ارزیابی و سنجش شاخص‌های شکوفایی شهری (CPI) در کلان‌شهر تهران

مقدمه

از مهم‌ترین ویژگی‌های توسعة شهری از نیمة دوم قرن بیستم به بعد، تراکم زیاد شهرهاست که شدیدترین نوع شهرنشینی است (Müller et al., 2018: 256; WHO, 2016; Geneletti et al., 2017: 231)؛ بنابراین با ادامة روند کنونی، نسبت جمعیت شهری به دوسوم جمعیت جهان می‌رسد (Luederitz et al., 2013: 41) و این روند در شهرهای کشورهای در حال توسعه شتاب بیشتری دارد (سیف‌الدینی و منصوریان،1390: 1؛ Chan & Vu, 2017: 8)؛ چنانچه برمبنای برآورد سازمان ملل متحد^[1] (2015) تا سال 2050، 66درصد جمعیت جهان در مناطق شهری زندگی خواهند کرد. در بیشتر کشورهای در حال توسعه به دلیل افزایش جمعیت شهری بدون در نظر گرفتن ظرفیت‌ها، توان‌ها و امکانات اجتماعی، این رشد سریع شهری سبب بروز مشکلات جدی می‌شود (Arsanjani et al., 2013: 33 Adedayo et al., 2011: 47;)؛ مشکلاتی مانند افزایش تراکم مسکن، تراکم بیش ازحد جمعیت، ترافیک زیاد، تخریب محیط‌زیست، آلودگی و... ؛ همة این مشکلات، چالش‌هایی جدی دربرابر توسعة پایدار شهرها محسوب می‌شود (Min et al., 2011: 922 Wang et al., 2018: 173; Wei et al., 2015: 3245;).

زندگی شهری به دلیل تراکم کاری، فضاهای روحی و روانی ناشی از ترافیک، سروصدا، آلودگی هوا و وضعیت نامناسب شهرها، خستگی زیادی به شهروندان تحمیل می‌کند (خاکپور و همکاران، 1396: 72؛ اکبری و همکاران، 1396: 34)؛ درنتیجه مدیران شهری به علت نبود منابع و زمان لازم برای پاسخگویی به این مشکلات با معضلاتی مواجه می‌شوند که رهایی از آنها فقط در چهارچوب رویکردهای جدید ممکن است (سیف‌الدینی و همکاران، 1393: 58). طرح مفاهیم نوینی چون توسعة پایدار، شهر اکولوژیک، شهر رقابت‌پذیر، شهر هوشمند، شهر سالم، شهر خلاق و... ، نشان‌دهندة موجی نوین در تفکر برنامه‌ریزی شهری است (ضرابی و صابری، 1390: 1؛ Lopes & Oliviera, 2017: 618). در همین زمینه، یکی از مفاهیم جدیدی که برنامة اسکان بشر سازمان ملل متحد^[2] در سال 2012 مطرح کرد، شاخص شکوفایی شهری ^[3](CPI) بود که ترکیبی از رویکردهای یادشده برای رسیدن به توسعة پایدار شهری است (UN- Habitat, 2013)؛ بنابراین ابتکار شکوفایی شهری، رویکردی نوین و اساسی برای تبیین چشم‌انداز و مسیر تحقق آن است که در پارادایم فراگیر پایداری و نمونة خاص‌تر آن یعنی پایداری شهری تعریف می‌شود. این ابتکار ارتقادهندة یک الگو یا مدل جدید از شهرنشینی در مقیاس جهانی و در عین حال تطابق‌پذیر با شرایط، ماهیت و پویایی‌های زمینه‌ای و محلی است که چهارچوبی منعطف را برای بازبینی و نظارت گام‌به‌گام و سلسله‌مراتبی مبتنی بر ارتقای یکپارچگی و مجهز به تحلیل‌های فضایی فراهم می‌کند (ارباب، 1396: 11)؛ درواقع شهر شکوفا با برنامه‌ریزی و راههای تکنیکی متنوع، بهبود عملکرد شهر و دستیابی به شکل پایدار شهری را اجرا می‌کند (Kratke, 2011: 8)؛ همچنین ابتکار عمل شکوفایی شهری مراحل بالاتری از توسعة پایدار را دنبال می‌کند؛ زیرا شهری را معرفی می‌کند که در آن در کنار تولید و توجه به فناوری، به شاخص‌هایی چون شادی، سرزندگی و پویایی نیز توجه می‌شود؛ شاخص‌هایی که امروزه مدیریت شهری ما از آنها غافل مانده است؛ بنابراین شاخص شکوفایی شهری (CPI) ضمن تعیین شاخص‌ها و مقیاس‌ها، امکان تشخیص فرصت‌ها و پتانسیل مداخلة شهرها را به‌منظور رفاه و رونق بیشتر برای مسئولان و افراد ذی‌نفع محلی فراهم می‌کند (دانش‌پور و همکاران، 1397: 18)؛ درواقع مفهوم شکوفایی شهری، پیوندی ناگسستنی با کیفیت زندگی شهری و توسعة پایدار دارد؛ توسعه‌ای که براساس مشارکت‌های مدنی، پاسخ به معضلات عصر حاضر، بهینه‌سازی منابع و نیز فراهم‌سازی ظرفیت‌ها و پتانسیل‌های لازم برای آینده تحقق می‌یابد (یارزاده و شمس‌اللهی، 1397: 112).

ابتکار عمل شکوفایی شهری، رویکردی اساسی برای تعریف دیدگاه یکپارچه و افزایشی و سپس جهت‌گیری مبتنی بر تجزیه و تحلیل چندبعدی و فضایی به‌منظور دستیابی به توسعة پایدار شهری در سطوح جهانی، ملی، منطقه‌ای و محلی است (Safaeepour et al., 2017: 17). مفهوم شکوفایی با توصیف موفقیت، سلامت، پیشرفت و خوب‌زیستن مطرح شد. از نظر اتحادیة اسکان بشر سازمان ملل متحد، مفهوم شکوفایی، ساختی اجتماعی است که به حوزة اعمال بشر جامة عمل می‌پوشاند و به سنجش چندین‌بارة وضعیت‌های قابل مشاهده در شهر اطلاق می‌شود (ملکی و مودانلوجویباری، 1395: 4).

شکوفایی شهری از مباحث بسیار جدید در برنامه‌ریزی شهری است و مطالعات محدودی در این زمینه انجام شده است؛ شامل پژوهش‌های احمدی نخستین (1395)، صفایی‌پور و همکاران (1396)، احدنژاد و همکاران (1397)، یارزاده و شمس‌اللهی (1397)، ایگیت جانلار و همکاران^[4] (2015)، جونز و همکاران^[5] (2015)، محتشمی و همکاران (2016) و آریماه^[6] (2016). بررسی پیشینة پژوهش نشان می‌دهد در پژوهش‌های انجام‌شده برای ارزیابی شکوفایی شهری از چند مؤلفه و روش‌های مختلف استفاده شده است.

این پژوهش درصدد است با رویکردی نوین با استفاده از مدل پرومته و مؤلفه‌های جامع شکوفایی شهری، ارزیابی دقیقی از وضعیت شکوفایی شهری در مناطق 22گانة تهران ارائه کند؛ همچنین تاکنون مطالعات اندکی در این زمینه برای شهر تهران به‌منزلة پایتخت کشور انجام شده است؛ بنابراین پژوهش حاضر تا حدی خلأ مطالعاتی را درزمینة شاخص شکوفایی شهری پر می‌کند.

براساس سند چشم‌انداز بیست‌ساله و سیاست‌های کلی برنامة چهارم توسعه در نخستین گام، به برنامه‌ریزی برای بهبود شهرها اشاره شده است؛ این در حالی است که به‌واسطة نبود ساماندهی و طراحی مناسب فضاهای شهری، شاهد آشفتگی‌های زیست‌محیطی و ناهنجاری‌های اجتماعی در زندگی شهری هستیم؛ از این رو نیاز است پژوهش‌های مستدل و محکمی انجام شود تا اولاً تصویری دقیق از شهری ایدئال ترسیم شود که با توجه به سند چشم‌انداز ملی و نیز استانداردهای جهانی به دست آمده است و ثانیاً راهکار دستیابی به این شهرها برنامه‌ریزی شود.

بررسی مفهوم شکوفایی شهری، بستر مناسبی را به‌منظور دستیابی به فرایندی منطقی برای رساندن وضع موجود برنامه‌ریزی شهری به شرایط مطلوب و ایدئال فراهم می‌کند که با توجه به استانداردهای جهانی به دست آمده‌ است. شهر تهران، پایتخت جمهوری اسلامی ایران، به علت مرکزیت اداری و سیاسی، بهترین گزینه برای بررسی امکان تحقق شاخص شکوفایی شهری است. این پژوهش قصد دارد با شناسایی مهم‌ترین عوامل مؤثر بر توسعه و شکوفایی کلان‌شهر تهران، چگونگی تأثیرگذاری این عوامل را بر یکدیگر و بر وضعیت آیندة این کلان‌شهر بررسی کند تا در مراحل بعدی و تدوین راهبردها، برنامه‌ریزی‌ها و سیاست‌گذاری‌ها برای رسیدن به توسعة پایدار استفاده شود. پژوهش حاضر برای دستیابی به هدف خود در پی پاسخگویی به پرسش‌های زیر است:

1. وضعیت مناطق 22گانة شهر تهران به‌لحاظ برخورداری از شاخص شکوفایی شهری چگونه است؟
2. مناطق برخوردار و محروم از شاخص‌های شکوفایی شهری شامل بهره‌وری، کیفیت زندگی، زیرساخت، عدالت اجتماعی و پایداری زیست‌محیطی به ترتیب کدام‌اند؟

مبانی نظری پژوهش

شکوفایی، مفهومی گسترده است که در ارتباط با توسعة متعادل و هماهنگ در محیطی همراه با عدالت و انصاف مطرح می‌شود. بر این اساس شکوفایی شهری، نوعی ساخت‌وساز اجتماعی است که به فعالیت‌های انسانی کالبد می‌بخشد. شکوفایی به‌عمد و آگاهانه در شرایطی بی‌طرفانه در هر زمان و مکانی، چه در مقیاس بزرگ و چه کوچک، شروع به ساخت‌وساز می‌کند. این مفهوم بررسی می‌کند که شهرها چگونه تولید داشته باشند و از چه راهی مزایای این تولید به شیوه‌ای عادلانه بین شهروندان تقسیم شود. این تفکر متضمن رشد اقتصادی، حاکم‌بودن روابط اجتماعی، پایداری محیطی و کیفیت بهتر زندگی است. این نگرش پنج بعد را به‌مثابة ابعاد اصلی شکوفایی در شهرها عنوان می‌کند (محتشمی و همکاران، 1395: 5). مؤلفه‌های شکوفایی شهری عبارت‌اند از:

بهره‌وری یا رشد اقتصادی بر پایة تولید، ایجاد سرمایه و اشتغال: بهره‌وری، استفادة بهینه از منابع با اجرای استانداردها و الگوها مطابق با شاخص‌ها (اعم از نیروی انسانی، سرمایه، زمین، مواد، انرژی، تجهیزات، اطلاعات و...) در فرایند عملکردی یک سازمان در تولید یا عرضة خدمات است (عظیمی و همکاران، 1392: 30). سازمان ملل متحد در برنامه‌ریزی بهبود مدیریت شهری، موضوع بهره‌وری شهری یا استفادة بهینه از منابع را جست‌وجوی راههایی برای توسعة همه‌جانبة شهری به همراه رشد و رونق اقتصادی آن دانسته است؛ به گونه‌ای که رفاه و بهبود وضعیت همة ساکنان شهر را فراهم کند (UN, 2015).

کیفیت زندگی: بهبود کیفیت زندگی در هر جامعه‌ای، یکی از مهم‌ترین اهداف سیاست‌های عمومی آن جامعه است. در طول سه دهة اخیر، کیفیت زندگی به‌مثابة جانشینی برای رفاه مادی، به اصلی‌ترین هدف اجتماعی کشورهای مختلف تبدیل شده است (ابراهیم‌زاده و کاربخش، 1396: 7؛ خواجه‌شکوهی و همکاران، 1393: 73). همچنین کیفیت زندگی به معنای قابلیت زندگی یک مکان معرفی می‌شود؛ به‌طور کلی انسان در هر مرحله از زندگی در تلاش برای دستیابی به رفاه و آسایش بیشتر و درمجموع کیفیت بهتر زندگی است (رهنمایی و همکاران، 1391: 70)؛ درواقع جامعه زمانی پویایی و نشاط لازم را دارد که شهروندان آن از کیفیت زندگی کافی و مطلوب برخوردار باشند (نظم‌فر و محمدی، 1396: 69).

توسعة زیرساخت: زیرساخت‌های شهری از قوی‌ترین مظاهر و نمادهای فرهنگ مادی یا بعد مادی ساختار شهری به شمار می‌روند (حافظ‌نیا و همکاران، 1394: 1) و برای شکوفایی شهری ضروری‌اند. کاربران سیستم حمل‌ونقل شهری در منطقه‌ای خاص شامل افرادی با پیشینه و ویژگی‌های اجتماعی و اقتصادی مختلف ازجمله سنین مختلف، جنس، محدودة درآمد و وضعیت اشتغال هستند (Jones et al., 2015: 1). برای دستیابی به رشد اقتصـادی پیوسته، ایجـاد و توسـعة زیرساخت‌هـا و همچنـین شـکل‌گیـری بسـترهـای لازم به‌منظور تحقق اقتصادی پویا و رقابتی، امری لازم و ضروری است (شهرکی و قادری، 1394: 116). به‌طور کلی زیرساخت‌ها به دو دستة عمدة اقتصادی و اجتماعی طبقه‌بنـدی می‌شوند؛ زیرساخت‌های اقتصادی شامل حمل‌ونقل، مخابرات، اطلاعات و انرژی و زیرساخت‌های اجتماعی شامل بعد آموزش، بهداشت و سلامت نیروی انسـانی است که با شاخص هزینه‌های عمومی دولت بر آموزش و همچنین بر بهداشـت و سلامت نیروی انسانی به‌صورت درصدی از کل مخارج دولت ارزیابی می‌شوند (Federek et al., 2008: 1038).

عدالت و مشارکت اجتماعی: حرکت به سمت پایداری شهرها و رسیدن به آن زمانی محقق خواهد شد که تخصیص و توزیع خدمات و امکانات میان واحدهای فضایی و اجتماعی شهرها برمبنای نیازهای جمعیتی و مساوات و برابری جغرافیایی انجام شود (موسوی، 1391: 80). دیوید هاروی عدالت اجتماعی و فضایی را در شهرها، تخصیص عادلانة منابع و امکانات شهری می‌داند؛ به گونه‌ای که افراد با کمترین شکاف و اعتراض به حقوق خود مواجه باشند و نیازهای جمعیتی در ابعاد مختلف برآورده شود (Harvey, 2000: 7). ازنظر جغرافیایی، عدالت اجتماعی شهر مترادف با توزیع فضایی عادلانة امکانات و منابع بین مناطق مختلف شهری و دستیابی برابر شهروندان به آنهاست و از اهداف آمایش شهری به شمار می‌آید. توزیع ناعادلانة این امکانات و منابع به بحران‌های اجتماعی و مشکلات پیچیدة فضایی خواهد انجامید (ملک‌شاهی و وکیلی، 1396: 147).

پایداری زیست‌محیطی: از آنجا که هرگونه فعالیتی برای ارتقای کیفیت زندگی و توسعة انسانی در محیط‌زیست تحقق می‌یابد، وضعیت محیط‌زیست و منابع آن ازنظر پایداری یا ناپایداری بر فرایند توسعه تأثیرگذار خواهد بود؛ بر این اساس، هر بحثی دربارة توسعه بدون توجه به مفهوم پایداری زیست‌محیطی ناتمام تلقی می‌شود (بریمانی و اصغری لفجانی، 1389: 127)؛ درواقع شکوفایی و پایداری زیست‌محیطی شهرها درهم‌آمیخته هستند. شهرها فقط زمانی شکوفایی خود را حفظ می‌کنند که اهداف زیست‌محیطی و اجتماعی آنها به‌طور کامل با اهداف اقتصادی سازگار باشد.

ارزیابی پایداری به سیاست‌گذاران کمک می‌کند تصمیم بگیرند چه اقداماتی انجام بدهند و چه اقداماتی انجام ندهند تا شهرها پایدارتر شود (Yigitcanlar et al., 2015: 36). در این زمینه ارزیابی پایداری زیست‌محیطی، یکی از مهم‌ترین ابزارها در فرایند برنامه‌ریزی توسعة پایدار است و توجه به آن در سیاست‌گذاری‌ها و برنامه‌ریزی‌ها برای دستیابی به یک برنامه‌ریزی مناسب همگام با متغیرهای محیط طبیعی، امری اجتناب‌ناپذیر است (صیدایی و همکاران، 1397: 113).

شکل- 1: ابعاد شکوفایی شهری (منبع: UN-Habitat, 2013).

روش پژوهش

پژوهش حاضر از نوع توصیفی‌تحلیلی با هدف کاربردی است. برای رسیدن به هدف پژوهش از 5 شاخص بهره‌وری، کیفیت زندگی، زیرساخت، عدالت اجتماعی و پایداری زیست‌محیطی به ترتیب با 11، 20، 14، 12 و 18 زیرشاخص استفاده شده است (جدول 1). مبنای انتخاب زیرشاخص‌ها، گزارش سالیانة سازمان ملل و پژوهش‌های انجام‌شدة داخلی و خارجی است. داده‌های لازم از سالنامة آماری شهر تهران به دست آمده است.

جامعة آماری این پژوهش به‌لحاظ مکانی، مناطق 22گانة شهر تهران و به‌لحاظ زمانی، داده‌های سال 1395 است. برای تعیین اهمیت نسبی شاخص‌های پژوهش، مدل تحلیل شبکه (ANP) و برای تحلیل داده‌ها، مدل پرومته به کار رفته است. با توجه به خروجی حاصل از مدل پرومته، مناطق مطالعه‌شده در پنج سطح خیلی بالا (1- 80)، بالا (60- 80)، متوسط (40- 60)، پایین (20- 40) و خیلی پایین (0- 20) ارزیابی شدند؛ همچنین برای شناسایی قوت‌ها و ضعف‌ها از تحلیل گایا استفاده شده است.

مدل پرومته: مدل تصمیم‌گیری چندمعیاره ^[7](MCDM)، ابزاری قدرتمند است که به‌طور گسترده‌ای برای ارزیابی و رتبه‌بندی مشکلات شامل معیارهای متعدد و بیشتر متضاد به کار گرفته شده است. در میان روش‌های متعدد MCDM، پرومته به‌طور جالب توجهی برای برنامه‌های رتبه‌بندی مناسب است؛ زیرا این مدل یکپارچگی و انعطاف‌پذیری را برای کاربر به ارمغان می‌آورد و در مفهوم و کاربرد در مقایسه با دیگر روش‌ها برای تحلیل بسیار ساده است (Goumas & Lygerou, 2000: 609)؛ درواقع پرومته روش ساختاریافتة رتبه‌بندی ترجیحی برای غنی‌سازی ارزیابی براساس مقایسة هریک از گزینه‌ها با یکدیگر با توجه به انحرافاتی است که جایگزین‌ها براساس هر معیار نشان می‌دهند. با توجه به ساختار این مدل، این روش اجازه می‌دهد به‌طور مستقیم ارزیابی بدون نیاز به نرمال‌سازی روی متغیرهایی انجام شود که در ماتریس تصمیم‌گیری قرار دارند. این روش را در دهة 1985 میلادی، برانس و وینک^[8] برای انجام رتبه‌بندی ارائه کردند (Caterino et al., 2008: 15). ازجمله مزایای مهم روش پرومته، سادگی، وضوح و پایایی نتایج و امکان تحلیل حساسیت به‌صورت ساده و سریع است. درنهایت رتبه‌بندی از بزرگ‌ترین تا کوچک‌ترین عدد انجام می‌شود (Gilliams et al., 2005: 149; Wu et al., 2017: 529).

جدول- 1:شاخص‌های استفاده‌شده در پژوهش

شکل- 2: نقشة محدودة پژوهش

یافته‌های پژوهش

در این بخش از پژوهش با بهره‌گیری از مدل پرومته، وضعیت مناطق 22گانة شهرداری تهران به‌لحاظ برخورداری از شاخص‌های شکوفایی شهری شامل بهره‌وری، عدالت اجتماعی، زیرساخت، پایداری زیست‌محیطی و کیفیت زندگی بررسی شده است؛ به‌طوری ‌که نخست هر پنج مؤلفة بهره‌وری، کیفیت زندگی، زیرساخت، عدالت اجتماعی و پایداری زیست‌محیطی جداگانه و سپس تمامی مؤلفه‌ها یکجا تحلیل شده است.

بهره‌وری

شاخص بهره‌وری به‌مثابة یکی از شاخص‌های مهم شکوفایی شهری در قالب 11 زیرمعیار (جدول 1) بررسی شد. نتایج تحلیل نشان می‌دهد از بین مناطق شهری تهران، مناطق 4، 14، 2، 15، 6، 5 و 13 به‌لحاظ برخورداری از شاخص بهره‌وری، وضعیت ایدئالی دارند. در رتبة بعدی و در دامنة برخورداری مناسب، مناطق 7، 3، 22، 21، 19، 8، 11، 10، 16، 1 و 20 قرار دارند. مناطق 18، 12 و 17 ازنظر برخورداری از شاخص بهره‌وری در وضعیت متوسط و منطقة 9 در وضعیت نسبتاً نامطلوب قرار دارند. با توجه به امتیازبندی مدل پرومته، هیچ‌کدام از مناطق 22گانة تهران در دامنة وضعیت بسیار نامطلوب به‌لحاظ برخورداری از شاخص بهره‌وری قرار ندارند (جدول 2).

مقایسة منطقة 4 شهر تهران به‌مثابة منطقة کاملاً برخوردار با منطقة 9 به‌مثابة محروم‌ترین منطقة شهری از زیرمعیارهای بهره‌وری نشان می‌دهد منطقة 4 شهر تهران در همة زیرمعیارهای شاخص بهره‌وری وضعیت خوبی دارد؛ درمقابل منطقة 9 شهر تهران از مجموع زیرمعیارهای شاخص بهره‌وری فقط در زیرمعیار نسبت سرباری (C3)، مسکن بادوام بسیار زیاد (C5)، مسکن بادوام کم (C8) و درصد تأخیر از کل زمان سفر (C11) امتیاز کسب کرده که بیشتر تأثیر منفی در جایگاه این منطقه در بین مناطق 22گانة شهری داشته است. این منطقه در بقیة زیرمعیارهای بررسی‌شده، هیچ‌گونه امتیازی کسب نکرده است.

جدول- 2:وضعیت شاخص بهره‌وری شکوفایی شهری مناطق 22گانة شهر تهران

کیفیت زندگی

معیار کیفیت زندگی به‌منزلة یکی از شاخص‌های شکوفایی شهری در بین مناطق 22گانة شهری تهران در قالب 18 زیرمعیار به شرح جدول 1 ارزیابی شد. نتایج به‌دست‌آمده از تحلیل حاکی است مناطق 22، 6 و 3 به ترتیب با کسب Phi خالص 470/0، 450 و 438 به‌لحاظ برخورداری از معیارهای کیفیت زندگی نسبت به دیگر مناطق شهری تهران در سطح خیلی بالایی قرار دارند. پس از این نواحی، منطقة 2 با کسب Phi خالص 348/0 در جایگاه چهارم قرار دارد که به‌لحاظ بهره‌مندی از شاخص‌های کیفیت زندگی، وضعیت نسبتاً خوبی دارد. مناطق 15، 4، 21، 17 و 5 به‌لحاظ برخورداری از شاخص‌های کیفیت زندگی در وضعیت متوسط، مناطق 19، 13، 11، 14، 1 و مناطق 10، 20، 8، 18، 16 در وضعیت نسبتاً نامطلوب و مناطق 9، 12 و 7 با کسب رتبه‌های آخر در وضعیت بسیار نامطلوب قرار دارند (جدول 3).

جدول- 3: وضعیت شاخص کیفیت زندگی شکوفایی شهری مناطق 22گانة شهر تهران

مقایسة تجزیه و تحلیل معیار کیفیت زندگی منطقة 22 به‌مثابة منطقة کاملاً بهره‌مند با محروم‌ترین منطقة شهری یعنی منطقة 7 نشان می‌دهد منطقة 7 در 18 زیرمعیار بررسی‌شده فقط در شش زیرمعیار ضریب باسوادی (C13)، درصد جمعیت با تحصیلات عالی (C14)، متوسط ایستگاههای تندرستی ماهانه (C18)، سرانة مراکز بهداشتی و درمانی (C20)، سرانة تغییر مساحت فضای سبز عمومی نسبت به سال 94 (هزار مترمربع) (C25) و نسبت خانوار به واحد مسکونی (C31) امتیاز قابل قبولی کسب کرده است، اما در بقیة زیرمعیارها امتیاز مناسبی ندارد. این امر به افت جایگاه این منطقه در بین مناطق 22گانة شهری تهران به‌لحاظ برخورداری از شاخص کیفیت زندگی منجر شده است.

زیرساخت

معیار زیرساخت به‌مثابة یکی دیگر از مؤلفه‌های اثرگذار بر شکوفایی شهری در قالب 14 زیرمعیار بررسی شد (جدول 1). یافته‌های پژوهش نشان داد مناطق 12، 2، 6، 1 و 11 شهر تهران به‌لحاظ برخورداری از زیرساخت‌های شکوفایی شهری در وضعیت ایدئال قرار دارند. مناطق 4، 22، 5 و 9 شهر تهران ازنظر بهره‌مندی از شاخص‌های زیرساخت شکوفایی شهری در وضعیت نسبتاً مناسب، مناطق 3، 7، 21، 20، 13، 16 و 8 در وضعیت متوسط و مناطق 15، 10، 17، 14، 19 و 18 در وضعیت نسبتاً نامناسب قرار دارند. نتایج حاکی است هیچ‌کدام از مناطق 22گانة شهر تهران ازنظر برخورداری از شاخص‌های زیرساخت شکوفایی شهری در دامنة بسیار محروم قرار ندارند (جدول 4).

جدول- 4: وضعیت شاخص زیرساخت شکوفایی شهری مناطق 22گانة شهر تهران

مقایسة برخوردارترین منطقة شهر تهران (منطقة 22) با محروم‌ترین منطقه (منطقة 18) ازنظر شاخص زیرساخت شکوفایی شهری حاکی است منطقة 22 شهر تهران به‌جز در زیرمعیار درصد غرفة بازیافت (C38) در همة شاخص‌های بررسی‌شده وضعیت ایدئالی دارد. منطقة 18 شهر تهران از مجموع شاخص‌های بررسی‌شده در سه زیرمعیار درصد ایستگاه آتش‌نشانی (C32)، میزان جذب سفر ساکنان (C44) و طول مسیر ویژة دوچرخه‌سواری (متر) (C45) وضعیت نسبتاً مناسبی دارد؛ اما وضعیت آن در بقیة زیرمعیارهای ارزیابی‌شده بسیار نامناسب است.

عدالت اجتماعی

شاخص عدالت اجتماعی به‌مثابة مؤلفة مؤثر بر شکوفایی شهری در قالب 12 زیرمعیار (جدول 1) سنجیده شد. نتایج ارزیابی نشان داد منطقة 22 شهر تهران با کسب Phi خالص 406/0، رتبة اول را ازنظر برخورداری از شاخص عدالت اجتماعی در شکوفایی شهری به خود اختصاص داده است. مناطق 14، 1، 12 و 16 شهر تهران به‌لحاظ بهره‌مندی از زیرمعیارهای عدالت اجتماعی در شکوفایی شهری وضعیت نسبتاً مناسب، مناطق 6، 20، 21، 8، 15، 3، 2، 17، 9 و 7 وضعیت متوسط و مناطق 13، 11، 4، 10 و 18 وضعیت نسبتاً نامناسب دارند. در رتبة آخر مناطق 5 و 19 قرار گرفته‌اند که وضعیت بسیار نامناسبی به‌لحاظ زیرمعیارهای عدالت اجتماعی در شکوفایی شهری دارند (جدول 5).

جدول- 5: وضعیت شاخص عدالت اجتماعی شکوفایی شهری مناطق 22گانة شهر تهران

مقایسة وضعیت برخوردارترین منطقة شهر تهران (منطقة 22) با محروم‌ترین آن (منطقة 19) ازنظر زیرمعیارهای عدالت اجتماعی در شکوفایی شهری حاکی است منطقة 22 شهر تهران در بین زیرمعیارهای بررسی‌شده، فقط در دو زیرمعیار سرانة پروژه‌های فرهنگی‌اجتماعی هر منطقه (C51) و درصد برگزاری مسابقات برای معلولان (C56) وضعیت مناسبی ندارد و در بقیة زیرمعیارها وضعیت ایدئالی دارد؛ اما منطقة 18 شهر تهران از مجموعة زیرمعیارهای بررسی‌شده در زیرمعیارهای نسبت جنسیتی (C49) و سرانة پروژه‌های شاخص هر منطقه (C50) امتیاز قابل قبول و در بقیة زیرمعیارها وضعیت بسیار نامناسبی دارد.

پایداری زیست‌محیطی

مؤلفة پایداری زیست‌محیطی به‌مثابة یکی دیگر از مؤلفه‌های اثرگذار بر شکوفایی شهری در قالب 18 زیرمعیار ارزیابی شد (جدول 1). نتایج ارزیابی نشان داد منطقة 22 و 21 شهر تهران به ترتیب با کسب Phi خالص 499/0 و 419/0، رتبة اول و دوم را به‌لحاظ برخورداری از مؤلفه‌های پایداری زیست‌محیطی به خود اختصاص داده‌اند و از این نظر وضعیت بسیار مطلوبی دارند. منطقة 8 شهر تهران ازنظر بهره‌مندی از مؤلفه‌های پایداری زیست‌محیطی وضعیت نسبتاً مطلوب، مناطق 1، 16، 6، 13 و 3 وضعیت متوسط، مناطق 9، 17، 19، 14، 10، 5، 11، 4، 18 و 2 وضعیت نسبتاً نامطلوب و مناطق 7، 12، 20 و 15 با کسب رتبه‌های آخر وضعیت بسیار نامطلوبی دارند (جدول 6).

جدول- 6: وضعیت شاخص پایداری زیست‌محیطی شکوفایی شهری مناطق 22گانة شهر تهران

مقایسة برخوردارترین منطقة شهری تهران (منطقة 22) با محروم‌ترین منطقة شهری تهران (منطقة 15) به‌لحاظ برخورداری از مؤلفه‌های پایداری زیست‌محیطی حاکی است منطقة 22 شهر تهران از مجموعه‌‌شاخص‌های بررسی‌شده به‌جز در شاخص‌های درصد تغییر به نسبت سال‌های گذشته (C71) و میانگین روزانة پسماند تفکیک‌شده در مبدأ (تن در روز) (C72)، در بقیة شاخص‌ها امتیاز خوبی را کسب کرده است؛ این امر موجب مطلوبیت جایگاه این منطقه به‌لحاظ پایداری زیست‌محیطی بین مناطق دیگر شهری تهران شده است؛ این در حالی است که منطقة 15 شهر تهران به‌جز در شاخص‌های درصد تغییر به نسبت سال‌های گذشته (C71) و میانگین روزانة پسماند تفکیک‌شده در مبدأ (تن در روز) (C72) در بقیة شاخص‌های بررسی‌شده، وضعیت بسیار نامطلوبی دارد که به افت جایگاه این منطقه بین مناطق دیگر شهر تهران منجر شده است.

ترکیب شاخص‌های پژوهش

در این بخش برای سنجش شکوفایی شهری در مناطق شهر تهران، از ترکیب مجموعه‌ابعاد شکوفایی شهری شامل شاخص بهره‌وری، کیفیت زندگی، زیرساخت‌ها، عدالت اجتماعی و پایداری زیست‌محیطی استفاده شد. نتایج نشان می‌دهد مناطق 22 و 6 شهر تهران به ترتیب با کسب Phi خالص 334/0 و 246/0، رتبة اول و دوم را به خود اختصاص داده‌اند و در شرایط ایدئالی قرار دارند. پس از این دو منطقه، مناطق 3، 21 و 2 در وضعیت مناسب، مناطق 1، 4، 13، 14، 11، 8، 15، 17، 16 و 5 در وضعیت متوسط و مناطق 20، 12، 10، 19، 9، 7 و 18 در وضعیت نسبتاً مناسب قرار دارند. در ترکیب مجموعه‌ابعاد شکوفایی شهری، هیچ‌کدام از مناطق شهری تهران در وضعیت بسیار نامناسب قرار ندارند. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد شهر تهران به‌لحاظ برخورداری از شاخص‌های شکوفایی شهری در وضعیت متوسطی قرار دارد (جدول 7).

مقایسة برخوردارترین منطقة شهری تهران (منطقة 22) با محروم‌ترین منطقة شهری تهران (منطقة 18) به‌لحاظ برخورداری از ترکیب مجموعه‌ابعاد شکوفایی شهری نشان می‌دهد منطقة 22 در تمامی شاخص‌های پژوهش به‌جز در شاخص‌های مسکن بادوام متوسط (C7)، متوسط ایستگاههای تندرستی ماهانه (C18)، سرانة مراکز بهداشتی و درمانی (C20)، نسبت خانوار به واحد مسکونی (C31) و درصد برگزاری مسابقات برای معلولان (C56)، امتیاز خوبی را کسب کرده است؛ اما منطقة 18 به‌جز در شاخص‌های نسبت وابستگی جوانان (C1)، سرانة کتابخانة عمومی (C16)، سرانة مرگ‌ومیر ناشی از تصادفات (C21)، سرانة مساحت کمربند سبز (مترمربع) (C24)، نسبت خانوار به واحد مسکونی (C31)، درصد غرفة بازیافت (C38)، تعداد کارتن‌خواب به‌ازای هر منطقه (C47)، تعداد متکدی به‌ازای هر منطقه (C48)، نسبت جنسیتی (C49) و درصد تغییر به نسبت سال‌های گذشته (C71)، در بقیة شاخص‌ها امتیاز خوبی ندارد (شکل 3). شکل 4 وضعیت مناطق 22گانة شهر تهران را به‌لحاظ برخورداری از شاخص شکوفایی شهری نشان می‌دهد.

جدول- 7: وضعیت شاخص شکوفایی شهری مناطق 22گانة شهر تهران

شکل- 3:وضعیت شکوفایی شهری در مناطق 22 و 18 شهر تهران

شکل- 4: نقشة وضعیت شاخص شکوفایی شهری در مناطق 22گانة تهران

نتیجه‌گیری و پیشنهادها

شکوفایی شهری، چهارچوبی مفهومی درزمینة سنجش توسعه و رفاه انسانی و اجتماعی در ارتباط با کمیت و کیفیت شهرنشینی است که به‌دنبال تبیین چشم‌انداز و مسیر تحقق آن است که در پارادایم فراگیر پایداری و نمونة خاص‌تر آن، یعنی پایداری شهری تعریف می‌شود. با توجه به اهمیت موضوع، پژوهش حاضر با هدف ارزیابی مناطق ۲۲گانة شهر تهران به‌لحاظ برخورداری از شاخص شکوفایی شهری (CPI) انجام شد. در این پژوهش برای تجزیه و تحلیل داده‌ها و ارزیابی شکوفایی شهری مناطق شهری تهران، مدل پرومته و تحلیل گایا به کار رفت.

نتایج پژوهش در ابعاد مختلف شکوفایی شهری نشان داد در شاخص بهره‌وری از بین مناطق شهری تهران، هفت منطقه در وضعیت کاملاً مطلوب، یازده منطقه در وضعیت مطلوب، سه منطقه در وضعیت مناسب و یک منطقه در وضعیت نسبتاً نامطلوب قرار دارند؛ از این رو شهر تهران با داشتن هجده منطقة شهر در وضعیت مطلوب به‌لحاظ برخورداری از شاخص‌های بهره‌وری، ازنظر این شاخص در وضعیت ایدئال قرار دارد.

در شاخص کیفیت زندگی، سه منطقة شهری تهران در وضعیت بسیار مطلوب، یک منطقه در وضعیت مطلوب، پنج منطقه در وضعیت متوسط، ده منطقه در وضعیت نسبتاً نامطلوب و سه منطقه در وضعیت کاملاً نامطلوب قرار گرفته‌اند؛ به‌طور کلی شهر تهران به‌لحاظ شاخص کیفیت زندگی با قرارگیری سیزده منطقه در وضعیت نامطلوب، وضعیت نامناسبی دارد.

در معیار زیرساخت‌ها به‌مثابة یکی دیگر از مؤلفه‌های اثرگذار بر شکوفایی شهر تهران، پنج منطقة شهری در وضعیت کاملاً ایدئال، چهار منطقه در وضعیت مطلوب، هفت منطقه در وضعیت متوسط و شش منطقه در وضعیت نسبتاً نامطلوب قرار دارند.

نتایج تحلیل نشان می‌دهد شهر تهران در شاخص زیرساخت‌ها، وضعیت نسبتاً مناسبی دارد. در شاخص عدالت اجتماعی در بین مناطق شهری تهران، یک منطقه وضعیت بسیار مناسب، چهار منطقه وضعیت مناسب، ده منطقه وضعیت متوسط، پنج منطقه وضعیت نسبتاً نامناسب و دو منطقه وضعیت بسیار نامناسبی دارند. به‌طور کلی شهر تهران در شاخص عدالت اجتماعی وضعیت نامناسبی دارد.

در شاخص پایداری زیست‌محیطی، دو منطقة شهری تهران در وضعیت بسیار مطلوب، یک منطقه در وضعیت مطلوب، پنج منطقه در وضعیت متوسط، ده منطقه در وضعیت نسبتاً نامطلوب و چهار منطقه در وضعیت بسیار نامطلوب قرار دارند. نتایج حاکی است شهر تهران به‌لحاظ برخورداری از شاخص پایداری زیست‌محیطی وضعیت بسیار نامطلوبی دارد. ترکیب نتایج پنج شاخص شکوفایی شهری تهران (بهره‌وری، کیفیت زندگی، زیرساخت، عدالت اجتماعی و پایداری زیست‌محیطی) نشان می‌دهد از بین مناطق شهری تهران، دو منطقه در وضعیت ایدئال، سه منطقه در وضعیت نسبتاً ایدئال، ده منطقه در وضعیت متوسط و پنج منطقه در وضعیت نسبتاً نامطلوب قرار دارند. در جمع‌بندی کلی هیچ منطقه‌ای از شهر تهران در دامنة بسیار نامطلوب قرار نگرفته است.

به‌طور کلی نتایج پژوهش حاکی است شهر تهران به‌لحاظ برخورداری از شاخص‌های شکوفایی شهری در وضعیت متوسطی قرار دارد.

با توجه به اینکه مناطق شهری تهران در سه بعد شکوفایی شهری یعنی کیفیت زندگی، عدالت اجتماعی و پایداری زیست‌محیطی وضعیت نامناسبی دارند، برای شکوفایی مناطق و رسیدن به اهداف مطلوب توسعة شهری تهران، پیشنهاد می‌شود متولیان امر و مسئولان طرح‌های توسعة شهری با برنامه‌ریزی اصولی در مسیر ارتقای این سه شاخص‌ در مناطق شهری تهران گامی جدی بردارند.