهم شهر ایلام 2هزار و 44 خانوار بود. از این تعداد، هزار و 379 خانوار دارای برق، 426 خانوار دارای لوله‌کشی آب، تعداد 420 واحد آب لوله‌کشی داخل ساختمان و 892 واحد آب لوله‌کشی خارج از واحد مسکونی در اختیار داشتند و 427 خانوار از چاه و 74 خانوار از قنات و بقیه از 2 رودخانه و 229 چشمه استفاده می‌کردند (مرکز آمار ایران، استان ایلام، 1345).

براساس نتایج سرشماری آبان1355‌ش، در استان ایلام 42هزار و 742 خانوار وجود داشت. میانگین افراد در خانوارهای مستقل این استان 7/5 نفر بود. این میانگین در مکان‌های روستایی و شهری به نوبت 8/5 و 5/5 نفر بود. در آبان1355، انباشتگی جمعیت در این استان برابر 9/12 نفر در هر کیلومترمربع بود (مرکز آمار ایران، استان ایلام، 1355).

در آبان1355­ از 42هزار و 689 خانوار معمولی استان ایلام، 9/75درصد در واحدهای مسکونی سکونت داشتند و 1/24درصد بقیه در کارگاه، چادر، کپر، آلونک و مشابه زندگی می‌کردند. درصد خانوارهای معمولی در واحدهای مسکونی معمولی در نقاط شهری و روستایی استان، به ترتیب 6/99 و 9/69درصد بود. به‌ازای 42هزار و 689 خانوار معمولی در سطح استان 32هزار و 412 واحد مسکونی معمولی، 52 کارگاه، 71 واحد کپر و مشابه کپر، 15 واحد آلونک و زاغه و مشابه، 10هزار و 136 چادر و 3 سرپناه دیگر وجود داشت (مرکز آمار ایران،استان ایلام، 1355).

 در آبان1355، در مناطق شهری استان ایلام 8هزار و 616 خانوار، 8هزار و 583 واحد مسکونی معمولی، 1 واحد کپر، 3 واحد آلونک و زاغه، 18 واحد چادر و 3 واحد دیگر وجود داشت؛ همچنین در مناطق روستایی استان، 34هزار و 73 خانوار روستایی وجود داشت که به‌ازای آنها 23هزار و 829 واحد مسکونی معمولی، 44 کارگاه، 70 کپر، 12 آلونک و 10هزار و 118 چادر (سیاه‌چادر) وجود داشت.

براساس آمار آبان1355، 8/37درصد واحدهای مسکونی پیش از سال 1346‌ش، 9/39درصد در فاصله سال‌های 1351تا1354ش و 4/5درصد در سال 1355 ساخته شده بودند؛ همچنین براساس این آمار، 28درصد واحدهای مسکونی استان ایلام آب لوله‌کشی و 9/23درصد برق داشتند (مرکز آمار ایران، استان ایلام، 1355).

با توجه به آمار، در بازه ده‌ساله پس از مرﺣﻠﮥ سوم اصلاحات ارضی، خدمات رشد کرد و سطح سواد و بهداشت ارتقا پیدا کرد. این دو متغیری است که در رشد جمعیت شهر ایلام ﺗﺄثیر مستقیم داشت و آمارها این نکته را بیان می‌کنند. این مسئله همچنین موجب رشد کمی و فیزیکی شهر به سوی زمین‌های کشاورزی حاﺷﻴﮥ شهر شد؛ پس مناطق جدیدی در کنار بافت قدیمی شهر ایجاد شد که بعد‌ها بخش محله‌های اضافه‌شده بر شهر به شمار می‌آمد. دو فاکتور خدمات و اسکان، در کنار هم، جذب و اقامت در شهر را تسهیل کرد.

نتیجه

دولت ایران در سال 1341ش/1963م اصلاحات ارضی در کشور را مطرح کرد و سپس دو مجلس شورای ملی و سنا این طرح را تصویب کردند. طرحی که در سه مرحله به اجرا درآمد. نخستین مرحله در سال 1341ش/1963م آغاز شد که براساس آن هرکس مالک بیش از یک روستا بود، باید اضاﻓﮥ آن را به دولت می‌فروخت. در این مرحله ارسنجانی حضور داشت و 700هزار نفر صاحب زمین شدند. مرﺣﻠﮥ دوم در سال 1343ش/1965م آغاز شد و در این مرحله اجاره‌داری زمین برای زارعانی فراهم شد که زمین را زیر کشت می‌بردند این امر حق مالکیت زمین‌داران را تضمین می‌کرد. بالاخره در سال‌ 1348ش/1970م حکومت تصمیم گرفت مرﺣﻠﮥ سوم را آغاز کند و براساس این قانون، زمین‌هایی که به مدت سی سال به اجاره رفته بودند، به مستأجران فروخته می‌شدند.

هدف اصلاحات ارضی انجام سلسله اقدامات مکمل و پیوسته‌ برای ایجاد تغییرات اساسی در کشاورزی بود. تغییراتی همچون مالکیت اراضی مزروعی، نظام‌های بهره‌برداری و شیوه تولید، افزایش تولید و درنتیجه افزایش درآمد و رفاه کشاورزان؛ همچنین اصلاحات ارضی در درﺟﮥ نخست دنبال تقسیم زمین و از بین بردن نفوذ مالکان عمده بود. با اجرای قانون اصلاحات ارضی، استان ایلام هم شامل این اصلاحات شد و قسمتی از املاک دولتی در حوزﮤ شهرستان‌های مهران و دهلران و دره‌شهر و همچنین قسمتی از املاک شهرستان‌های ایلام، ایوان، سیروان و چرداول را دولت وقت خریداری کرد. در حوزﮤ بخش مرکزی شهرستان ایلام، 32 پلاک مشمول مقررات اصلاحات ارضی شد که 31 پلاک آن در اجرای مرﺣﻠﮥ سوم قانون اصلاحات ارضی خریداری شد و یک پلاک آن را دولت وقت، سازمان تعاون و امور روستاها، خرید که در مالکیت بانک کشاورزی بود.

در بیشتر شهرهای بزرگ ایران، اصلاحات ارضی باعث راهی‌شدن قشر عظیمی از دهقانان فقیر و خرده‌پا و خوش‌نشینان به شهرها، به‌ویژه شهرهای بزرگ، شد و گسترش حاشیه‌نشینی در این شهرها را به دنبال داشت. اصلاحات ارضی در استان ایلام و به تبع آن در شهر ایلام، باعث هجوم سیل‌آسای مهاجران در این دوره شد و رشد سریع شهر و گسترش حاشیه‌نشینی را موجب شد. همین موضوع فرصت برنامه‌ریزی برای گسترش آیندﮤ شهر و استقرار عناصر و کاربری‌های لازم به‌صورت متعادل در سطح شهر و محله‌ها را از بین برد. اصلاحات ارضی در ایران نابرابری‌های بسیاری را در زمینه‌های مختلف اقتصادی و سیاسی و اجتماعی به وجود آورد این در حالی بود که هدف از اجرای اصلاحات ارضی ایجاد قشری از دهقانان مستقل و متکی‌به‌خود بود؛ اما نتیجه درست عکس بود و بیشترِ دهقانان به علت کمبود اعتبار و سرمایه و نیز نداشتن زمین کافی و مناسب، استقلال و اتکای خود را از دست دادند و برخلاف انتظار، نفوذ مالکان کاهش نیافت. در عین حال قدرت سیاسی به دولت انتقال یافت. دولت نیز بقایای مالکان و دهقانان ثروتمند را تقویت کرد و تمام این عوامل، فقر و نابرابری بیشتر را در سطح روستاها گسترش داد. فاﺻﻠﮥ بین فقرا و ﻃﺒﻘﮥ غنی روزبه‌روز افزایش یافت و سطح توسعه در روستاها ارتقاء نیافت و حتی کاهش نیز یافت.

پی‌نوشت

1. در استان ایلام مقادیر اندازه‌گیری زمین براساس هکتار، مَن، جفت، پا و فرد است. هکتار معادل 50مَن و هر مَن معادل 3کیلو. هکتار معادل 10000مترمربع، مَن معادل 200مترمربع، هر جفت گاو معادل 8پا، هر فرد معادل جفت گاو و هر پا معادل جفت گاو و فرد است (درویشی زنگنه، مصاحبه: 1399).