مطالعۀ جامعه‌شناختی نقش فرایند اجتماعی در تبیین رفتارهای پرخطر

مقدمه

دورۀ جوانی، یکی از مهم‌ترین، پرتلاطم‌ترین، حساس‌ترین دوره‌های سنی در هر جامعه‌ای محسوب می‌شود و از مراحل مهم در جامعه‌پذیری کنشگران، ایجاد توسعه، نظم‌گرایی، نهادینه‌سازی هنجارهای اجتماعی و اخلاقی است و نقش برجسته‌ای در توسعۀ مسئلۀ امنیت روانی و اجتماعی دارد؛ به‌گونه‌ای که تداوم چنین رفتارهای مخاطره‌آمیزی از سوی آنان، موجب شکل‌گیری خرده‌فرهنگ ضداجتماعی می‌شود و زمینۀ ناامنی، ترس از جرم، هراس اجتماعی و کاهش اعتماد را در بین شهروندان فراهم می‌آورد.

جوانان همواره در کانون کنترل و نگرانی بزرگسالان و ساختار اجتماعی بوده‌اند و گستره‌ای از ترس و نگرانی‌ها به‌طور مداوم دربارۀ رفتار و مسائل جوانان وجود دارد (فرانس^[1]، 1395: 11). هم‌نوا نبودن این رفتارها با هنجارهای اجتماعی و بروز آن به شکل رفتارهای مخاطره‌آمیز ممکن است پیامدهای جبران‌ناپذیری برای کل جامعه داشته باشد. بروز این رفتارها، به‌عنوان یکی از مهم‌ترین مسائل اجتماعی جوامع، زندگی فرد و دیگران را مختل و جامعه را دچار آسیب جدی می‌کند و نتایج منفی و مخرب جسمی، روان‌شناختی و اجتماعی را در جامعه افزایش می‌دهد و خود ممکن است علت و بسترساز بسیاری از آسیب‌های دیگر شود. رفتارهای پرخطر^[2] ازجمله استعمال دخانیات، الکل و سایر داروها، نداشتن تحرک و فعالیت، خشونت، نداشتن مهارت مقابله با استرس و فشارهای روانی، پایبندنبودن به اصول اخلاقی و رفتارهای جنسی ناامن، پیامدهای اجتماعی را با خود به همراه خواهد داشت و بخش مهمی از منابع خانواده‌ها و جامعه را برای پیشگیری از رفتارهای پرخطر به خود اختصاص می‌دهد (سعادتی، 1396: 7). رفتارهای پرخطر، ممکن است در کوتاه‌مدت و بلندمدت، تأثیر نامساعدی بر سلامتی افراد داشته باشد و بر سلامتی دورۀ بزرگسالی جوانان نیز اثر بگذارد (Crosby and et al., 2009: 4).

با توجه به ساختار سنی جوان کشور و نظر به اینکه جوانان، آسیب‌پذیرترین قشر جامعه در برابر بروز رفتارهای مخاطره‌آمیز هستند، بدیهی است هر گونه ضایعه و نارسایی در بهداشت جسمی و روانی و درنتیجه، کاهش توانایی‌های این قشر حرکت‌ساز، به‌گونه‌ای پرهیزناپذیر، به کندی پیشرفت جامعه منتهی می‌شود و بروز این رفتارها در درازمدت نیز ممکن است آثار منفی بر سلامتی افراد جامعه داشته باشد.

 مطابق آمار سازمان پزشکی قانونی، شایع‌ترین علل مرگ‌ومیر جوانان و نوجوانان زیر 25 سال در ایران، در مرتبۀ اول، تصادفات رانندگی و سپس مسمومیت‌های ناشی از الکل، مواد مخدر و خودکشی بوده است (احمدی و معینی، 1394: 2). شهر تبریز نیز به‌عنوان یکی از کلان‌شهرهای ایران، از این امر مستثنا نیست و نتایج برخی مطالعات در این شهر نشان می‌دهد میانگین بزهکاری با مؤلفه‌های وندالیسم، خشونت، سرقت و تقلب، استعمال مواد مخدر، الکل و کج‌روی‌های فرهنگی برابر با 45 درصد است (جعفری، 1389: 102). میانگین پرخاشگری روانی و فیزیکی نیز، برابر با 43/62 بوده است که میانگین مذکور، حاصل بیشتر از حد متوسط است (سعادتی و عباس‌زاده، 1392: 129). میانگین گرایش به اغتشاشات شهری برابر با 13/41 درصد برآورد شده است (اسلامی بناب، 1392: 93) و در مطالعۀ حسنی نیز 46 درصد، خشونت؛3/15 درصد، سرقت؛ 46 درصد، وندالیسم؛ 9/12 درصد، مصرف مواد و 42 درصد، کج‌روی جنسی برآورد شده است (حسنی، 1394: 14). همچنین نزدیک به نیمی از جمعیت این کلان‌شهر (79/46 درصد) را جوانان تشکیل می‌دهند (مرکز آمار ایران، 1395).

در این میان، نظریه‌های فرایند اجتماعی،^[3] نقش جامعه‌پذیری را در بروز رفتار انحرافی و پرخطر بررسی می‌کنند. بر این اساس، حضور افراد در فضاهای اجتماعی متفاوت به شکل‌گیری هویت‌های گوناگون و گاهی متضاد کمک می‌کند. بر همین اساس، با بالغ‌شدن افراد، عناصری از جامعه که با آن تماس و ارتباط نزدیک و صمیمانه‌ای دارند، بر الگوهای رفتاری آنان تأثیر می‌گذارد. درحقیقت، شخصیت افراد از لابه‌لای همین روابط اجتماعی و از درون شبکه‌های اجتماعی ساخته و پرداخته و ارزش‌های فرهنگی درونی می‌شود. نظریه‌های فرایند اجتماعی، جوان کج‌رو را فردی به تصویر می‌کشند که رفتار وی، که در بستر روابط اجتماعی و فرایندهای اجتماعی شکل گرفته است، در تضاد با هنجارهای جامعه معمولی قرار دارد. پژوهش حاضر نیز درصدد پاسخگویی به پرسش‌های ذیل است:

- میزان بروز رفتارهای پرخطر در بین جوانان شهر تبریز در چه حدی است؟

- فرایند و سازوکار‌های اجتماعی، چه تأثیری در بروز رفتارهای پرمخاطرۀ جوانان دارد؟

چارچوب نظری

توجه به رفتارهای پرخطر در میان جوانان و کوشش برای شناخت و پیشگیری آنها از اواخر دهۀ 1980 از ایالات متحده آغاز شده و گسترش روزافزونی در میان سایر جوامع داشته است. رفتارهای پرخطر عبارت است از رفتارهایی که ارتکاب آن، احتمال صدمه و آسیب‌دیدن فرد و جامعه را در پی دارد (Zuckerman, 2006: 52). بنا به تعریف ایگرا و ایروین^[4]، رفتارهای پرخطر رفتارهایی است که به‌طور عمدی انجام می‌شود و پیامدهای نامشخصی به بار می‌آورد و احتمال دارد این پیامدها برای سلامتی، شخص مضر باشد (هوگارد^[5]، 1393: 90). آرنت^[6] نیز، آن دسته از رفتارهایی را که پیامدهای شخصی و اجتماعی دارد، رفتار مخاطره‌آمیز تعریف می‌کند و به‌عقیدۀ وی، افراد، کنترل زیادی بر پیامدهای احتمالی آن ندارند. او معتقد است مخاطره‌پذیری، بیش از هر چیز از محدودیت‌هایی تأثیر می‌پذیرد که خانواده، جامعه، مدرسه و فرهنگ برای آن قائل می‌شوند (Arnett, 1995: 68). براساس تعریف دیگر، رفتار پرخطر، رفتاری است با پیامدهای نامطلوب که با احتمال آسیب یا لطمه همراه است و به‌طور کلی، چنین رفتارهایی به‌طور مستقیم و غیرمستقیم با سلامت و رفاه افراد مرتبطند (Ritchter, 2010: 26، به نقل از رحمانی، 1394: 37).

برای فهم تفاوت بین انواع رفتارهای پرخطر، مور و گالون^[7]، چهار گروه از رفتارهای مخاطره‌آمیز را مشخص کرده‌اند که عبارتند از: رفتارهای مخاطره‌آمیز هیجان‌خواهی، رفتارهای مخاطره‌آمیز حاکی از سرکشی و نافرمانی، رفتارهای مخاطره‌آمیز بی‌احتیاطانه و رفتارهای مخاطره‌آمیز ضداجتماعی (Leather, 2009: 297، به نقل از رحمانی، 1394: 37). مرکز کنترل و پیشگیری از بیماری‌های ایالات متحدۀ امریکا، شش نوع بحرانی از رفتارهای مخاطره‌آمیز را مشخص کرده است: نداشتن فعالیت فیزیکی، عادات بد غذایی، سیگارکشیدن، مصرف الکل، رفتارهای جنسی و خشونت که علت اصلی مرگ‌ومیر و ناتوانی در میان جوانان و بزرگسالان است (رحمانی، 1394: 37).

از سال 1991، ایالات متحدۀ امریکا، برنامه‌ای ملی با نام «سیستم نظارت بر رفتارهای پرخطر^[8]» را طراحی کرد و به اجرا گذاشت که ارزیابی نُه مقوله از رفتارهای پرخطر شامل خشونت، خودکشی، بی‌ملاحظگی در رانندگی، مصرف دخانیات، الکل و مواد، رفتارهای پرخطر جنسی، رفتارهای تغذیۀ ناسالم و نداشتن فعالیت‌های بدنی و ورزش را در برمی‌گرفت. در ایران نیز برنامۀ آموزش مهارت‌های زندگی در مدارس، که از سال 1381 به اجرا در آمد، بر همین اساس طراحی شده است. این طرح، شامل آموزش‌های پیشگیرانه در چهار مورد دخانیات، اعتیاد، ایدز و خشونت است که در قالب آموزش مهارت‌های ارتباطی، توانایی تصمیم‌گیری، توانایی تفکر خلاق، مهارت خودشناسی و توانایی مقابله با هیجان‌ها و تنش و... ارائه می‌شود (سلیمانی‌نیا و همکاران، 1384: 78).

مبنای نظریه‌های فرایند اجتماعی اینگونه است که بیشتر کنشگران از روابط خانوادگی، پیوندهای گروهی همسالان، مراکز آموزشی و کنش متقابل با اشخاص تأثیر می‌گیرند. اگر این روابط، مثبت باشد، افراد از عهدۀ مقررات جامعه برمی‌آیند؛ اما اگر این روابط، مخرب و ناسالم باشد، موفقیت‌های متداول، احتمالاً غیرممکن می‌شود و راه‌ حل‌های انحرافی و پرخطر جایگزین آن خواهد شد (Siegel, 2008: 214). دیدگاه فرایند اجتماعی، دو شاخۀ عمدۀ یادگیری اجتماعی و کنترل اجتماعی دارد که درادامه به این دیدگاه‌ها توجه می‌شود:

یادگیریاجتماعی

نظریه‌های یادگیری اجتماعی، رفتار انحرافی را محصول یادگیری هنجارها، ارزش‌ها و رفتارهای مربوط به فعالیت‌های انحرافی می‌دانند. نظریۀ یادگیری بر فراگیری نگرش‌ها، معاشرت‌ها و رفتارهای لازم برای تداوم زندگی منحرفانه تأکید می‌کند. این نظریه بر آن است که برای شروع یک زندگی توأم با کج‌روی، جوانان قانون‌شکن باید نگرش‌ها، رفتارها و فنون لازم برای ارتکاب انحراف و سپس غلبه بر آشفتگی عاطفی را یاد بگیرند (سیگل و سنا^[9]، 1384: 259). در این میان، خانواده به‌عنوان یکی از کارگزاران اصلی جامعه‌پذیری، مهارت‌ها و ارزش‌های اجتماعی و اخلاقی و فرهنگی بهنجار را منتقل می‌کند. درمقابل، انزوا از خانواده یا بیگانگی با آن و به‌طور کلی، جامعه‌پذیری نادرست، اغلب فرد را با رفتارهای ضداجتماعی و انحرافی مواجه می‌کند (Park and Buriel, 1998: 463).

ویلیام گود^[10]، نهاد خانواده، سازمان و انگاره‌های آن را کلیدی برای شناخت شخصیت و رفتار فرد پرورش‌یافته در آن تلقی می‌کند و هرگونه نابسامانی و بی‌سازمانی در این نهاد و ساختار آن را در بروز توسعه و تکوین شخصیت منحرف و کج‌رو دخیل می‌داند. الیزابت هارلوک^[11] نیز منشأ نابهنجاری را در محیط خانواده و در ساختارهای آن جست‌وجو می‌کند و آن را معلول نحوۀ تربیت، سازوکار‌های جامعه‌پذیری در خانواده می‌داند. دوروتی لاونولت^[12] دربارۀ نقش رفتارهای آسیب‌زای خانواده در شکل‌گیری رفتار نابهنجار متذکر می‌شود که تجربیات اولیۀ زندگی در تعیین چگونگی رفتار مؤثر است و خانواده، اولین نهادی است که زمینۀ چنین تجربیاتی را فراهم می‌کند (محسنی تبریزی، 1383: 70-76).

سوبل^[13] معتقد است شیوه‌های جامعه‌پذیری با استقلال کودکان تغییر می‌یابد و این امر، خود ناشی از ورود جوانان به ساختارهای اجتماعی متعدد و متنوع است. این امر به شکاف نسلی^[14]، کاهش کنترل والدین در خانواده و جایگزینی فرهنگ جوانان منجر می‌شود که در آن، اقتدار والدین کاهش می‌یابد و بستر برای بروز رفتارهای مخاطره‌آمیز فراهم می‌شود. بر این اساس، بروک جاکوبسن و همکاران^[15]، معتقدند شکاف نسلی قشر جوان در رابطه با مسائل اجتماعی، به‌طور عمده بر سکس، مصرف الکل، مواد مخدر و به‌طور کلی، رفتارهای مخاطره‌آمیز متمرکز است(Falk and Falk, 2005: 22) . براساس دیدگاه نظری پیر بوردیو^[16] نیز با به‌کارگیری مفهوم هیستریسیس (ناسازی)^[17]،مفهوم شکاف نسلی را می‌توان بررسی کرد.به‌عقیدۀ بوردیو، فرایند اجتماعی‌شدن، که ابتدا در خانواده آغاز می‌شود، عمیقاً کنش‌های ما را شکل می‌دهد؛ یعنی عادت‌واره با این زمینه شکل می‌گیرد و این روند آهسته و ناخودآگاه است؛ ولی به‌تدریج، تمایلات ما همراه با تحولات جهان‌های اجتماعی ما تغییر می‌کند؛ بنابراین شخص، وضعیت جدیدی پیدا می‌کند که در آن سرعت یا جهت تغییر میدان با سرعت و جهت تغییر عادت‌وارۀ اعضای آن میدان، متفاوت باشد؛ یعنی کنش‌های کنشگران اجتماعی ممکن است دچار تحریف زمانی شود و در این حالت، سرسختانه، مقاوم یا نادرست به نظر آید(Bourdieu and Passeron, 1990: 165) . در ناسازی، نوعی اختلاف فاز میان عادت‌وارۀ قدیمی و شرایط جدید به وجود می‌آید و این اختلاف فاز به رفتارهای کم‌سازگار یا ناسازگار و پرخطر کنشگران منجر می‌شود (بون ویتز^[18]،1391: 104).

یکی دیگر از آرای کلاسیک دربارۀ یادگیری رفتار انحرافی، نظریۀ همنشینی افتراقی^[19] ادوین اچ. ساترلند^[20] است. نظریۀ وی بر دیدگاه تعامل‌گرایی مبتنی است و بر نقش تعامل اجتماعی در شکل‌دادن نگرش‌ها و رفتار مردم تأکید دارد. ساترلند معتقد است افراد، رفتار انحرافی را به‌طور عمده از گروه‌های منحرف صمیمی، همچون گروه‌های نخستین و کوچک دوستان یاد می‌گیرند. براساس نظر وی، وقتی افراد در حلقه‌های معاشرت و رفت‌وآمدها، نظام ارزش‌ها و هنجارهای مغایر ارزش‌های رایج اجتماع را بیشتر دریافت کنند، احتمال بروز رفتارهای انحرافی در آنها بیشتر می‌شود (هیوز و کرولر^[21]، 1395: 234). در این میان، رونالد آکرز^[22]، معتقد است مردم در تعامل با افراد اثرگذار یاد می‌گیرند رفتار خود را ارزیابی کنند. اگر افراد و گروه‌هایی که به‌نظر خود فرد، نقش مهمی در زندگی‌اش دارند، انواع کج‌روی‌ها را رفتار بهنجاری بدانند، بسیار احتمال دارد که فرد مرتکب این رفتارها شود؛ به همین ترتیب، اگر خانواده، دوستان و دیگران مهم و اثرگذار فرد، کج‌روی را نابهنجار بدانند، کمتر احتمال دارد که فرد درگیر این رفتارها شود (کندال^[23]، 1392: 303).

رسانه‌ها نیز به‌عنوان یکی دیگر از کارگزاران جامعه‌پذیری، منبع اصلی اندیشه‌ها و اطلاعات است و  نفوذ زیادی بر نگرش‌ها، عقاید و رفتار مردم دارد (عباس‌زاده و همکاران، 1393: 7). بر این اساس، مطابق نظریۀ الگوبرداری^[24]، برخی تصاویر رسانه‌ای ممکن است به‌صورت خاصی برای نوجوانان و جوانان، برجسته باشند. بدن‌های زنانۀ لاغر و کنش‌های جنسی می‌توانند به‌آسانی توجه گزینشی را به خود جلب کنند. نوشیدن الکل و کشیدن سیگار، هرچند برجسته نباشد، ممکن است توجه نوجوان را به خود جلب کند. تکرار اینگونه تصاویر و رفتارها، احتمال یادگیری آنها را افزایش می‌دهد؛ اما مهم‌تر اینکه رسانه بیشتر از اینکه رفتارهای ناسالم خوردن، کشیدن سیگار و آمیزش جنسی را تقبیح کند، آنها را تأیید می‌کند (پرس^[25]، 1393: 10). ازنظر ژان بودریلار^[26] نیز عملکرد رسانه‌های جمعی، جلوگیری از مسئولیت‌پذیری و پاسخگویی است و فردی‌سازی و منزوی‌کردن افراد و واردکردن آنها به دنیای شبیه‌سازی‌شده‌هاست؛ جایی که در آن، تشخیص امر واقعی و امر ساختگی ناممکن است و کنشگران در آن، امر ساختگی را بر واقعیت ترجیح می‌دهند. وی چنین استدلال می‌کند که فضای رسانه‌ای، در نوعی از هرزگی، خصوصی‌ترین فرایندهای زندگی ما را بستر تغذیۀ مجازی می‌کند (فرهنگی و اردشیرزاده، 1393: 45).

کنترل اجتماعی

نظریه‌های کنترل اجتماعی، رفتار انحرافی را نتیجۀ تعهد ضعیف به نهادهای عمدۀ موجود در جامعه تلقی می‌کند و ایدۀ اصلی‌ آنها این است که از آنجا که سازوکار اعمال کنترل رسمی و غیررسمی از سوی نهادهای ذی‌ربط رو به ضعف می‌گذارد، آنان برای انتخاب گزینه‌های رفتاری ضداجتماعی و مخاطره‌آمیز، احساس آزادی می‌کنند (سعادتی، 1396: 148). نظریه‌پردازان کنترل اجتماعی معتقدند افراد به این علت از قانون اطاعت می‌کنند که رفتارها و ایده‌های آنان با نیروهای بیرونی و درونی کنترل می‌شود. به‌نظر آنان، رفتار افرادی که فعالیت‌های منحرفانه انجام می‌دهند با وابستگی و تعهد به مردم، نهادها و فرایندهای مرسوم کنترل می‌شود. اگر این تعهد و الزام از بین برد، آنان در زیر پاگذاشتن قانون آزاد خواهند بود (حسینی نثار و فیوضات، 1390: 101). نظریۀ کنترل بر این نکته تأکید دارد که پیوندهای سست بین افراد و جامعه، آنان را آزاد می‌گذارد تا منحرف شوند؛ حال آنکه پیوندهای محکم موجب می‌شوند انحراف، تاوان سختی داشته باشد (استارک^[27]، 1395: 222). بر همین اساس، اف. ایوان نای^[28]، بیشترین نرخ رفتار انحرافی در بین جوانان را ناشی از روابط خانوادگی ضعیف و کنترل‌های اجتماعی اندک می‌داند. ازنظر تروایس هیرشی^[29]، بدون کنترل‌های اجتماعی و در صورت نداشتن حساسیت و علاقه به دیگران، جوان برای ارتکاب اعمال مجرمانه آزاد است. وی چنین فرض می‌کند که رفتارهای انحرافی و پرخطر، زمانی رخ می‌دهد که پیوند فرد با جامعه سست یا شکسته می‌شود (Hirschi, 1969: 253). براساس نظریۀ بازدارندگی^[30] جک گیبز^[31] نیز اگر سازوکارهای کنترل رسمی و پلیس در رسیدگی و برخورد با رفتارهای منحرفانه و پرونده‌های حاصل از انحراف بسیار موفق عمل کند، احتمال آنکه افراد به سبب ارتکاب دوبارۀ جرم محکوم شوند، کمتر خواهد بود. همچنین، هوپ کورمن^[32] و اچ. نسی موکن^[33]، اظهار می‌دارند که افزایش مراقبت‌های پلیسی، میزان ارتکاب رفتار انحرافی را کاهش می‌دهد. در صورتی که شمار مأموران پلیس کاهش یابد، میزان بازداشت‌ها نیز کاهش پیدا می‌کند و درنتیجه، موارد ارتکاب جرایم افزایش می‌یابد (استارک، 1395: 236).

پیشینۀ تجربی

بخشی از نتایج پژوهش اسدپور (1395) نشان می‌دهد همبستگی بین متغیرهای سبک‌های فرزندپروری (سهل‌گیر و استبدادی)، با گرایش به رفتارهای پرخطر و شیوع آن، معنادار بوده؛ ولی رابطۀ خطی بین متغیرهای سبک فرزندپروری منطقی و گرایش و شیوع رفتارهای پرخطر، معنادار نبوده است. قسمتی از نتایج پژوهش رحمانی (1394)، نشان داد تأثیر متغیر پیوند افتراقی بر بروز رفتارهای پرخطر، معنادار بوده است. در پژوهش رشید (1394)، عوامل اجتماعی و فردی، شامل روابط خانوادگی، وجود الگوهای اجتماعی نامناسب، کنترل خانواده، نقش و محتوای رسانه‌های جمعی و نظارت اجتماعی به‌عنوان مهم‌ترین عوامل مؤثر بر بروز رفتارهای پرخطر تشخیص داده شده‌اند.

نتایج مطالعۀ معینی (1393) نشان داد بین متغیرهای دلبستگی به خانواده و دوستان، تعهد به هنجارها، مشارکت، باور به اصول اخلاقی، خودپنداره، خود- کنترلی، همنشینی با دوستان بزهکار، نظارت والدین بر فرزندان، مهارت‌های اجتماعی و ارتباطی و رفتارهای پرخطر، رابطۀ معناداری وجود دارد. بخشی از نتایج پژوهش علیوردی‌نیا (1393)، نشان داد متغیرهای تقویت افتراقی، پیوند افتراقی، ارزیابی خانواده از فرد، ارزیابی همسالان از فرد، حذف محرک مثبت، الزام تحصیلی و باور 55 درصد از تغییرات متغیر رفتارهای پرخطر را تبیین می‌کند. نتایج پژوهش حسینی (1393)، نشان داد رابطۀ متغیرهای معاشرت با دوستان ناباب، پایگاه اجتماعی– اقتصادی، میزان کنترل والدین، علاقه خانوادگی و سطح تحصیلات والدین با گرایش نوجوانان به رفتارهای پرخطر معنادار بوده است. پروین و علی‌بابایی (1392)، در پژوهش خود نشان داد رابطۀ دو متغیر خودکنترلی اجتماعی، کنترل اجتماعی با رفتارهای پرخطر، معکوس و معنادار است. نتایج حاصل از مدل معادلات ساختاری نیز نشان داد سه متغیر احساس فشار اجتماعی، بازدارندگی اجتماعی و آثار منفی شهرنشینی، 82 درصد از واریانس متغیر وابسته را تبیین می‌کند.

نتایج پژوهش وزینا و همکاران^[34] (2015)، نشان داد تجربۀ خشونت در خانواده، جامعه‌پذیری نامناسب، درک کم والدین، نظارت اندک والدین، وجود تنش و اختلافات خانوادگی، وجود همسالان ناباب و منحرف و رفتارهای مخاطره‌آمیز، تأثیر معناداری بر بروز رفتارهای مخاطره‌آمیز داشته است. چانکاریکا و همکاران^[35] (2014)، در مطالعه‌ای نشان دادند بستر اجتماعی سبک زندگی دانشگاهی با مصرف الکل، فرصت‌های مناسب، کاهش نظارت، تفاوت‌های فردی و فرهنگی (مذهب، نگرش به جنس، انتظارات اجتماعی، طبقۀ اجتماعی)، نقش مؤثری در فراهم‌کردن رابطۀ جنسی مخاطره‌آمیز داشته است. نتایج پژوهش وونگ تونگام و همکاران^[36] (2014) نشان داد همبستگی مثبت و مستقیمی بین وجود همسالان منحرف و استفاده از الکل و مواد مخدر وجود داشته است.

بخشی از نتایج وانگ و همکاران^[37] (2013)، نشان داد سبک‌های فرزندپروری، کنترل والدین بر مصرف مواد، بزهکاری و رفتارهای پرخطر جنسی، تأثیرات معناداری دارند. یافته‌های پژوهش سیموئز و متوس^[38] (2012) نشان داد حوادث منفی زندگی (تجربۀ خشونت و درگیری در خانواده، وجود انحراف در خانواده، وجود همسالان کج‌رو)، رابطۀ معناداری با رفتارهای پرخطر داشته است. نتایج پژوهش لسلی و همکاران^[39] (2010) نشان‌ داد متغیرهای سن، سابقۀ رفتار انحرافی در خانواده، همسالان کج‌رو، نظارت و کنترل والدین، تأثیر معناداری بر بروز رفتارهای مخاطره‌آمیز داشته‌ است. پژوهش توبلر و کومرو^[40] (2010)، نشان داد بین نظارت و کنترل والدین و تعاملات خانواده با بروز رفتارهای پرخطر، رابطۀ معنادار و معکوسی وجود دارد.

 با توجه به پیشینه‌های نظری و تجربی مطرح‌شده، مدل نظری پژوهش به شکل زیر تدوین می‌شود:

نمودار 1- مدل نظری پژوهش

Fig 1- Theoretical Model of Research

فرضیه‌های پژوهش

- بین همنشینی افتراقی و میزان بروز رفتارهای پرخطر در بین جوانان شهر تبریز، رابطه وجود دارد.

- بین کنترل اجتماعی و میزان بروز رفتارهای پرخطر در بین جوانان شهر تبریز، رابطه وجود دارد.

- بین شکاف نسلی و میزان بروز رفتارهای پرخطر در بین جوانان شهر تبریز، رابطه وجود دارد.

- بین جامعه‌پذیری و میزان بروز رفتارهای پرخطر در بین جوانان شهر تبریز، رابطه وجود دارد.

- بین عملکرد رسانه‌های جمعی و میزان بروز رفتارهای پرخطر در بین جوانان شهر تبریز، رابطه وجود دارد.

روش‌شناسی

نوع پژوهش حاضر براساس چگونگی گردآوری داده‌ها، پیمایشی، براساس هدف پژوهش، از نوع کاربردی و ازلحاظ میزان ژرفایی، جزء پژوهش‌های پهنانگر و با در نظر گرفتن معیار زمان، مقطعی است. جامعۀ آماری پژوهش، شامل کلیّۀ افراد 15-34 سالۀ شهر تبریز است که براساس سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال 1390، به تعداد 579694 نفر هستند. تعداد نمونۀ آماری پژوهش نیز با استفاده از فرمول آماری کوکران، 630 نفر برآورد شده است. شیوۀ نمونه‌گیری، از نوع نمونه‌گیری خوشه‌ای چندمرحله‌ای است. به این ترتیب، افراد نمونه به‌صورت تصادفی از هر منطقۀ (خوشه) شهرداری و به تفکیک جنسیت و به نسبت جمعیت هر جنس در کل جامعۀ آماری هر منطقه، به‌صورت تصادفی برای گردآوری اطلاعات انتخاب شدند. برای سنجش کلیّۀ متغیرها و کسب اطلاعات لازم از پرسش‌نامۀ محقق‌ساخت استفاده شده و اعتبار این مقیاس‌ها، از نوع اعتبار محتوایی^[41] از نوع اعتبار صوری^[42] و سازه‌ای^[43] است.

- نتایج حاصل از تحلیل عاملی سازۀ کنترل اجتماعی نیز نشان می‌دهد اول اینکه، معنی‌داری آزمون بارتلت^[44] و مقدار به‌دست‌آمده برای آزمون KMO^[45]، نشان‌دهندۀ مناسب‌بودن داده‌ها و کفایت نمونه‌ای برای انجام‌دادن این تحلیل است. همچنین، براساس مقادیر ویژه، گویه‌های طراحی‌شده برای سنجش متغیر کنترل اجتماعی، به دو عامل کنترل اجتماعی رسمی و کنترل اجتماعی غیررسمی تقلیل یافت. درمجموع نیز دو عامل مذکور، 18/55 درصد از واریانس گویه‌ها را تبیین کردند. ضرایب پایایی به‌دست‌آمده برای عامل‌های دوگانه و سازۀ کنترل اجتماعی، پایداری درونی مناسب گویه‌ها را در حد مطلوب نشان داد

- نتایج به‌دست‌آمده از تحلیل عاملی سازۀ جامعه‌پذیری در خانواده نشان داد براساس معنی‌داری آزمون بارتلت و مقدار آزمون KMO، انجام‌دادن تحلیل عاملی، مناسب و منطقی و پیش‌شرط کفایت نمونه‌ای نیز برقرار است. مطابق معیار مقادیر ویژه نیز گویه‌هایی که برای سنجش سازۀ جامعه‌پذیری در خانواده طراحی شده بودند، درنهایت، به دو عامل جامعه‌پذیری بهنجار و جامعه‌پذیری نابهنجار، تقلیل یافتند، همچنین، این دو عامل، 79/77 درصد از واریانس گویه‌ها را تبیین کردند. ضرایب پایایی به‌دست‌آمده برای ابعاد مذکور و سازۀ جامعه‌پذیری نیز در حد مناسبی است.

- برای برآورد اعتبار مقیاس‌های شکاف نسلی، همنشینی افتراقی و عملکرد رسانه‌ها، از اعتبار صوری از نوع اعتبار محتوایی استفاده شده است؛ یعنی گویه‌های طراحی‌شده برای هر یک از متغیرهای مذکور براساس نظرات متخصصان، پالایش و اعتبارسنجی شد. ضرایب پایایی حاصل برای متغیرهای مذکور نیز بیشتر از 7/0 و در حد مناسبی است (جدول شمارۀ 1).

جدول 1- نتایج و اجزای تحلیل عاملی اکتشافی و ضریب پایایی متغیرهای مستقل پژوهش

Table 1- Results and components of exploratory factor analysis and reliability coefficient of independent research variables

برای برآورد اعتبار پرسش‌نامۀ رفتارهای پرخطر، از تکنیک تحلیل عاملی تأییدی مرتبۀ دوم^[46] با استفاده از نرم‌افزار Smart-PLS استفاده شده است. متغیر رفتارهای پرخطر در این پژوهش با چهارده مؤلفه (متغیر پنهان مرتبۀ اول)، شامل خشونت، رانندگی خطرناک، مصرف خودسرانۀ دارو، خودکشی، هرزه‌نگاری اینترنتی (سایبر سکس)، تغذیۀ ناسالم، بی‌تحرکی، اعتیاد به شبکه‌های مجازی، مصرف سیگار، مصرف قلیان، مصرف مشروب، مصرف مواد مخدر، رابطۀ جنسی ناسالم و قمارکردن، در قالب طیف لیکرت و در سطح سنجش رتبه‌ای سنجیده شده است. برای بررسی اعتبار درونی(همگرا^[47]) مدل، از شاخص متوسط واریانس استخراج‌شده (AVE^[48]) استفاده شده است. برای این شاخص، حداقل مقدار مطلوب براساس نظر مگنر و همکاران 4/ است (داوری و رضازاده، 1392: 137). این شاخص برای تمامی ابعاد سازۀ رفتار پرخطر، بیشتر از 4/ و در حد مطلوب است؛ یعنی متغیرهای پنهان مدنظر توانسته‌اند بیشتر از 40 درصد واریانس مشاهده‌پذیرهای خود را تبیین کنند و درنتیجه، روایی همگرای مدل حاضر تأیید می‌شود. برای آزمون برازش و کیفیت مدل اندازه‌گیری نیز از شاخص اشتراک با روایی متقاطع (CV Com^[49]) استفاده شده است. این شاخص درحقیقت، توانایی مدل مسیر در پیش‌بینی متغیرهای مشاهده‌پذیر با مقادیر متغیر پنهان متناظر آنهاست. مقادیر مثبت این شاخص، نشان‌دهندۀ کیفیت مناسب مدل اندازه‌گیری است (محسنین و اسفیدانی، 1393: 146). در این پژوهش نیز مطابق یافته‌ها، مقادیر به‌دست‌آمده برای شاخص CV Com، همگی مثبت است؛ بنابراین، کیفیت مدل اندازه‌گیری تأیید می‌شود.

برای برآورد پایایی^[50] گویه‌های متغیرهای پنهان مدل اندازه‌گیری، از تکنیک آلفای کرونباخ^[51] و پایایی مرکب^[52](p دلوین- گلدشتاین)، استفاده شده است. نتایج حاصل از آزمون آلفای کرونباخ نشان داد ضرایب به‌دست‌آمده برای تمامی متغیرهای پنهان در مدل اندازه‌گیری، بیشتر از 6/0 و در حد مطلوب است. به‌علت برتری پایایی مرکب، نسبت به آلفای کرونباخ، برای بررسی همسانی درونی مدل اندازه‌گیری، از این شاخص نیز استفاده شده است. نتایج شاخص پایایی مرکب برای تمامی متغیرهای پنهان حاضر در مدل، بیشتر از 7/0 و در حد مطلوب است و پایایی مناسب مدل اندازه‌گیری را نشان می‌دهد. پایایی ترکیبی به‌دست‌آمده برای سازۀ رفتارهای پرخطر نیز برابر با 930/0 است (جدول شمارۀ 2).

جدول 2- نتایج و اجزای تحلیل عاملی تأییدی و ضرایب پایایی هر یک از مؤلفه‌های سازۀ رفتار پرخطر

Table 2. Results and components of confirmatory factor analysis and reliability coefficients of each component of risky behaviors structure

همچنین، برای برآورد اعتبار تشخیصی( واگرا^[53]) مدل، از روش ماتریس فورنل و لارکر^[54] استفاده شده است. براساس نتایج ماتریس فورنل و لارکر، مقادیر جذر AVE، برای تمامی متغیرهای پنهان (مؤلفه)، که در خانه‌های موجود در قطر اصلی ماتریس قرار دارد، از مقدار همبستگی میان آنها، که در خانه‌های زیرین و راست قطر اصلی قرار گرفته‌ است، بیشتر است؛ بنابراین، گفتنی است متغیرهای مکنون در مدل حاضر، تعامل بیشتری با مشاهده‌پذیرهای خود دارند تا با سازه‌های دیگر؛ به عبارتی، اعتبار واگرای مدل در حد مناسب است و تأیید می‌شود (جدول شمارۀ 3).

جدول 3- ماتریس سنجش روایی تشخیصی(واگرا) فورنل- لارکر

Table 3- Fornell-Larcker Discriminant Validity Results

براساس شاخص نسبت HTMT نیز سازه در صورتی اعتبار ممیز دارد که کلیّۀ اعداد به‌دست‌آمده از این ماتریس، کوچک‌تر از 1 باشد. با توجه به موارد مذکور، سازه‌های مدنظر در این مطالعه از اعتبار ممیز نیز برخوردار است (جدول شمارۀ 4).

جدول 4- نتایج شاخص  HTMT

Table 4- HTMT index results

یافته‌های توصیفی پژوهش

براساس یافته‌ها، 3/50 درصد، معادل 317 نفر از پاسخگویان را مردان و 7/49 درصد، معادل 313 نفر از آنان را زنان تشکیل داده‌اند. 5/60 درصد نمونه، مجرد؛ 1/37 درصد، متأهل و 7/1 درصد، مطلقه و 6/0 درصد، همسر فوت‌شده گزارش شده است.

براساس یافته‌ها، 8/9 درصد پاسخگویان را دانش‌آموزان، 5/52 درصد را دانشجویان، 7/5 درصد را دارندگان مشاغل آزاد، 3/7 درصد را شاغلان بخش دولتی، 6/4 درصد شاغلان را بخش خصوصی، 1/4 درصد را کارگران، 3/14 درصد را افراد خانه‌دار و 6/1 درصد را نیز دارندگان سایر مشاغل تشکیل داده‌اند. همچنین، در بین نمونۀ آماری، بیشتر پاسخگویان (6/34 درصد)، مدرک لیسانس داشتند. دارندگان مدرک دیپلم نیز با 6/25 درصد در رتبۀ بعدی قرار داشتند. تحصیلات پدر بیشتر پاسخگویان، دیپلم (8/30 درصد) و ابتدایی (9/21 درصد) بود و تحصیلات مادر بیشتر آنان، بی‌سواد (7/26 درصد)، دیپلم (2/26 درصد) و ابتدایی (8/24 درصد) گزارش شده است.

میانگین سن پاسخگویان نیز 56/24 سال بوده است. در این میان، کمترین سن، 15 سال و بیشترین آن، 34 سال است. همچنین، بیشتر افراد، (8/39 درصد)، در گروه سنی 24-20 سال قرار داشته‌اند. میانگین درصدی متغیر سن (94/36)، کمتر از حد متوسط است. نتایج آماره‌های توصیفی متغیرهای تحقیق اصلی پژوهش در جدول شمارۀ 5 نشان داده شده است.

جدول 5- آماره‌های توصیفی متغیرهای پژوهش

Table 5- Descriptive statistics of research variables

نتایج آزمون همبستگی

برای سنجش همبستگی متغیرهای مستقل و رفتارهای پرخطر از ضریب همبستگی r پیرسون استفاده شده است. نتایج نشان داد همبستگی بین متغیرهای کنترل اجتماعی و جامعه‌پذیری، شکاف نسلی و همنشینی افتراقی با متغیر رفتارهای پرخطر به‌لحاظ آماری، معنادار بوده است؛ ولی رابطۀ خطی متغیر مذکور با متغیر عملکرد رسانه‌های جمعی، معنادار نیست (جدول شمارۀ 6).

جدول 6- آزمون همبستگی بین متغیرهای مستقل و رفتارهای پرخطر

Table 6- Correlation Test of Independent Variables and Risky Behaviors

**:معنی‌داری در سطح 01/     *: معنی‌داری در سطح 05/      

مدل معادلات ساختاری

در پژوهش حاضر برای برازش مدل اندازه‌گیری، برازش مدل ساختاری، مدل کلی و درنهایت، برآورد آثار مستقیم و غیرمستقیم متغیرهای مستقل بر متغیر بروز رفتارهای پرخطر از نرم‌افزار Smart-PLS استفاده شده است. این روش، زمانی استفاده می‌شود که حجم نمونه کوچک باشد یا توزیع متغیرها نرمال نباشد. با توجه به نرمال‌نبودن توزیع متغیرها در این مطالعه و تعداد زیاد گویه‌ها از نرم‌افزار مذکور استفاده شد. نتایج نشان داد مقادیر به‌دست‌آمده برای شاخص متوسط واریانس استخراج‌شده (AVE) برای بررسی اعتبار درونی (همگرا) مدل، برای تمامی ابعاد، بیشتر از 4/ و در حد مطلوبی است. برای آزمون برازش و کیفیت مدل اندازه‌گیری، از شاخص اشتراک با روایی متقاطع (CV Com) استفاده شده است. مقادیر مثبت این شاخص، نشان‌دهندۀ کیفیت مناسب مدل اندازه‌گیری است. مطابق یافته‌ها نیز مقادیر به‌دست‌آمده برای شاخص CV Com، همگی مثبت است؛ بنابراین، کیفیت مدل اندازه‌گیری پژوهش تأیید می‌شود.

برای برآورد پایایی گویه‌های متغیرهای پنهان مدل اندازه‌گیری پژوهش حاضر، از تکنیک آلفای کرونباخ و پایایی مرکب استفاده شده است. نتایج حاصل از آزمون آلفای کرونباخ نشان داد ضرایب به‌دست‌آمده برای تمامی متغیرهای پنهان در مدل اندازه‌گیری، بیشتر از 7/0 و در حد مطلوبی است. نتایج به‌دست‌آمدۀ شاخص پایایی مرکب نیز برای تمامی متغیرهای پنهان حاضر در مدل، بیشتر از 7/0 و در حد مطلوبی است و پایایی مناسب مدل اندازه‌گیری را نشان می‌دهد (جدول شمارۀ 7).

جدول 7- شاخص‌های برازش مدل اندازه‌گیری

Table 7- Measurement Model Fitness Index

برای برآورد کیفیت مدل ساختاری از شاخص افزونگیCV Red ^[55] استفاده شده است. معروف‌ترین و شناخته‌شده‌ترین معیار اندازه‌گیری این توانایی، شاخص Q² استون-گیزرلر^[56] است. مقادیر Q²مثبت نشان می‌دهد مقادیر مشاهده‌شده خوب بازسازی شده‌ است و مدل، توانایی پیش‌بینی دارد. در پژوهش حاضر نیز تمامی مقادیر به‌دست‌آمده برای این شاخص، مثبت است و درنتیجه، مدل ساختاری، کیفیت مناسبی دارد؛ به عبارتی، متغیرهای مستقل، توانایی پیش‌بینی متغیر وابسته را دارد. یکی دیگر از معیارهای برآورد برازش مدل ساختاری، میانگین شاخص Redundancyهای مربوط به سازه‌های درون‌زاست. مقادیر زیاد برای این شاخص، نشان‌دهندۀ برازش مناسب بخش ساختاری مدل است که در پژوهش حاضر، این مقدار، 120/0 حاصل آمده است. برای سنجش عملکرد کلی مدل (مدل اندازه‌گیری و مدل ساختاری)، از شاخص نیکویی برازش^[57]GOF استفاده شده است. مقدار این شاخص برای مدل حاضر، برابر با 347/0 است و مطلوبیت و برازش کلی مدل را نشان می‌دهد (جدول شمارۀ 8).

جدول 8- شاخص‌های برازش ساختاری و کل مدل

Table 8- Structural Fitness Index and the Total Model

براساس مقدار F Square حجم اثر برای ارزیابی مدل‌های ساختاری بررسی می‌شود. درحقیقت، حجم اثر، نشان‌دهندۀ سهم هر یک از متغیرهای مستقل در R² است. علاوه بر این، با توجه به مقدار Q²، توان پیش‌بینی‌کنندگی مدل برای متغیر وابسته بررسی‌شدنی است؛ به عبارت دیگر، توان پیش‌بینی‌کنندگی مدل نشان می‌دهد که مدل به چه میزان در پیش‌بینی متغیر وابسته توانایی دارد. حجم اثر چهار متغیر جامعه‌پذیری، عملکرد رسانه، همنشینی افتراقی و کنترل اجتماعی، در حد کم و اثر شکاف نسلی در حد متوسط است. همچنین، مقدار Q²نشان می‌دهد درمجموع، توان پیش‌بینی کنندگی مدل، 232/0 و در حد متوسط است (جدول شمارۀ 9).

جدول 9- بررسی حجم اثر و توان پیش‌بینی کنندگی مدل

Table 9- Effect Size and Model Predictability

براساس نتایج حاصل از مدل معادلات ساختاری، متغیرهای شکاف نسلی، عملکرد نامناسب رسانه‌های جمعی، جامعه‌پذیری، کنترل اجتماعی و همنشینی افتراقی، به‌ترتیب بیشترین تأثیر را به‌صورت مستقیم بر متغیر بروز رفتارهای مخاطره‌آمیز داشته‌اند. در این میان، تأثیر مستقیم متغیرهای شکاف نسلی، عملکرد نامناسب رسانه‌های جمعی، جامعه‌پذیری بر متغیر وابسته، با توجه به t به‌دست‌آمده، بیشتر از مقدار 96/1 و در سطح 05/0 و کمتر به‌لحاظ آماری معنادار است. همچنین، نوع تأثیرات مستقیم متغیرهای مذکور، مثبت و مستقیم است. تمامی متغیرها به‌جز متغیر همنشینی افتراقی، به‌صورت غیرمستقیم نیز بر متغیر وابسته تأثیر داشته‌اند که این آثار، معنادار نبوده است. همچنین، اثر کلی متغیر شکاف نسلی (730/0) بر متغیر بروز رفتارهای پرخطر با توجه به t به‌دست‌آمده، به‌لحاظ آماری معنادار است. نوع تأثیر این متغیر، بر متغیر وابسته مثبت و مستقیم بوده است. درمجموع، متغیرهای حاضر در مدل معادلات ساختاری توانسته‌ است 9/29 درصد از تغییرات متغیر بروز رفتارهای پرخطر را تبیین کند (جدول شمارۀ 10 و نمودار شمارۀ 2).

جدول 10- بررسی اثرات مستقیم، غیرمستقیم و کل متغیرهای مستقل بر متغیر وابسته

Table 10- Direct, indirect and total effects of independent variables on the dependent variable

نمودار 2- تعیین مسیر تأثیرگذاری متغیرهای مستقل بر بروز رفتارهای پرخطر براساس مدل معادلات ساختاری پژوهش

Fig 2- Determining the Path of Influence of Independent Variables on the Emergence of Risky Behaviors on the Structural Equation Model of the Research