بررسی تغییرات تشریحی ایجادشده در برگچه‌های گیاه زبان‌گنجشک (Fraxinus rotundifolia) در اثر آلودگی با آفت پسیل (Psyllopsis fraxini)

آفت‌های گیاهی یکی از عوامل تهدیدکنندۀ گیاهان به شمار می‌آیند که با حمله به ریشه، برگ و جوانه از شیرۀ گیاهی تغذیه می‌کنند و سبب کاهش فتوسنتز و ضعف گیاه می‌شوند (Nabity et al., 2013). حشراتی مانند پسیل‌ها (Homoptera, Psyllidae)، شته‌ها، کنه‌ها و نماتودها ازجمله آفت‌های گیاهی هستند (Wardle, 1961). باتوجه‌به مطالعه‌های Rajabi Mazhar و Sadeghi (2006)، معمولاً پسیل‌ها به برگ‌های درختان حمله می‌کنند و با القای گال، سبب ایجاد تغییرات ریختی در گیاه میزبان می‌شوند (Nabity et al., 2013). ازآنجاکه رشد بافت‌های گال با تغییر سطوح محتویات سلولی همراه است، ابتدا این تغییرات علیه پسیل است و سپس به محلی برای تغذیه یا زندگی او تبدیل می‌شود (Howe and Jander, 2008). تاکنون گونه‌های مختلفی از پسیل‌ها ازجمله Psyllopsis machinosus، psyllopsis fraxini L. و Psyllopsis fraxinicola روی درخت زبان‌گنجشک ایران گزارش شده‌اند (Rajabi Mazhar and Sadeghi, 2006). گونۀ Psyllopsis fraxinicola رنگ سبز روشن یا زرد مایل به سبز دارد و در تمام نواحی اروپا و نیز گرجستان، قزاقزستان، شمال آفریقا و آمریکای شمالی یافت می‌شود (Albert et al., 2011)؛ این پسیل در ایران از ورامین و استان‌های شمال کشور گزارش شده است (Rajabi Mazhar and Sadeghi, 2006). گونۀ Psyllopsis fraxini آفت معمول درخت زبان‌گنجشک و تک‌میزبانه است و ‌شدیداً به برگ‌ها و جوانه‌های این درخت حمله می‌کند. دو گونۀ Psyllopsis fraxini و Psyllopsis fraxinicola به‌طور انفرادی یا توأم روی برگ درخت زبان‌گنجشک فعالیت دارند (Albert et al., 2011). آفت Psyllopsis fraxini در شمال‌غرب متداول است؛ این حشره زمستان را به‌شکل تخم به سر می‌برد و تخم پسیل از اواخر آبان روی سرشاخه‌ها مشاهده می‌شود و در اواسط آذر به حداکثر تعداد خود می‌رسد (Martoni et al., 2016). در بهار، تخم‌ها تفریخ می‌شوند و پوره‌ها مکیدن شیرۀ گیاهی را آغاز و شکرک ایجاد می‌کنند (Albert et al., 2011). در شرایط آب‌و‌هوایی سرد و خشک، جمعیت پوره از فروردین افزایش می‌یابد و در اواخر اردیبهشت به بیشترین مقدار خود می‌رسد. پوره و حشرات کامل پسیل شیرۀ پرورده را می‌مکند و با واردکردن بزاق خود به درون سلول‌ها و برهم‌زدن هورمون‌های گیاهی سبب لوله‌ای‌شدن حاشیۀ برگ‌ها و تبدیل آن به گال می‌شوند (شکل 1، B و C). ابتدا گال‌ها سبز هستند و سپس به زرد، بنفش و سرانجام به قهوه‌ای تیره تغییر رنگ می‌دهند که این عوارض سبب ضعف شدید درخت می‌شوند (Martoni et al., 2016).

گیاهFraxinus rotundifolia  (درخت زبان‌گنجشک یا ون) از تیرۀ زیتون (Oleaceae) و دارای گسترش درخور توجهی در ایران است (Mozafarian, 2006). تعداد برگچه‌های این گیاه 3 تا 7 عدد، برگ‌ها به طول 5 تا 20 سانتی‌متر، شاخچه‌ها سه‌تایی، برگچه‌ها با دندانۀ اره‌ای درشت و میوۀ آن فندقه بال‌دار بیضوی‌شکل است (شکل 1، A). گیاه زبان‌گنجشک نسبت به خشکی مقاوم است و برای پوشاندن مناطق خشک و سایه‌دهی در فضای سبز و به‌شکل درخت خیابانی استفاده می‌شود. پاسخ‌های دفاعی گیاهان در برابر عوامل بیماری‌زا بسته به نوع عامل بیماری‌زا و نوع گونۀ گیاهی و مرحلۀ نموی آن بسیار متغیر است (Malenovský and Jerinić-Prodanovic, 2011). معمولاً نخستین تماس آفت‌ها با میزبانشان در سطح گیاه رخ می‌دهد. نفوذ بیمار‌ی‌زاها به درون بافت پارانشیم از طریق تجزیۀ دیواره‌های سلولی، پروتئین‌های ساختمانی و تیغه‌های میانی سلول‌ها انجام می‌شود؛ تجزیۀ هریک از این مواد در نتیجۀ عمل یک یا چند دسته از مواد آنزیمی تراوش‌شده از آفت‌ها انجام می‌شود (Agrawal et al., 2009). گیاهان واکنش‌های متفاوتی در برابر حمله و فعالیت آفت‌ها نشان می‌دهند و درنهایت، مواد شیمیایی و موانع ساختاری را ایجاد می‌کنند؛ درنتیجه، تنها در حالتی عوامل بیماری‌زا می‌توانند به حیات خود ادامه دهند که توانایی حذف همۀ این موانع را داشته باشند (Martoni et al., 2016). آفت‌ها به روش‌های متفاوتی به گیاهان آسیب می‌رسانند؛ به‌طوری‌که آفت‌هایی مانند پسیل و شته از طریق ورود خرطوم خود به درون بافت آوندی سبب آسیب به گیاه می‌شوند. در مطالعه‌های Will و Vilcinskas (2015) مشخص شده است حشرۀ شته خرطوم خود را در راهی بین‌سلولی به‌سوی لولۀ آبکش فرو و در این هنگام، مقداری بزاق آب‌دار را نیز وارد می‌کند؛ به نظر می‌رسد این عمل برای مقابله با سازوکارهای دفاع گیاهی انجام می‌شود (Louis and Shah, 2013). پس‌از مرحلۀ یادشده، شته‌ها شروع به جذب شیرۀ پرورده می‌کنند؛ در‌حالی‌که به‌طور متناوب بزاق بیشتری ترشح می‌کنند (Louis and Shah, 2013). مطابق مطالعه‌های Will و Vilcinskas (2015)، آفت‌ها با ترشح مواد شیمیایی که بر برخی از اجزای ساختمانی و متابولیسم میزبان اثر می‌گذارند، به گیاه نفوذ می‌کنند. با‌توجه‌به اهمیت پروتئین‌ها (به‌شکل آنزیم، مواد تشکیل‌دهندۀ غشاها یا اجزای ساختمانی دیوارۀ سلول‌های گیاهی)، می‌توان دریافت عوامل ایجاد‌کنندۀ بیماری با ترشح آنزیم‌های تجزیه‌کنندۀ پروتئین‌ها چه تأثیر عمیقی بر سازمان و عملکرد سلول‌های میزبان می‌گذارند (Will and Vilcinskas, 2015). در پژوهش Forneck و همکاران (2002) گزارش شده است اثر حملۀ Phylloxera vastatra به ریشۀ درخت انگور سبب ایجاد گال روی ریشه‌های جوان می‌شود. مطالعه‌ای به روش‌های بافت‌شناسی و هیستوشیمیایی در زمینۀ فعالیت آنزیم‌های پراکسیداز، لوسین‌آمینوپپتیداز و اسید‌فسفاتاز در گال‌های ریشۀ درخت انگور انجام شده است (Forneck et al., 2002). در پژوهشی، افزایش فعالیت متابولیسمی در منطقۀ گرهک ریشه در مقایسه با ریشه‌های شاهد مشاهده شد و دانه‌های نشاسته در گال‌های جوان در ناحیۀ تغذیۀ حشره بسیار افزایش یافتند؛ در‌حالی‌که از میزان نشاسته در گال‌های بالغ کاسته شد و فعالیت آنزیم‌ها افزایش یافت (Forneck et al. 2002). باتوجه‌به یافته‌های Steppuhn و Baldwin (2007)، مهارکننده‌های تریپسین‌پروتئیناز و بیان نیکوتین در پاسخ دفاعی علیه Spodoptera exigua در گیاه Nicotiana attenuata فعالیت دارند؛ از سویی، گیاهان از طریق سازوکارهای متفاوت در برابر تنش‌ها ازجمله تنش‌های زیستی واکنش نشان می‌دهند و در اغلب پژوهش‌ها، تغییرات فعالیت آنزیم پراکسیداز به‌شکل شناساگر تنش‌های مختلف در گیاهان استفاده می‌شود (Hadavi et al., 2010). در شرایط خاصی، ورود خرطوم پسیل در محل آلودگی سبب ورود ریزموجوداتی مانند باکتری‌ها می‌شود؛ برای نمونه در حملۀ پسیل جنس Citrus، ورود باکتری‌ها به داخل بافت آبکش پس‌از ورود خرطوم مشاهده شده است (Cranshaw and Shetlar, 2017).

یکی از عوامل تهدیدکنندۀ پوشش گیاهی در مناطق مختلف شهری، حملۀ آفت‌ها به گیاهان آن منطقه است که آثار مخربی را در سطح اکولوژیک، مورفولوژیک و فیزیولوژیک روی پوشش گیاهی می‌گذارد (Arimura et al., 2009). مطالعۀ پاسخ القاشده در گیاهان آلوده به آفت طی دهۀ اخیر موجب شد موفقیت‌های چشمگیری در تنظیم جمعیت و کنترل آفت‌های کشاورزی به دست آیند (Arimura et al., 2009). باتوجه‌به افزایش سطح کاشت گیاه زبان‌گنجشک در فضای سبز شهری و امکان گسترش آلودگی یادشده و تأثیر نامطلوب آن بر زیبایی و رشد گیاه، بررسی همه‌جانبۀ این آلودگی در شاخه‌های مختلف علوم طبیعی ضروری به نظر می‌رسد؛ ازاین‌رو هدف پژوهش حاضر، بررسی تغییرات تشریحی برگچه‌های آلوده به پسیل گیاه زبان‌گنجشک در مراحل مختلف حملۀ حشره و مقایسۀ آنها با برگچه‌های سالم و مشخص‌کردن نوع سازوکار دفاعی گیاه در برابر آن است.

شکل 1- A. درخت زبان‌گنجشک، B و C. سطح زیرین برگ درخت زبان‌گنجشک که پسیل به آن حمله کرده است، D. چرخۀ زندگی آفت پسیل که از مرحلۀ تخم آغاز می‌شود و پس‌از طی مراحل پورگی که در پنج مرحله نشان داده شده است، به‌شکل حشرۀ بال‌دار بالغ ظاهر می‌شود.

مواد و روش‌ها.

جمع‌آوری نمونه: پس‌از مطالعه‌های مورفولوژیکی و رده‌بندی و مطابقت گونۀ گیاهی Fraxinus rotundifolia با هرباریوم دانشکدۀ کشاورزی دانشگاه تبریز واقع در ایستگاه تحقیقاتی خلعت‌پوشان به شمارۀ هرباریومی 11634 و اطمینان‌یافتن از گونۀ گیاهی، نمونه‌برداری از درخت زبان‌گنجشک انجام شد. نمونه‌برداری در اواخر تیر و مرداد 1397 از برگچه‌های جوان سالم و آلوده به پسیل گیاه زبان‌گنجشک در سه سطح آلودگی ضعیف، متوسط و شدید در محل باغ گیاه‌شناسی دانشگاه تبریز انجام شد. معیار انتخاب سطوح آلودگی برگچه‌ها، ویژگی مورفولوژیکی برگچه‌های آلوده در مناطق حملۀ آفت بر اساس تغییر رنگ و میزان پیچش برگ بود. دست‌کم 60 نمونه برای هر سطح جمع‌آوری شد (شکل 2).

بررسی میکروسکوپی: پس‌از شستشوی اولیه، نمونه‌های تهیه‌شده در تثبیت‌کننده فرمالین‌استیک‌الکل (5 میلی‌لیتر فرمالدئید 37 درصد، 90 میلی‌لیتر اتانول50 درصد و 5 میلی‌لیتر گلاسیال‌استیک‌اسید) تثبیت شدند؛ قراردادن نمونه‌ها در محلول اتانول با درجه‌های فزاینده سبب آب‌گیری از نمونه‌ها به‌طور تدریجی شد و سپس نمونه‌ها در محلول گزیلن قرار داده شدند. در مرحلۀ بعد، پارافین‌دهی نمونه‌ها در سه نوبت داخل آون انجام شد. پس‌از قالب‌گیری، برش‌هایی به ضخامت 20 میکرون به کمک دستگاه میکروتوم با دستۀچرخان (R JUNG HEIDELBERG) ساخت کشور آلمان) تهیه شدند و پس‌از رنگ‌آمیزی با ائوزین- هماتوکسیلین، سافرانین-فست‌گرین، کوماسی‌برلیانت‌بلو و سودان سیاه مطابق روش Berlyn و همکاران (1976)، نمونه‌ها زیر میکروسکوپ نوری و فلورسنت مدل NOVEL-N800-F مجهز به دوربین Truechrom Metrics بررسی شدند. به‌منظور اطمینان‌یافتن از تکرار مشاهده‌های برش‌گیری، به‌طور میانگین 15 نمونه برای هر سطح رنگ‌آمیزی و تصویربرداری شد.

بررسی آفت‌ها: به‌منظور بررسی اینکه کدام آفت سبب ایجاد گال در برگچۀ گیاه زبان‌گنجشک شده است، آفت‌های موجود در حفرۀ گال در تمام سنین حشره جمع‌آوری و برای شناسایی به گروه گیاه‌پزشکی دانشکدۀ کشاورزی دانشگاه تبریز منتقل شدند.

نتایج.

.اثر حملۀ پسیل بر ویژگی‌های مورفولوژیکی برگچۀ زبان‌گنجشک: حملۀ پسیل به برگچه‌های گیاه زبان‌گنجشک سبب تغییرات ریختی برگچه‌ها شد و این تغییرات در سه سطح ضعیف، متوسط و شدید طبقه‌بندی شدند (شکل 2). سطح ضعیف به برگچه‌هایی اطلاق شد که در منطقۀ زیر پوره با تغییر رنگ (ازبین‌رفتن کلروپلاست) نسبت به مکان‌های غیرآلوده مشخص بودند. افزون بر تغییر رنگ، سطح متوسط دارای برجستگی در محل آلوده نسبت به سطح برگچه بود. در سطح شدید، پیچیدگی برگچه در منطقۀ حملۀ پسیل اتفاق افتاده بود (شکل 2). بررسی گیاه‌پزشکی مشخص کرد نوع حشرۀ موجود در حفرۀ گال، پسیل است؛ درحالی‌که شته تنها در سطح برگچه‌ها حضور داشت و شته‌ای در حفرۀ گال مشاهده نشد. مطابق تجزیه‌وتحلیل ویژگی‌های ظاهری درخت زبان‌گنجشک، مشخص شد بیشترین میزان حملۀ پسیل در ارتفاع‌های پایین درخت اتفاق افتاده و آفت بیشتر به برگ‌های جوان در مقایسه با برگ‌های بالغ حمله کرده است. باتوجه‌به وجود سطوح آلودگی شدید و متوسط در ناحیۀ حاشیۀ برگچه، استنباط می‌شود این منطقۀ برگچه‌ای برای استقرار پسیل در گیاه زبان‌گنجشک ارجحیت دارد.

شکل 2- سطوح مختلف آلودگی برگچۀ گیاه زبان‌گنجشک؛ A. سطح ضعیف، B. سطح متوسط، C. سطح شدید؛ پیکان‌ها بزرگ‌نمایی بخشی از تصویر را نشان می‌دهند.

.اثر حملۀ پسیل بر تغییرات تشریحی برگچۀ زبان‌گنجشک: شکل 3 برش عرضی ساختارهای تشریحی پهنک برگچۀ میانیFraxinus rotundifoliaرا نشان می‌دهد. لایۀ اپیدرم که از سلول‌های روزنه‌ای تشکیل شده است، شامل دو بخش تحتانی و فوقانی است که با لایه‌ای از کوتیکول پوشانده شده است. مزوفیل با بافت اپیدرم احاطه شده است و در سطح فوقانی شامل یک ردیف سلول‌های کشیده و باریک پارانشیم نردبانی است و زیر پارانشیم نردبانی، پارانشیم حفره‌ای یا اسفنجی قرار دارد که با وجود حفره‌هایی در بین خود، بخش اعظم حجم برگ را تشکیل می‌دهد و تا اپیدرم تحتانی مشاهده می‌شود. سلول‌های پارانشیمی غلاف آوندی بخشی از پهنک را تشکیل می‌دهند و آوند چوب، آوند آبکش و سلول‌های پارانشیمی غلاف آوندی را شامل می‌شوند. آوند چوبی متمایل به‌سمت محور برگچه‌ها و آبکش به‌سمت دور از محور برگچه‌ها قرار گرفته است (شکل 3، C و D).

شکل 3- برش عرضی برگچۀ شاهد گیاه زبان‌گنجشک؛ A و C. پهنک برگ، B، D و E. رگبرگ میانی برگچه، D-A. رنگ‌آمیزی سافرانین‌فست‌گرین. مشاهده‌های تصاویر A-D با میکروسکوپ نوری و e با میکروسکوپ فلورسنت انجام شده‌اند. cu: کوتیکول،ep: اپیدرم، :ph فلوئم، :pp پارانشیم، :pvs غلاف آوندی، xy: گزیلم

نتایج مطالعۀ تشریحی برگچه‌های Fraxinus rotundifolia آلوده به پسیل نشان دادند حملۀ پسیل به هر دو سطح بالایی و پایینی برگچه‌ها انجام شده و تغییرات درخور توجهی را در ساختار پهنک برگ ایجاد کرده است؛ به‌طوری‌که با حملۀ پوره‌های پسیل به سطح اپیدرم و ایجاد فشار بر سلول‌های آن، فرورفتگی سطح اپیدرم در منطقۀ آلودگی با حشره دیده می‌شود (شکل 4، C). در تمام نمونه‌ها، حمله در نزدیکی ناحیۀ آوندی انجام شده است و در این نواحی، کاهش فضای بین‌سلولی به‌علت فشردگی سلول‌های پارانشیم اسفنجی مشاهده می‌شود (شکل 4، B و C). مشاهده‌های مقایسه‌ای میکروسکوپی نشان دادند در پاسخ به حمله، تغییراتی از نظر شکل ظاهری و تعداد لایه‌های سلول‌ها در برگچه‌های آلوده به پسیل گیاه زبان‌گنجشک در مقایسه با برگچۀ شاهد ایجاد می‌شوند. سلول‌های اپیدرمی در برگچه‌های شاهد حالت کشیدگی را ندارند (شکل 5، A)؛ درحالی‌که سلول‌های اپیدرمی‌ برگچۀ آلوده در منطقۀ تغذیه‌ای پسیل به حالت کشیده و طویل دیده می‌شوند (شکل 5، F). ضخامت برگ در برگچه‌های آلوده در مقایسه با شاهد افزایش یافت که این امر به‌علت هیپرتروفی (رشد بسیار بیشتر) در دستجات آوندی (شکل5، C و D)، هیپرپلازی (تقسیم سریع‌تر) و هیپرتروفی در سلول‌های اپیدرمی و سلول‌های پارانشیمی رخ داده است (شکل5، D، E و F).

شکل 4- مقطعی عرضی از حملۀ پسیل در نواحی مجاور دستجات آوندی و فشردگی سلول‌های پارانشیم در همان منطقه که با میکروسکوپ نوری تصویر‌برداری ‌شده است؛ A. برگچۀ شاهد بدون آلودگی، B. حملۀ پسیل در نزدیکی محل آوند و فشردگی سلول‌ها، C. حملۀ پسیل به هر دو سطح اپیدرم. نمونه با سافرانین- ‌فست‌گرین رنگ‌آمیزی شده است. :fs ناحیه تغذیه‌ای پسیل، vb: دستجات آوندی، ic: فشردگی سلول‌ها، st: روزنه

شکل 5- هیپرتروفی در دستجات آوندی، هیپرپلازی و هیپرتروفی (پیکان مشکی) در سلول‌های اپیدرمی و سلول‌های پارانشیمی که با میکروسکوپ نوری تصویربرداری شده است؛ A و B. برگچۀ شاهد، C، D، E و F. برگچۀ آلوده به پسیل. نمونۀ C با سافرانین- فست‌گرین و نمونه‌های A، B، D، E و F با ائوزین- هماتوکسیلن رنگ‌آمیزی شده‌اند. :ep اپیدرم، :LA پهنک برگ، ht: هیپرتروفی، hp: هیپرپلازی

ورود خرطوم راهی را برای نفوذ ریزموجودات باز می‌کند و گیاهان با سازوکارهای متفاوتی در برابر ریزموجودات مقاومت می‌کنند؛ یکی از روش‌های مقابله، ایجاد رشته‌هایی از جنس دیوارۀ سلولی است که در راستای ممانعت از تکثیر و به‌دام‌انداختن ریزموجودات عمل می‌کنند. در بررسی نمونه‌ها مشاهده شد مادۀ رشته‌ای ایجاد‌شده از لایۀ خارجی دیوارۀ پارانشیم در احاطۀ ریزموجودات و جلوگیری از تکثیر آنها نقش دارد (شکل 6).

شکل 6- احاطۀ ریزموجودات با سلول‌های پارانشیم؛ نمونه با سافرانین- فست‌گرین رنگ‌آمیزی و با میکروسکوپ نوری تصویربرداری شده است.

نتایج نشان دادند حملۀ پسیل سبب افزایش ضخامت لایۀ کوتیکول می‌شود. اتصال دو انتهای اپیدرم (بالا و پایین) برگچه‌ها نشان‌دهندۀ منطقۀ بسته است (شکل 7، A) که در اثر پیچش برگچه به‌سمت اپیدرم سطح پشت برگ، دو حفرۀ داخلی و خارجی شکل می‌گیرند؛ منفذی در ناحیۀ پیچیدگی برگچه ایجاد می‌شود که محل عبور پوره‌های پسیل‌ها پس‌از بلوغ است. تشکیل حفره در برگچه سبب ایجاد نیچ اکولوژیکی مناسب برای رشد پسیل می‌شود (شکل 7، C). در سلول‌های پهنک برگچه‌ای که پسیل به‌شدت به آن حمله کرده است، ضخامت دیوارۀ سلولی در اثر رسوب زیاد لیگنین بیشتر از برگچۀ شاهد است (شکل 7، B). در مطالعۀ برگچه‌های آلوده، محل ورود خرطوم پسیل به پهنک برگچه (شکل 8، B) و بی‌نظمی سلول‌های پارانشیم اسفنجی نسبت به شاهد در این منطقه مشخص شد، ولی تفاوتی ازنظر تعداد لایه‌های اپیدرم در مقایسه با نمونۀ شاهد وجود نداشت؛ باوجوداین، افزایش تعداد لایه‌های اپیدرم در ناحیۀ مجاور آن به‌شکل هیپر پلازی مشاهده شد (شکل 8، D).

شکل7- شکل‌گیری نیچ پسیل؛ A. ایجاد خمیدگی در لبه‌های برگ به دنبال آلودگی با پسیل (پیکان محل شروع خمیدگی را نشان می‌دهد)، A و B. لیگنینی یا سوبرینی‌شدن دیوارۀ سلول‌های پیرامون محل آلودگی (در شکل B، پیکان‌ها محل لیگنینی‌شدن را نشان می‌دهند)، C. پیشرفت خمیدگی و پیچیده‌شدن لبۀ برگ به‌طور کامل برای ایجاد نیچ اکولوژیکی پسیل (پیکان‌ها مسیر پیچیدگی را نشان می‌دهند)، نمونه‌های A، B و C با سافرانین- فست‌گرین رنگ‌آمیزی شده‌اند. نمونه‌های A و C با میکروسکوپ نوری ونمونۀ B با میکروسکوپ فلورسنت تصویربرداری شده‌اند. li: حفرۀ داخلی، :lo حفرۀ خارجی، uw: دیوارۀ فوقانی حفره،lw  :دیوارۀ تحتانی حفره، sd: مجرای ترشحی، oS: منفذ، cz: ناحیۀ بسته، cez: ناحیۀ لیگنینی یا سوبرینی

شکل 8- تصویر تهیه‌شده با میکروسکوپ نوری از برش سریالی طولی برگچه‌ای که پسیل به آن حمله کرده است؛ A. برگچۀ شاهد، B و C. محل ورود خرطوم، D. مقاومت از نوع هیپرپلازی اپیدرم، نمونه‌های A، B، C و D با ائوزین هماتوکسیلین رنگ‌آمیزی شده‌اند. vb: دستجات آوندی، rp: باقیمانده از پسیل‌ها، s: اندام مکندۀ پسیل، hp: هیپرپلازی اپیدرم