شناسایی و اولویت‌بندی عوامل مؤثر بر نشاط شهری در اهواز

مقدمه و بیان مسئله

احساس شادی و نشاط، یکی از ضروری‌ترین خواسته‌های فطری و نیازهای روانی انسان به شمار می‌رود و به‌علت تأثیرات عمده بر سالم‌سازی و بهسازی جامعه، مدت زیادی است که ذهن آدمیان را به خود مشغول کرده است (ربانی خوراسگانی و همکاران، 1386: 42). شادی و نشاط ازجمله حالات روحی اصیل و فطری انسان است؛ یعنی اساس خلقت و فطرت بر شادی و نشاط بنا نهاده شده است. غم و شادی، هر دو ملازم انسان‌اند؛ ولی آنچه اصالت دارد، شادی و نشاط است (فرحزاد، 1394: 22). انسان‌ها بنا بر سرشت و ماهیت وجودی خویش، همواره از افسردگی گریزانند و دوست دارند به‌سوی شاد بودن و شاد زندگی‌کردن در حرکت باشند. بر این اساس، احساس نشاط از آغاز تمدن انسانی، یکی از نیازهای اساسی نوع بشر در تمامی فرهنگ‌ها به شمار رفته است Kaushik and Jaggi, 2011: 39)) و استنباط بشر نیز از غایت زندگی، رسیدن به شادمانی و نشاط بوده است؛ بنابراین، انسان برحسب ذات و فطرت خود، موجودی هدفمند و جویای نشاط، خوشبختی و سعادت است و به‌جرئت می‌توان ادعا کرد که تمامی کوشش انسان‌ها در زندگی برای دستیابی به نشاط در آینده است (عنبری و حقی، 1393: 2). امروزه نیز بخشی از تلاش‌ها و هزینه‌های شهروندان برای دست‌یافتن به شادی، نشاط و فضاهای نشاط‌آور (به‌ویژه در محیط‌های شهری) است؛ زیرا شادی و نشاط، موتور محرک انسان برای انجام‌دادن امور و فعالیت‌های اوست. با وجود این، در طول تاریخ، درک بشر از نشاط متفاوت بوده و تنش‌های بسیاری برای فهم و تعریف نشاط انجام گرفته که این مفهوم را در ظرف زمان و مکان دگرگون کرده است (Ballas and Dorling, 2007: 1244). نشاط، مفهومی چندوجهی است که در حوزۀ علمی از نیمۀ دوم قرن بیستم به‌عنوان موضوعی میان‌رشته‌ای مطرح شده است و در حوزه‌های گوناگون، تعریف‌های متفاوتی از آن وجود دارد. در اواخر قرن بیستم، بحث شادمانی و نشاط بشر به‌عنوان یکی از موضوعات مهم بررسی شد؛ زیرا یکی از مشکلات جوامع، غفلت از شادی و نشاط و درنتیجه، افزایش بیماری‌های روانی ازقبیل اضطراب و افسردگی، به‌ویژه در شهرها بوده است (فاضلیان و عظیمی، 1393: 42). در طول قرن بیست و یکم نیز مطالعۀ علمی نشاط به‌سرعت در حال گسترش بوده است؛ بنابراین، این امر، مطالعات مربوط به نشاط و رفاه ذهنی را به‌عنوان جزئی ضروری در تعریف سلامتی در فرهنگ‌ها و جوامع مختلف معرفی کرده است. دانشمندان مختلف به‌علت تبعات و کارکردهای روانی و اجتماعی متعدد مسئلۀ نشاط به آن توجه کرده‌اند و رشته‌ها و شاخه‌های مختلف علوم کوشیده‌اند هر کدام از منظری خاص، گوشه‌هایی از ابعاد نشاط را تحلیل کنند. پژوهشگران و متفکران علوم انسانی در دوره‌های مختلف، همواره به احساس نشاط و عوامل مؤثر در ایجاد آن توجه کرده‌اند؛ برخی از این عوامل به درون انسان مربوط می‌شوند؛ مانند اعتقادات دینی، اصول اخلاقی و عرفانی و نگاه افراد به مسائل مختلف و برخی نیز به عوامل محیط بیرون، مانند تأثیر عوامل سیاسی، اقتصادی، اجتماعی، محیطی‌زیستی و فرهنگی مربوط‌اند. در شهرها نیز به‌عنوان محیط زندگی شهروندان، محرک‌های بسیاری در شکل‌گیری نشاط شهروندان تأثیرگذار هستند و دست‌یافتن به نشاط، مستلزم داشتن سلامت روان، سلامت اجتماعی و وجود محرک‌های محیطی در پیرامون فرد و زندگی اوست؛ به‌گونه‌ای که براساس پژوهش‌های آدام اسمیت [1]محیط، بیشترین تأثیر را بر شادی و نشاط می‌گذارد. این محیط برای اجتماع، شهر و برای فرد، خانه است (کارمونا و همکاران، 1394: 23)؛ بنابراین، یکی از مسائل مهمی که به‌طور مداوم باید در جست‌وجوی آن بود، سطح نشاط شهروندان در محیط‌های شهری است (Mitchell etal, 2013: 1). همسو با این موضوع، امروزه، تأمین نشاط شهروندان به یکی از مسائل و دغدغه‌های اصلی نظام‌های مدیریت شهری در کشورهای توسعه‌یافته تبدیل شده است. در کشورهای درحال‌توسعه نیز برنامه‌ریزی و طراحی شهری از مقیاس‌ها و نیازهای انسانی دور شده و درنتیجه، از ارزش‌ها و جاذبه‌های اجتماعی و فرهنگی فضاهای شهری کاسته شده است. تداوم چنین روندی موجب شده است زندگی مدنی فضاها و تمدن شهری با خطر روبرو شوند. با توجه به این امر، امروزه مبانی نظری جدیدی در فضای ارزیابی توسعه‌یافتگی جوامع به‌ویژه شهرها با عنوان «اندازۀ سطح شادکامی جامعه» مطرح شده‌اند و به دنبال آن، شکل‌گیری نهضت شاخص‌سازی برای سنجش شادکامی و نشاط در جهان، باعث معرفی شاخص‌ها و مؤلفه‌های متعددی برای سنجش شادی و نشاط شده است. «شاخص شادی وینهوون[2]»، «شاخص سیارۀ شاد[3]»، «شاخص شادی ناخالص ملی[4]»، «شاخص زندگی بهتر[5]» و «شاخص جهانی شادی[6]» از این قبیل است (صمدی‌قربانی و طغیانی، 1395: 95). برخی نهادهای فعال در عرصۀ مدیریت توسعه، شاخص‌های مزبور را به‌عنوان ملاکی برای ارزیابی توسعه‌یافتگی کشورها و شهرها طراحی کرده‌ و مبنای رتبه‌بندی کشورها و شهرها ازنظر سطح توسعه‌یافتگی قرار داده‌اند. همچنین با تأمل در شرایط کنونی شهر اهواز، این مسئله احساس می‌شود که عوامل برهم‌زنندۀ تعادل، آرامش و سلامت شهروندان، افزایش و پیچیدگی خاصی یافته‌اند. درحقیقت، امروزه تغییر شکل زندگی، گسست روابط، نبودن محیط‌های فرح‌بخش، افزایش مصرف‌گرایی، ترویج و تبلیغ شادی‌های کاذب، گسترش خشونت و نداشتن تعریف درستی از نشاط و مشکلات گوناگون دیگر، توجه به نشاط شهروندان در محیط‌های شهری به‌ویژه در شهر اهواز را به مسئله‌ای مهم تبدیل کرده است. علاوه بر این، شهر اهواز به‌عنوان یک کلان‌شهر با مشکلات زیادی در قالب زندگی شهری مواجه است؛ زیرا روند شهرنشینی در این شهر به‌گونه‌ای بوده است که پس از انقلاب اسلامی و به‌ویژه در زمان جنگ تحمیلی و پایان آن، مهاجرت روستاییان و مهاجرت از دیگر شهرهای استان به‌شدت گسترش یافته است که این نوع توسعۀ شهری با خود، مسائل و مشکلات اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی زیادی را به همراه داشته است؛ ازجمله پیدایش و گسترش محله‌های حاشیه‌نشین و اسکان غیررسمی که حدود 40 درصد وسعت شهر اهواز را تشکیل می‌دهد و مسائل و مشکلات آن (ازجمله کیفیت نامطلوب سطح زندگی از جنبه‌های مختلف اقتصادی، اجتماعی، محیطی و غیره در این مناطق)، نشان‌دهندۀ کیفیت زندگی‌بخش گسترده‌ای از ساکنان شهر اهواز است (سجادیان و همکاران، 1395: 201). همچنین، این شهر با میزان زیادی از نرخ جرم مواجه است. بافت ناهمگن جمعیتی شهر اهواز و وجود قومیت‌های متعدد، که گاهی به بروز چالش‌های قومی می‌انجامد، بر میزان نشاط شهروندان اثر می‌گذارند که پیامدهای آن بر نظم اجتماعی و سلامت روحی- روانی شهروندان، جبران‌ناپذیر هستند. شرایط خاص آب و هوایی استان خوزستان و شهر اهواز نیز علت دیگری برای طرح مسئلۀ نشاط شهروندان شهر اهواز و عوامل مرتبط با آن است (کیا و امیری، 1392: 142)؛ زیرا در سال‌های اخیر، یکی از پدیده‌هایی که به‌طور مکرر بر شرایط آب و هوایی شهرستان و شهر اهواز تأثیر گذاشته است، گرد و غبار است. ازجمله آثار و تبعات این پدیده در شهر اهواز، مخاطرات بهداشتی و تأثیر در حوزۀ سلامت شهروندان (بیماری‌های تنفسی، قلبی و...)، مهاجرت (انگیزه و موج تمایل به مهاجرت اقشار متوسط و یا افراد و بیماران با سیستم دفاعی ضعیف) و آلودگی هوای شهر اهواز به‌علت وجود مناطق صنعتی و صنایع سنگین مستقر در اطراف این شهر است. براساس آخرین طرح جامع آلودگی هوای شهر اهواز، 64 درصد آلودگی‌ها به صنایع مستقر در این شهر اختصاص دارد که در این میان، صنایع نفتی، بیشترین سهم آلودگی هوا را دارند (فیروزی و همکاران، 1396: 20). براساس گزارش ادارۀ کل حفاظت محیط ‌زیست استان خوزستان، وضعیت و میانگین تعداد روزهای سال در ماه‌های مختلف برحسب میزان آلودگی در سال1397، تعداد روزهای پاک، 9 روز؛ روزهای سالم، 223 روز؛ روزهای ناسالم برای افراد حساس، 93 روز؛ روزهای ناسالم، 19روز؛ روزهای بسیار ناسالم، 12 و روزهای خطرناک، 7 روز بوده است (ادارۀ کل حفاظت محیط زیست استان خوزستان، 1397)؛ بنابراین در حال حاضر، در شهر اهواز، نشاط محیطی شهروندان، مسئلۀ مهمی است که با توسعة روند شهرنشینی و افزایش مسائل و مشکلات شهری، اهمیت آن، روزبه‌روز بیشتر می‌شود؛ به‌گونه‌ای که این مسائل، سلامت روانی، اجتماعی و به دنبال آن، نشاط شهروندان را در معرض خطر قرار می‌دهند و این امر، لزوم توجه به وضعیت نشاط شهروندان در اهواز را مشخص می‌کند؛ اما برای رسیدن به این مهم، وجود شاخص‌های مناسب و مختلف برای سنجش نشاط شهروندان اهواز ضرورت دارد. مسئلۀ مهم در این مورد، توجه به بحث تفاوت‌های محیطی و مکانی و مبانی و رویکردهای به‌کاررفته در طراحی شاخص‌های سنجش شادی و نشاط است که فهم و تعریف این مفهوم را در ظرف زمان و مکان دگرگون می‌کند. علاوه بر وجود تفاوت مفهومی در زمینۀ نشاط بین رویکرد اسلامی در کشور ایران و رویکرد مدنظر در تدوین شاخص‌های جهانی شادی و نشاط، نماگرهای تشکیل‌دهندۀ این شاخص‌ها در برخی موارد با آموزه‌ها، شرایط محیطی و بومی کشور و به‌ویژه شهر اهواز، ناسازگار است‌؛ از این‌رو، این شاخص‌ها به‌عنوان ابزاری معتبر، تصویر درستی از سطح نشاط شهروندان شهر اهواز نشان نمی‌دهند و درنتیجه، ارزیابی صحیحی از سطح نشاط در این شهر ندارند. بر این اساس، برای انطباق بیشتر ابزارها و مؤلفه‌های سنجش نشاط با شرایط محیطی، مکانی و بومی در شهرهای ایران و به‌ویژه شهر اهواز، ضرورت دارد که مؤلفه‌ها و شاخص‌های ترکیبی جدیدی برای اندازه‌گیری سطح نشاط شهروندان استخراج و طراحی شوند؛ بنابراین با در نظر گرفتن مسئلۀ مطرح‌شده، پژوهش حاضر به دنبال پاسخ به دو پرسش است: 1-مؤلفه‌ها و محیط‌های اثرگذار بر نشاط شهروندان اهواز ازنظر کارشناسان کدامند؟ 2- اولویت‌بندی این محیط‌ها ازنظر اهمیت برای ایجاد و تقویت نشاط شهروندان اهواز چگونه است؟

پیشینۀ پژوهش

دربارۀ موضوع پژوهش، مطالعات خارجی و داخلی متعددی وجود دارند که از زوایای گوناگونی به بحث شادی و نشاط توجه کرده‌اند که برخی از آنها در جدول شمارۀ 1 آمده‌اند.

جدول 1- پیشینۀ مطالعات خارجی و داخلی مرتبط با بحث شادی و نشاط

Table 1- Background of foreign and domestic studies related to the discussion of happiness

منبع: مطالعه و گردآوری نگارندگان

در پژوهش‌های مذکور، سه جهت‌گیری اساسی دیده می‌شود. در برخی از آنها سنجش میزان نشاط و در برخی دیگر، تهیۀ ابزارهایی برای سنجش نشاط و در گروهی دیگر، شیوه‌های افزایش شادکامی و نشاط، هدف اصلی بوده است. به‌لحاظ نظری نیز در بیشتر پژوهش‌ها، نظریه‌های روان‌شناختی و اجتماعی مؤثر بر نشاط بررسی شده‌اند. واضح است که در پژوهش‌های پیشین، بیشتر پژوهشگران، نشاط را از بعد روانی(فردی) و اجتماعی بررسی کرده‌اند و از دیدگاه آنان، نشاط به‌صورت فردی و یا در فرایند رابطۀ فرد با گروه تحقق می‌یابد و به عوامل و ابعاد نشاط از جنبه‌های مختلف اقتصادی، کالبدی، فراغتی، اعتقادی، سیاسی و غیره، کمتر توجه شده است. این در حالی است که نشاط علاوه بر عوامل فردی-روانی و اجتماعی ممکن است از عوامل و محیط‌های بیرونی دیگری نیز متأثر باشد. در غیر این صورت، از دید ناظر بیرونی، نشاط، چیزی جز مجموعه‌ای از کیفیات روحی و هیجان‌های طرب‌انگیز فردی و یا فرد در ارتباط با گروه نخواهد بود. اگر این کیفیات فرح‌بخش، علاوه بر عوامل فردی و گروهی، معانی محیطی ازجمله محیط اقتصادی، کالبدی، فراغتی، اعتقادی و سیاسی نداشته باشند، تعریفی جز معدودی حالات درونی فردی نخواهند داشت؛ بنابراین، نشاط همان سطح برخورداری از مواهب زندگی عمومی همراه با اقناع ذهنی و اجماع عینی است؛ یعنی باید تعریف فردی و بیرونی از نشاط با یکدیگر تقارن داشته باشند؛ در غیر این صورت، معانی دیگری از آن بیان نشده و نشاط در حد مجموعه‌ای از احساسات و هیجانات فیزیولوژیک باقی مانده است؛ بنابراین، وجه تمایز این پژوهش با پژوهش‌های پیشین در این است که علاوه بر استفاده از دیدگاه‌های روان‌شناسی و اجتماعی سعی می‌شود از دیدگاه‌های فلسفی، اقتصادی و غیره نیز در بحث نشاط استفاده شود. ازلحاظ روش‌شناسی نیز ابزار سنجش نشاط در پژوهش‌هایی که تا کنون انجام شده‌اند، پرسش‌نامه‌های استانداردشدۀ‌ جهانی بوده‌اند که این پرسش‌نامه‌ها به‌عنوان ابزاری معتبر، تصویر درستی از سطح نشاط شهروندان شهر اهواز نشان نداده‌اند. بر این اساس، در این پژوهش با استفاده از روش دلفی سعی شد مؤلفه‌ها و شاخص‌های ترکیبی جدیدی برای اندازه‌گیری سطح نشاط شهروندان شناسایی شوند که با شرایط محیطی، مکانی و بومی شهر اهواز، سازگاری بیشتری دارند. به‌صورت خلاصه، آنچه از بررسی پیشینۀ پژوهش در این زمینه به دست می‌آید، آن است که با وجود مطالعاتی که دربارۀ نشاط و به‌ویژه نشاط شهری انجام شده‌اند، مطالعه‌ای دربارۀ شناسایی و تعیین اولویت و اهمیت مؤلفه‌ها‌ و محیط‌های اثرگذار در نشاط شهروندان به‌ویژه شهر اهواز، مشابه پژوهش حاضر انجام نشده است و مطالعۀ پیش رو، این خلأ پژوهشی را جبران می‌کند.

مبانی نظری

مفهوم نشاط

موضوع نشاط، مفهومی چندوجهی است که به‌عنوان موضوعی میان‌رشته‌ای مطرح شده است و در حوزه‌های گوناگون، تعریف‌های متفاوتی از آن وجود دارد. بررسی و مرور این تعریف‌ها، احتمالاً در تعیین مفهوم نشاط در قلمرو علم و معرف‌های مشترک برای این مفهوم مؤثر است و از این طریق، سنجش مشترکی از این مفهوم به عمل می‌آید؛ بنابراین، در جدول شمارۀ 2 به برخی از این تعریف‌ها از دیدگاه افراد و جنبه‌های مختلف اشاره می‌شود.

جدول 2- برخی از تعریف‌های نشاط از دیدگاه افراد مختلف

Table 2 - Some definitions of happiness from different perspectives

منبع: مطالعه و گردآوری نگارندگان

همانگونه که در جدول شمارۀ 2 اشاره شد، براساس مجموعۀ تعریف‌های اندیشمندان و مؤلفه‌های مدنظر آنها نشاط به ارزیابی افراد از کلیت زندگی و بخش‌های متعدد آن، بروز صفات و عواطف خوشایند (خوشحالی، امیدواری، دلگرمی، لذت، ارزشمندی، راحتی و آرامش ذهنی، خوش‌بینی و...) و ظهور علائق و علائم مثبت اجتماعی(احساس دوست‌داشتن، احساس اعتماد و کیفیت تعامل با دیگران، احساس امنیت و ...) و نبود احساسات یا عواطف منفی و ناخوشایند (مانند عصبانیت، اضطراب و ...) در افراد اطلاق می‌شود که مجموع این مؤلفه‌ها در یک محیط شهری، درنهایت، زمینۀ خلق شهری بانشاط را فراهم می‌کنند.

دیدگاه‌ها و نظریه‌های مختلف مرتبط با نشاط

دیدگاه‌های نظری متعـددی دربـارۀ نـشاط و شـادمانی وجـود دارند. نـشاط مسئله‌ای اسـت کـه علوم مختلف ازجمله فلسفه، روان‌شناسی، جامعه‌شناسی و جغرافیا به آن توجه کرده‌اند؛ بنابراین، نظریه‌های متنوعی در این زمینه وجود دارند و چارچوب نظری پژوهش حاضر، ترکیبی از این رویکردهای مختلف است. تفکر «چگونه شادزیستن» و علاقه‌مندی به بررسی عوامل مؤثر بر خشنودی و رفاه انسان، ایده‌ای است که از دیرباز، ذهن بشر را به خود مشغول کرده است؛ به‌گونه‌ای که انسان، همواره به دنبال یافتن راهکارهایی برای بهتر زیستن و کسب لذت و بهرۀ بیشتر از زندگی بوده است. بر همین اساس، اندیشمندان علوم مختلف و به‌ویژه، فیلسوفان، مدت طولانی است که به زندگی خوب و چگونگی به دست آوردن آن علاقه‌مند شده‌اند. از سقراط و ارسطو تا تجربه‌گرایان[18] و فایده‌گرایان[19] و جدیدتر از آنها، مارکوزه[20]، مکتب فرانکفورت[21] و همۀ نویسندگان مهمی که تاریخ فلسفه را توصیف کرده‌اند، ماهیت نشاط و راه‌کارهای لازم برای رسیدن به آن را بررسی کرده‌اند (Galati et al., 2006: 602). به‌طور کلی، ریشه‌های تاریخی استفاده از مفهوم نشاط در دو دیدگاه اصلی فلسفی نسبت به سعادت بشری، یعنی دیدگاه لذت‌گرایی[22] و دیدگاه سعادت‌گرایی[23] یافته می‌شود که در شکل شمارۀ 1 نشان داده شده‌اند.

شکل 1- خلاصۀ دیدگاه‌های فلسفی لذت‌گرایی و سعادت‌گرایی

(MacGeregor, 2010: 845)

Fig 1- Summary of philosophical views of hedonism and Eudemonia

از دیدگاه اسلام نیز منظور از مؤلفه‌های تحقق احساس نشاط، رویکردهایی هستند که با تبعیت از آنها دستیابی به نشاط ممکن می‌شود و زندگی همراه با شادمانی به وجود می‌آید. این مؤلفه‌ها در سه حوزة معنوی و اعتقادی، اخلاقی و عملی و رفتاری (خارستانی و سیفی، 1393: 122؛ شمس‌الاحراری، 1389: 210؛ زینی‌ملک‌آبادی و نیل‌ساز، 1390: 65؛ زارعی‌متین و همکاران، 1388: 11) بررسی می‌شوند که در شکل شمارۀ 2 نشان داده شده‌اند.

شکل 2- مؤلفه‌های تحقق احساس نشاط از دیدگاه اسلام

(رئوف و قادری، 1394: 158)

Fig2- Components of realizing the feeling of happiness from the perspective of Islam

بنابراین مقولۀ شادکامی یا نشاط در فلسفه و اخلاق، ذیل مفهوم «سعادت» بیان شده است. فیلسوفان یونان باستان، شادکامی انسان را در فرایند غنی‌کردن فضایل اخلاقی و عالی جست‌وجو می‌کردند. در فلسفۀ اسلامی نیز افعال انسان، غایتمند هستند و غایت تمام افعال، حرکت به‌سوی سعادت است؛ یعنی فردی از زندگی‌اش خشنود خواهد بود که در پی به دست آوردن فضایل اخلاقی و سعادت باشد؛ بنابراین، ساختار نشاط در دیدگاه اسلامی از یک‌سو، با تعریف سعادت و از سوی دیگر، با واقعیت‌های زندگی متناسب است. درحقیقت، همانگونه که در شکل شمارۀ 2 نیز نشان داده شده است، در دیدگاه اسلامی، مؤلفه‌های مختلفی برای نشاط مطرح شده‌اند که به دو بعد معنوی و مادی تقسیم می‌شوند. بعد معنوی نشاط در دیدگاه اسلام، با دیدگاه فلسفی سعادت‌گرایی، منطبق است که براساس آن، توجه به پرورش صفات نیک و خصایل برجستۀ اخلاقی معطوف است و پیگیری زندگی بامعنا و شناسایی و رشد فضیلت‌های فردی، شیوۀ دستیابی به نشاط حقیقی به شمار می‌آید. همچنین، بعد مادی نشاط در دیدگاه اسلام، که بر مؤلفه‌هایی مانند اشتغال، ورزش، مسافرت و غیره تأکید می‌کند، با دیدگاه لذت‌گرایی، منطبق است که در این رویکرد نیز بر مؤلفه‌هایی مانند درآمد و مصرف تأکید می‌شود. علاوه بر این، مطالعات نظری اقتصاددانان دربارۀ ارتباط مباحث اقتصادی و نشاط، بر دیدگاه فلسفی لذت‌گرایی، مبتنی است؛ زیرا در دیدگاه اقتصاددانان نیز بر مؤلفه‌هایی مانند درآمد، اشتغال، مصرف و غیره تأکید می‌شود؛ به‌عنوان مثال، ریچارد استرلین یکی از نخستین اقتصاددانانی بود که رابطۀ ارزیابی شخصی از نشاط و درآمد را بررسی کرد (Brereton et al., 2008: 386). وی در مقالۀ خود در سال 1974، با عنوان «آیا رشد اقتصادی، سرنوشت انسانی را بهبود می‌دهد؟» براساس برخی شواهد تجربی، دربارۀ عواملی بحث کرد که به نشاط کمک می‌کنند. با استفاده از پیمایش‌های نشاط از 19 کشور، استرلین دریافت که در یک کشور معین، احتمال بیشتری وجود دارد که افراد با درآمد زیاد، شادی‌شان را گزارش کنند. با استفاده از این الگو، افراد ثروتمندتر در هر زمان معین، شادی و نشاط بیشتری را گزارش کرده‌اند. در جدول شمارۀ 3 نیز خلاصه‌ای از نظریه‌های اقتصادی مربوط به نشاط آمده است.

جدول 3- خلاصه‌ای از نظریه‌های اقتصادی مربوط به نشاط

Table 3 - summary of economic theories related to happiness

منبع: تلخیص نگارندگان

جامعه‌شناسان نیز بیان می‌کنند که حالات شخصی مانند نشاط، زمینۀ اجتماعی دارند؛ به عبارت دیگر، نشاط، به‌خودی‌خود، در اجتماع، ریشه دارد؛ به‌گونه‌ای که افزایش نشاط مردم، شاخصی نهایی از جامعه‌ای خوب در نظر گرفته می‌شود Kim, 2011: 1))؛ بنابراین جامعه‌شناسان نشاط را در بافت اجتماعی و شرایط خاص جامعه و با توجه به فرهنگ‌های هر جامعه‌ای تعریف می‌کنند؛ پس نشاط از جامعه و شرایط فردی انسان‌ها متأثر است و بدینگونه تعریف و تبیین می‌شود (زارع شاه‌آبادی و همکاران، 1394: 148). برخی نظریه‌های جامعه‌شناسی، احساس نشاط را در ارتباط با نظام‌های چهارگانه (مطابق شکل شمارۀ 3) مطرح می‌کنند.

شکل 3- نظام‌های چهارگانۀ مرتبط با نشاط از دیدگاه جامعه‌شناسان (بخارایی و همکاران، 1394: 18)

Fig 3- Four systems related to happiness from the perspective of sociologists

دیدگاه‌های اجتماعی نشاط نیز بر دو بعد مادی و معنوی نشاط تأکید دارند که پایۀ نظری این دیدگاه‌ها نیز بر دیدگاه‌های سعادت‌گرایی و لذت‌گرایی، مبتنی است. دیدگاه‌های اجتماعی نشاط تأکید می‌کنند که نشاط فرد در رابطه با جامعه شکل می‌گیرد؛ اما این جامعه باید زمینه‌های ایجاد نشاط فرد را از دو جنبۀ مادی و معنوی فراهم کند؛ بر این اساس، اگر هر یک از چهار نظام اصلی جامعه (شکل شمارۀ 3)، پاسخ‌گوی مؤثر علایق برتر (علایق معیشتی، امنیتی، معاشرتی و شناختی) فرد و جامعه باشند، نوعی احساس مثبت ایجاد می‌شود که زمینه‌ساز نشاط افراد است؛ یعنی کارکرد صحیح حوزة اقتصادی تولید، احساس بهبودی و آسایش (رفاه مادی) است. همچنین حوزه‌های سیاسی و اجتماعی و فرهنگی، هر یک به‌ترتیب، منشأ بروز احساس عدالت و امنیت، احساس همبستگی اجتماعی و احساس عزت و احترام (علایق معنوی و روحی) می‌شوند (بخارایی و همکاران، 1394: 1)؛ به‌گونه‌ای که اینگلهارت[27] پیدایش نشاط را به گسترش فرایند توسعۀ اجتماعی- اقتصادی نسبت می‌دهد و بیان می‌کند که توسعۀ اجتماعی- اقتصادی، اساس زندگی مادی و ساختار اجتماعی جوامع را دگرگون می‌کند. توسعۀ اجتماعی- اقتصادی با افزایش منابع مادی افراد، به‌طور مستقیم بر درک مردم از امنیت وجودی و اطمینان از بقای مادی اثر می‌گذارد. گسترش امنیت نیز از منظر اینگلهارت به پیدایش نشاط منجر می‌شود؛ بنابراین ازنظر وی نیز آنچه باعث افزایش سطوح نشاط در جامعه می‌شود، افزایش امنیت وجودی، درنتیجۀ توانایی بشر در تسلط بر محیط و تضمین «نیاز بقا» برای انسان است. ازنظر اینگلهارت، به‌طور اساسی، هر پاسخی تا حدی از محیطی، متأثر است که پرسش در آن مطرح می‌شود و این پرسش نیز استثنا نیست. پاسخ‌ها هم بازتاب‌دهندۀ نوسان‌های کوتاه‌مدت (ناشی از رویدادهای اقتصادی، اجتماعی و سیاسی) و هم بازتاب‌دهندۀ عامل بلندمدت فرهنگی هستند (کاظمیان‌پور و شهریاری، 1395: 82).

دیدگاه‌های روان‌شناسی بر دو بعد لذت‌های مادی و معنوی نشاط تأکید دارند که پایۀ نظری این دیدگاه‌ها نیز بر دیدگاه‌های سعادت‌گرایی و لذت‌گرایی، مبتنی است؛ به‌عنوان مثال، آبراهام هرولد مازلو[28]، روان‌شناس انسان‌گرای آمریکایی، نیازهای اساسی انسانی را در قالب پنج نیاز عمده دسته‌بندی کرده است که این نیازها در دو گروه نیازهای تأمین‌کنندۀ لذت‌های مادی و معنوی افراد تقسیم‌بندی می‌شوند. به‌نظر وی، آرایش این نیازها به‌شکل سلسله‌مراتبی است که به‌ترتیب عبارتند از: نیازهای جسمانی (نیازهای مادی)، نیاز به امنیت، نیاز به روابط اجتماعی و تعلق، نیاز به احترام و نیازهای خود شکوفایی (نیازهای روحی و معنوی). وی معتقد است تا زمانی که نیازهای انسان در هر مرحله برآورده نشود، نیازهای بعدی مطرح نخواهند شد. براساس این نظریه، هرچه نیازهای انسان‌ها برآورده می‌شوند، نشاط انسان‌ها بیشتر می‌شود (خوش‌فر و همکاران، 1392: 284). مازلو در سلسله‌مراتبی که برای نیازها در نظر گرفته است، «نیاز به خودشکوفایی» را در بالاترین مرتبه قرار داده است. به‌نظر او، افراد در مرحلۀ خودشکوفایی، حس شادمانی همراه با آرامش را تجربه می‌کنند. به‌طور کلی، نظریۀ مازلو به تعیین شاخص‌های مؤثر بر نشاط، کمک مهمی می‌کند. این نیازها در هر مرحله‌ای، زمانی تحقق می‌یابند که در مرحلۀ قبل، نیازها برآورده شده باشند. او دید خوش‌بینانه‌ای به ماهیت انسان دارد و معتقد است که انسان، استعداد فطری برای امیدواری، شادمانی، مهربانی و محبت دارد. با این حال، این ویژگی‌ها را باید محیط و جامعه پرورش دهند (گلابی و اخشی، 1394: 143).

گفتنی است با بسط نظریۀ مازلو در شهرها، افراد با زیستن در شهر، به‌تدریج از نیازهای مادی به‌سوی نیازهای فرامادی حرکت می‌کنند. زندگی شهری، به‌تدریج به افراد می‌آموزد که علاوه بر نیازهای مادی مانند آب، غذا، بهداشت و سرپناه، نیازمند لذت‌ها و نیازهای روحی و معنوی دیگری مانند یادگیری بیشتر، سواد، مطالعه، تماشای فیلم، فراگیری هنرها و شکوفاکردن استعدادهای خود هستند. زندگی در شهر، نیاز خودشکوفایی، احترام به دیگران، رعایت ادب در ارتباط با دیگران و نیاز به صلح، دوستی، محبت و عشق را در ساکنانش تشدید می‌کند. همچنین، در نظریۀ نیازهای[29] انسانی جان لنگ، که از نظریۀ سلسله‌مراتب نیازهای مازلو برگرفته شده است، دو متغیر رضایت از زندگی (کیفیت و شرایط زندگی مانند ثروت، اشتغال، روابط خانوادگی و غیره) و دسترسی به امکانات (امکانات تفریحی، آموزشی، ورزشی و غیره) به‌عنوان عوامل مؤثر بر شادمانی و نشاط معرفی می‌شوند (Duncan, 2010: 166). برخی جغرافیدانان همانند السورث هانتینگتن نیز شرایط محیطی مانند عامل آب‌وهوا را عاملی تعیین‌کننده در سلامت، کارایی جسمی، ذهنی و روانی می‌دانند (فزونی و همکاران، 1396: 31). این جغرافیدانان معتقد بودند شرایط جغرافیایی، تعیین‌کنندۀ رفتارها، فعالیت‌ها و صفات مشخص انسانی هستند. آنها این شرایط جغرافیایی را در انواع آب‌وهوا، کیفیت خاک و سایر عوامل طبیعی جست‌وجو کردند و درواقع، توسعۀ اجتماعی و فرهنگی را با توجه به عوامل طبیعی قبول داشتند (شکویی، 1389: 188). ازنظر منتسکیو نیز محیط جغرافیایی در صفات جسمانی و فضایل روانی انسانی، تأثیر فراوان دارد؛ برای مثال، در سرزمین‌هاى گرمسیر، عشق تنها علّت خوشبختى و عین زندگى است و شادابى روحى، ستودنی است (خاکرند، 1377: 51-49). همانگونه که پیش‌تر نیز اشاره شد، به‌طور کلی، دسته‌ای از نظریه‌های مطرح‌شده، ازجمله دیدگاه لذت‌گرایی، اسلام و دیدگاه‌های اقتصادی، عوامل و متغیرهایی مانند درآمد، مصرف، اشتغال و ثروت را عوامل تبیین‌کنندۀ نشاط دانسته‌اند که با توجه به تمرکز این متغیرها بر مسائل مادی و اقتصادی، به‌عنوان عوامل محیط اقتصادی در نظر گرفته شده‌اند. برخی متغیرها و عوامل دیگر همانند ورزش‌کردن، مسافرت و غیره نیز در نظریه‌های اسلام و دیدگاه‌های روان‌شناسی، عوامل تبیین‌کنندۀ نشاط به شمار آمده‌اند که با توجه به اینکه این عوامل، بیشتر به فعالیت‌های گذران اوقات فراغت تأکید دارند، با عنوان محیط فراغتی در نظر گرفته شده‌اند. در برخی نظریه‌های دیگر، ازجمله دیدگاه‌های اجتماعی و روان‌شناسی (ازجمله نظریۀ نیازها) عواملی مانند روابط خانوادگی، امنیت، عدالت اجتماعی، تعلق اجتماعی و همبستگی اجتماعی، عوامل تبیین‌کنندۀ نشاط شناخته شده‌اند که با توجه به اینکه این عوامل، بیشتر بر مسائل اجتماعی تأکید دارند، با عنوان محیط اجتماعی در نظر گرفته شده‌اند.

برخی نظریه‌های دیگر، ازجمله دیدگاه سعادت‌گرایی، اسلام و روان‌شناسی به عواملی مانند داشتن معنا و هدف در زندگی، احساس عزت نفس، احساس خودشکوفایی، شادکردن دیگران و غیره تأکید دارند که این عوامل با نام محیط ادراکی و اعتقادی شناسایی شده‌اند. دیدگاه‌های جغرافیایی نیز بر عواملی مانند آب‌وهوا و شرایط طبیعی به‌عنوان عوامل تبیین‌کنندۀ نشاط تأکید می‌کنند که با عنوان محیط طبیعی و زیست‌بوم شناسایی شده‌اند. برخی دیدگاه‌های دیگر نیز به عوامل کالبدی مانند وجود فضاهای آموزشی، بهداشتی و غیره تأکید کرده‌اند. گفتنی است، برخی از این شاخص‌ها و عوامل، جنبۀ ذهنی و برخی دیگر، جنبۀ عینی دارند. برخی از متغیرهای تبیین‌کنندۀ نشاط در این پژوهش، از این رویکردها و نظریه‌ها استخراج شده‌اند که مدل نظری آن به‌صورت شکل شمارۀ 4 ترسیم شده است.

شکل 4- مدل نظری متغیرهای تبیین‌کنندۀ نشاط (ترسیم: نگارندگان)

Fig 4 - Theoretical model of variables explaining happiness

رویکرد و روش سنجش نشاط

نشاط با نگرش و داوری فرد دربارۀ چگونگی گذران زندگی ارتباط دارد و این نوع داوری، از ادراکات شخصی فرد و تجربۀ احساسات و عواطف مثبت، متأثر است که بر سبک تبیین، قضاوت و تصمیم‌گیری او اثر می‌گذارد؛ بنابراین، موضوع نشاط در حیطۀ جغرافیای رفتاری بحث و بررسی می‌شود؛ زیرا جغرافیای رفتاری بر مباحث ذهنی، ازجمله نگرش‌ها، ادراک، خلاقیت، تفکر و عقاید شهروندان تأکید دارد که در فرموله‌کردن دیدگاه‌های آنها به محیط و درنتیجه، در چگونگی روابط آنها با محیط تأثیر می‌گذارد (پوراحمد، 1392: 177). برای سنجش مباحث ذهنی، رویکردها و روش‌های مختلفی وجود دارند که روش دلفی، یکی از روش‌های مناسب در این زمینه است؛ بنابراین با توجه به اینکه موضوع نشاط در حیطۀ جغرافیای رفتاری است، ابزار اصلی دستیابی به اطلاعات، استفاده از پرسش‌نامه و مصاحبه است و روش دلفی نیز براساس نظرهای خبرگان و پرسش‌نامه و مصاحبه شکل می‌گیرد.

روش‌شناسی پژوهش

مطالعۀ حاضر به‌لحاظ روش‌شناسی، «توصیفی-تحلیلی» است. مهم‌ترین بخش توصیفی مطالعۀ حاضر، گردآوری متغیرهای تبیین‌کنندۀ نشاط با استفاده از روش اسنادی و مصاحبه‌ای[30] است. بر همین اساس، در مرحلۀ اول، متغیرهای کلیدی و تبیین‌کنندۀ نشاط از منابع و پیشینۀ مربوط به موضوع استخراج و گردآوری شدند و سپس کارشناسان پژوهش با روش دلفی هدفمند، آنها را بررسی کردند. بخش تحلیلی پژوهش حاضر، متناسب با کیفی‌بودن موضوع و متغیرهای تبیین‌کنندۀ آن به شیوۀ پیمایشی و با ابزار پرسش‌نامه انجام شد. طرح اولیۀ پرسش‌نامه با استفاده از ترکیب نتایج مطالعات نظری و دستاوردهای پژوهش‌های تجربی مشابه تهیه و سپس طرح نهایی با اجماع نظر پانل متخصصان و کارشناسان و به‌طور مشخص در چارچوب روش دلفی استخراج شد؛ بنابراین هم از بعد سوابق پژوهشی و هم از بعد تأیید متخصصان، متضمن اعتبار و روایی لازم بوده است. همچنین پایایی آن در مرحلة پیش‌آزمون و با آلفای کرونباخ[31] سنجیده و برای اصلاح و بهبود پرسش‌ها و متغیرهای مبهم و مسئله‌دار اقدام شد. درنهایت، گفتنی است با توجه به نتایج نهایی آزمون آلفای کرونباخ- که برای هر یک از ابعاد پرسش‌نامه، اغلب بیشتر از 7/0 بوده است- پرسش‌نامه از پایایی مطلوبی برخوردار است.

جامعۀ آماری پژوهش حاضر را کارشناسان و متخصصانی (شامل استادان دانشگاه، کارشناسان شهرداری‌ها و امور شهری در اهواز) تشکیل می‌دادند که هم به‌لحاظ نظری و هم به‌لحاظ مصداقی در ارتباط با نمونۀ موردی (شهر اهواز)، دانش و تخصص لازم را داشتند. با توجه به نبود چارچوب نظری و شناخت ناکافی از تعداد و ویژگی‌های جامعة آماری و با در نظر گرفتن ماهیت و هدف پژوهش و روش نمونه‌گیری، که به‌طور عمده بر رویکرد کیفی- اکتشافی و کارشناس‌محور، مبتنی است، برای شناسایی شاخص‌ها و متغیرهای اثرگذار در نشاط در مرحلة اکتشافی از روش نمونه‌گیری دردسترس (اعضای شناخته‌شده و دردسترس) فرایند مصاحبه و نظرسنجی شروع شد و سپس با استفاده از روش گلوله برفی (معرفی اعضا توسط یکدیگر) تا جایی ادامه یافت که ظاهراً اشباع نظری حاصل شد و به‌غیر از نظرهای تکراری، یافتۀ اکتشافی جدید دیگری افزوده نمی‌شد. تا این مرحله، تعداد کارشناسان به 30 نفر رسید و سپس ادامۀ کار (تداوم فرایند تکنیک دلفی) با 10 نفر داوطلب دیگر تا مرحلة نهایی پیگیری شد. در جدول شمارۀ 4 مشخصات نمونۀ پژوهش آمده است.

جدول 4- مشخصات نمونۀ پژوهش

Table 4- Characteristics of the research sample

منبع: نگارندگان

همانگونه که پیش‌تر اشاره شد، در این پژوهش از روش دلفی برای جمع‌آوری نظرهای کارشناسان و سپس اولویت‌بندی معیارهای پذیرفته‌شدۀ آنان استفاده شد. پرسش دور اول، که به‌صورت باز مطرح شد، عبارت بود از: «مهم‌ترین شاخص‌ها و عوامل اثرگذار در نشاط شهروندان از دید شما چیست؟ حداقل 5 مورد را نام ببرید». در دور دوم، فهرست کاملی از شاخص‌ها و عوامل اثرگذار در نشاط شهروندان ارائه شد که با استفاده از نظرهای گروه کارشناسان و شاخص‌ها و عوامل مستخرج از مبانی نظری و پیشینۀ پژوهش به دست آمده بودند و نتایج دور اول، با استفاده از آماره‌هایی مانند درصد فراوانی، تجزیه‌وتحلیل اجمالی شدند. در این دور، از پاسخگویان خواسته شد نظر خود را دربارۀ موافقت و مخالفت با شاخص‌ها و عوامل به‌دست‌آمده تشریح کنند و به بررسی مجدد و حذف، تدوین و تأیید نهایی با توجه به میزان فراوانی تأیید شاخص‌ها و عوامل (درصد اجماع) اقدام شد.

سپس در دور سوم، شاخص‌ها و عوامل مهم و مورد توافق گروه متخصصان، که نتیجۀ بررسی و تحلیل دورهای اول و دوم بودند، دسته‌بندی شدند و درنهایت، از آنها خواسته شد این شاخص‌ها و عوامل را برای نشاط شهری در اهواز، وزن‌دهی و اولویت‌بندی کنند. پس از گردآوری داده‌ها از تکنیک تاپسیس فازی (برای تعیین اهمیت و اولویت محیط‌های اثرگذار در نشاط شهروندان نیز ازمدل شباهت به گزینۀ ایده‏آل فازی (FTOPSIS) استفاده ‌شده است). برای تحلیل و اولویت‌بندی محیط‌های اثرگذار در نشاط شهروندان شهر اهواز استفاده شد. در شکل شمارۀ 5 مراحل انجام پژوهش نشان داده شده است.

شکل 5- مراحل انجام‌دادن پژوهش (ترسیم: نگارندگان)

Fig 5 – process of research

مدل شباهت به گزینۀ ایدئال فازی(FTOPSIS)

تکنیک به‌کاررفته در پژوهش حاضر، مدل شباهت به گزینۀ ایدئال فازی یا تاپسیس فازی است که اولین‌بار، پژوهشگرانی به نام‌های چن و هوانگ^[32] برای تصمیم‌گیری دربارۀ n معیار باm  گزینه معرفی کردند. این مدل از چند مرحله برای تجزیه‌وتحلیل داده‌ها بهره می‌برد (عطایی، 1389: 46). مرحلۀ اول در این مدل، تشکیل ماتریس تصمیم است که به‌صورت ذیل تشکیل می‌شود:

در صورتی که از اعداد فازی مثلثی برای تحلیل در این تکنیک استفاده شود، عملکرد آن به‌صورت
 ( , , ) =  خواهد بود.

شکل 6- تابع عضویت اعداد مثلثی در محیط فازی (منبع: امانپور و علیزاده، 1392: 90)

Figure 6 - The membership function of triangular numbers in a fuzzy environment

مرحلۀ دوم در این مدل، تعیین ماتریس وزن معیارهاست که از روابط ذیل برای دستیابی به این امر استفاده می‌شود:

مرحلۀ سوم بی‌مقیاس‌سازی ماتریس تصمیم فازی است که این مرحله با توجه به روابط ذیل انجام می‌شود:

در روابط مذکور،   =  و همچنین
  =  خواهد بود. با توجه به روابط مذکور، ماتریس بی‌مقیاس‌شدۀ فازی () به دست می‌آید که درمجموع، با استفاده از رابطۀ ذیل تشکیل می‌شود:

= (   I=1, 2..., m

مرحلۀ چهارم در بین شاخص‌های محاسبه‌شده، شاخص‌هایی با جنبۀ مثبت و شاخص‌هایی با جنبۀ منفی است که در مدل پژوهش برای محاسبۀ وزن‌های اختصاص داده‌شده به آنها به‌ترتیب از روابط ذیل استفاده می‌شود.

..(..(

مرحلۀ پنجم در این مدل محاسبه، نزدیکی به ایدئال فازی^[33] و ضد ایدئال فازی^[34] است. این حالات، به‌ترتیب با استفاده از روابط ذیل محاسبه می‌شوند:

در این روابط،  بهترین مقادیر شاخص‌ها و بدترین مقدار برای شاخص‌ها خواهد بود.

مرحلۀ ششم محاسبه، فاصله از ایدئال مثبت و منفی است که به‌ترتیب از روابط ذیل برای آنها استفاده شده است:

مرحلۀ آخر در این مدل، محاسبۀ شاخص‌ شباهت است که با استفاده از رابطۀ ذیل است:

یافته‌های پژوهش

همانگونه که در بخش روش‌شناسی اشاره شد، در بحث شناسایی شاخص‌ها و عوامل اثرگذار در ایجاد نشاط شهروندان ازنظر کارشناسان پژوهش، شاخص‌ها و عوامل مختلفی مؤثر هستند که در قالب محیط‌های مختلف اقتصادی، اجتماعی-رفتاری، کالبدی، فراغتی، سیاسی-اداری، محیط طبیعی و زیست‌بوم، ذهنی-ادراکی و مذهبی- اعتقادی به‌صورت جدول شمارۀ 5 تا 8 دسته‌بندی شده‌اند. در زیرمجموعۀ این محیط‌ها، برخی شاخص‌ها و عوامل شناسایی‌شده، به امور معنوی و نگرشی اشاره دارند که با دیدگاه سعادت‌گرایی و دیدگاه‌های همسو با آن مانند اسلام و غیره منطبق هستند و برخی دیگر نیز به امور مادی و دنیایی تأکید دارند که با دیدگاه لذت‌گرایی و دیدگاه‌های همسو با آن، مانند دیدگاه‌های اقتصادی و غیره منطبق هستند. در عین حال، برخی از متغیرها و عوامل، جنبۀ ذهنی و برخی دیگر نیز جنبۀ عینی دارند.

از دیدگاه کارشناسان پژوهش، یکی از عوامل اثرگذار در نشاط شهروندان، عوامل مربوط به محیط اقتصادی است که شامل مؤلفه‌هایی مانند اشتغال و خشنودی از وضعیت شغلی و سطح درآمد است. استدلال برخی از کارشناسان دربارۀ اهمیت محیط اقتصادی در نشاط شهروندان این است که برای مثال، اشتغال، موقعیت ثابت درآمدی را برای افراد به وجود می‌آورد و بیکاری، منبع اقتصادی بزرگی در ناراحتی و اضطراب افراد است. وجود بیکاری، هزینه‌های غیرمالی نیز دارد. این هزینه‌های غیرمستقیم با عزت‌نفس اندک افراد، از دست دادن روابط اجتماعی و هویت در جامعه نشان داده می‌شوند. همچنین مسائل اجتماعی نیز ازجمله عوامل اثرگذار در نشاط شهروندان هستند. پویایی اجتماعی در محیط شهرها، مستلزم داشتن روحیۀ همبستگی، اعتماد و مشارکت در اجتماعات شهری است. از این منظر، نشاط تا اندازۀ زیادی، تابعی از حمایت‌های اجتماعی است که افراد از محیط پیرامون خود کسب می‌کنند؛ به همین سبب، افرادی که از شبکه‌های اجتماعی خوب و حمایتگر برخوردار نیستند، خود را چندان بانشاط نمی‌یابند و هم از این‌روست که شبکه‌های اجتماعی به‌خصوص در دنیای جدید، اهمیتی اساسی یافته‌اند. در جدول شمارۀ 5 عوامل مربوط به محیط اقتصادی و محیط اجتماعی-رفتاری نشان داده شده‌اند که ازنظر کارشناسان پژوهش در نشاط شهروندان مؤثر هستند. هر کدام از این عوامل نیز ازلحاظ عینی یا ذهنی بودن، تقسیم‌بندی شده‌اند. بعضی از این عوامل ممکن است هم مصداق عینی و هم مصداق ذهنی داشته باشند؛ اما نکتۀ مهم در این رابطه، شیوۀ سنجش این شاخص‌هاست که آنها را در گروه عینی و یا ذهنی و یا ترکیبی دسته‌بندی می‌کند.

جدول 5- عوامل مربوط به محیط اقتصادی و محیط اجتماعی-رفتاری مؤثر در نشاط شهروندان ازنظر کارشناسان پژوهش

Table 5 - Factors related to the economic environment and social behavior that affect the happiness of citizens according to research experts

منبع: یافته‌های پژوهش، 1398

علاوه بر این، از دید برخی از کارشناسان پژوهش، شادمانی و نشاط، معلول احساس ارضای نیازهای اساسی و کلی انسان است و برخی نیازهای انسان، پاسخ خود را در فضا و محیط کالبدی یک شهر پیدا می‌کنند و برای هر نیاز خاصی، ذهن انسان، توقع فضایی خاص را دارد و می‌طلبد که فضا بتواند بهترین بستر را برای ارضای نیاز انسان فراهم کند. بر این اساس، پاسخ‌گویی به نیازهای اجتماعی انسان و متعاقباً خلق فرصت‌های لازم برای ایجاد نشاط در افراد، مستلزم وجود فضا و قرارگاه کالبدی است. این فضاها، که فرصت‌هایی برای تعامل انسانی، تفریح و لذت‌بردن از محیط فراهم می‌کنند، با نام محیط کالبدی در نظر گرفته شده‌اند. همچنین انسان در هر شرایطی، به‌ویژه در شهرهای ماشینی و بی‌روح عصر حاضر، که فشار و استرس زندگی زیاد است، نیازمند سکوت، آرامش، شادابی و نشاط برای تجدید قوای فکری، جسمی و روحی است. در شهرها، وجود فضاها و فعالیت‌های گذران اوقات‌فراغت برای تلطیف عواطف و تخلیۀ هیجان‌ها، کاربرد و تأثیر دارد و وجود فضاهای مناسب گذران اوقات فراغت، این امکان را به فرد می‌دهد که متعادل و متوازن باشد، هیجان‌های خود را تنظیم کند، حس رهایی از خشم و تنش را در فرد ایجاد کند و او را برای گسترش افق فکری خود توانمند کند؛ بنابراین، همسو با کمک به این مقوله، فضاها و فعالیت‌های گذران اوقات فراغت، که با نام محیط‌ فراغتی نام‌گذاری شده‌اند، بسیار مهم، باارزش، تأثیرگذار و آرام‌بخش هستند و جایگاه انکارناپذیری در برنامه‌ریزی‌های شهری و ایجاد و تقویت نشاط شهروندان دارند. در جدول شمارۀ 6 عوامل مربوط به محیط کالبدی و‌ فراغتی نشان داده شده‌اند که ازنظر کارشناسان پژوهش در نشاط شهروندان مؤثر هستند.

جدول6- عوامل مربوط به محیط کالبدی و‌ فراغتی مؤثر در نشاط شهروندان ازنظر کارشناسان پژوهش

Table 6 - Factors related to the physical and leisure environment that affect the happiness of citizens according to research experts

منبع: یافته‌های پژوهش، 1398

یکی دیگر از عوامل مؤثر در ایجاد شادی و نشاط در بین افراد یک جامعه، مسائل مربوط به محیط سیاسی افراد است؛ به‌گونه‌ای که گفته می‌شود، بین سلامت ذهنی و زندگی در دموکراسی پایدار و عاری از ستم سیاسی، رابطۀ مثبتی وجود دارد. در فرهنگ‌هایی که در آنها برابری اجتماعی وجود دارد، میانگین سلامت ذهنی زیاد است و در دولت‌هایی که به رفاه عمومی توجه دارند، در کشورهایی که نهادهای عمومی به‌صورت مؤثر عمل می‌کنند و در جاهایی که بین شهروندان و اعضای دیوان‌سالاری روابط ارضاکننده وجود دارد، سلامت ذهنی و نشاط افراد بیشتر است. همچنین نقش دولت‌ها در فضاسازی جغرافیایی از عوامل تعیین‌کننده محسوب می‌شود؛ بنابراین در زمینۀ مسائل شهری بر نقش تصمیم‌گیری‌های کلیدی (تصمیم‌گیرندگان، مدیران و مسئولان سازمان‌های شهری) تأکید می‌شود؛ زیرا تصمیم‌های آنها در سیستم تخصیص منابع، محیط زیست‌شهری خاصی را ایجاد می‌کنند. تصمیم‌های آنها در داخل یک سیستم مشخص سیاسی یا اقتصادی انجام می‌شوند؛ اما این تصمیم‌ها در سطوح محلی تأثیر می‌گذارند. در جدول شمارۀ 7 برخی از عوامل مربوط به محیط سیاسی و برخی از عوامل طبیعی و زیست‌بومی مؤثر در نشاط شهروندان از دید کارشناسان بیان شده‌اند.

جدول 7- عوامل مربوط به محیط سیاسی و‌ محیط زیستی مؤثر در نشاط شهروندان ازنظر کارشناسان پژوهش

Table 7 - Factors related to the political and environmental affecting the happiness of citizens according to research experts

منبع: یافته‌های پژوهش، 1398

علاوه بر محیط بیرونی، که شامل محیط فیزیکی و عینی است، جست‌وجوی محیطی که در آن، زمینۀ تصمیم‌گیری‌های انسان و عملکردهای او فراهم شود، ضروری به نظر می‌رسد؛ زیرا فقط مسائل عینی و پدیداری مهم نیستند؛ بلکه محیط ذهنی، ادراک و برداشت انسان از محیط نیز مهم است؛ بنابراین در بین عوامل مؤثر در نشاط شهروندان نباید فقط به محیط عینی اکتفا کرد، بلکه مؤلفه‌هایی نیز وجود دارند که از محیط ذهنی و ادراکی فرد، متأثر هستند. همچنین ازنظر کارشناسان پژوهش، برخی از عوامل مؤثر دیگر در نشاط افراد، در محیط مذهبی- اعتقادی و نگرش‌های ملی فرد، ریشه دارند. در جدول شمارۀ 8 برخی از عوامل ادراکی و اعتقادی مؤثر در نشاط شهروندان نشان داده شده‌اند که با نام محیط ذهنی- ادراکی و محیط مذهبی- اعتقادی نام‌گذاری شده‌اند.

جدول 8- عوامل مربوط به محیط ادراکی و‌ محیط اعتقادی- ملی مؤثر در نشاط شهروندان ازنظر کارشناسان پژوهش

Table 8 - Factors related to the perceptual and national belief environment affecting the happiness of citizens according to research experts

منبع: یافته‌های پژوهش، 1398

در این مرحله از پژوهش کوشیده شد اهمیت و اولویت‌های محیط‌های اثرگذار در نشاط برای برنامه‌ریزی برای شهروندان شهر اهواز بررسی شود. در این فرایند، عوامل اصلی اثرگذار در نشاط شهروندان اهواز در قالب محیط‌های مختلف اقتصادی، اجتماعی-رفتاری، کالبدی، فراغتی، سیاسی-اداری، محیط طبیعی و زیست‌بوم، ذهنی-ادراکی و مذهبی- اعتقادی در قالب شاخص‌های تشکیل‌دهندۀ آنها با استفاده از نظرهای کارشناسان و متخصصان مرتبط با موضوع پژوهش با استفاده از مدل تاپسیس فازی، وزن‌گذاری و اولویت‌بندی شدند. همسو با این موضوع، در مرحلۀ اول به بی‌مقیاس‌سازی داده‌ها اقدام شد و سپس داده‌های بی‌مقیاس‌شده به‌صورت ماتریس وزن‌دار فازی درآمدند[35]. درادامه، این فرایند برای محیط‌های هشتگانۀ اثرگذار در نشاط شهروندان اهواز از دید کارشناسان پژوهش تشریح شده است. در جدول شمارۀ 9 ماتریس بی‌مقیاس‌شدۀ فازی برای محیط‌های اجتماعی-رفتاری، اقتصادی و کالبدی اثرگذار در نشاط شهروندان اهواز آمده است.

جدول 9- ماتریس بی‌مقیاس‌شدۀ فازی برای محیط‌های اجتماعی- رفتاری، اقتصادی و کالبدیاثرگذار در نشاط شهروندان اهواز

Table 9- Fuzzy scaleless matrix for social behavioral, economic and physical environments affecting the happiness of Ahvaz citizens

منبع: یافته‌های پژوهش، 1398

در جدول شمارۀ 10 نیز ماتریس بی‌مقیاس‌شدۀ فازی برای محیط‌های فراغتی و سیاسی اثرگذار در نشاط شهروندان اهواز نشان داده شده‌ است.

جدول10- ماتریس بی‌مقیاس‌شدۀ فازی برای محیط‌های فراغتی و سیاسیاثرگذار در نشاط شهروندان اهواز

Table 10 - Fuzzy scaleless matrix for leisure and political environments affecting the happiness of Ahvaz citizens

منبع: یافته‌های پژوهش، 1398

همچنین در جدول شمارۀ 11، ماتریس بی‌مقیاس‌شدۀ فازی برای محیط‌های طبیعی و زیست‌بوم، مذهبی- اعتقادی و ذهنی-ادراکی اثرگذار در نشاط شهروندان اهواز نشان داده شده است.

جدول 11- ماتریس بی‌مقیاس‌شدۀ فازی محیط‌های طبیعی و زیست‌بوم، مذهبی- اعتقادی و ذهنی- ادراکیاثرگذار در نشاط شهروندان اهواز

Table 11 - Fuzzy scaleless matrix of natural and ecological environments, religious beliefs and perceptual mental affecting the happiness of Ahvaz citizens

منبع: یافته‌های پژوهش، 1398

بعد از تشریح ماتریس موزون فازی برای شاخص‌های تبیین‌کنندۀ 8 محیط اصلی شناسایی‌شدۀ اثرگذار در نشاط شهروندان اهواز، شاخص فاصله از ایدئال مثبت () و منفی () و شاخص شباهت فازی نهایی () برای محیط‌های هشتگانه محاسبه شدند که در جدول شمارۀ 12 تشریح شده‌اند.

جدول 12- محاسبۀ شاخص‌های فاصله‌ای و شباهت به گزینۀ ایدئال نهایی برای8 محیط اثرگذار در نشاط شهروندان اهواز

Table 12 - Calculation of distance indices and similarity to the final ideal option for 8 environments affecting the happiness of Ahvaz citizens

منبع: یافته‌های پژوهش، 1398

براساس جدول شمارۀ 12، تحلیل اولویت‌های محیط‌های اثرگذار در نشاط شهروندان شهر اهواز نشان می‌دهد که محیط طبیعی و زیست‌بوم، دغدغۀ اصلی کارشناسان پژوهش برای اقدام و برنامه‌ریزی برای ایجاد و ارتقای نشاط شهروندان است. یافته‌های این بخش در بحث اهمیت و ارتباط شاخص‌های طبیعی و زیست‌بوم با نشاط شهروندان، همسو با دیدگاه‌های مطرح‌شدۀ جغرافیدانانی ازجمله هانتینگتن در بخش مبانی نظری پژوهش است که عواملی مانند آب‌وهوا و شرایط محیط طبیعی را در نشاط مهم و مؤثر می‌داند. در شکل شمارۀ 7، اولویت‌بندی محیط‌های اثرگذار در نشاط شهروندان از دیدگاه کارشناسان نشان داده شده است.

شکل 7- اولویت‌بندی محیط‌های اثرگذار در نشاط شهروندان از دیدگاه کارشناسان (ترسیم: نگارندگان)

Figure 7- Prioritization of effective environments in the happiness of citizens from the perspective of experts

همانگونه که در جدول شمارۀ 12 و شکل شمارۀ 7 نشان داده شده است، از دیدگاه کارشناسان، پس از محیط طبیعی و زیست‌بوم، توجه به عوامل محیط اقتصادی، اولویت دوم ایجاد و تقویت نشاط شهروندان در نظر گرفته شده است؛ زیرا عواملی مانند داشتن شغل و فعالیت مناسب برای انجام‌دادن در زندگی، احساس امنیت و امید به آیندۀ شغلی، داشتن احساس امنیت و نبود نگرانی برای تأمین هزینه‌های مربوط به بهداشت و سلامت، احساس آسایش و رفاه مادی در زندگی، نقش مهمی در آرامش خاطر شهروندان دارد. همچنین بیکاری و نداشتن شغل و درآمد مناسب، بر ابعاد نشاط ازجمله عاطفۀ مثبت و رضایت از زندگی اثر می‌گذارد و علاوه بر آن، عاطفۀ منفی را نیز دربرمی‌گیرد. درحقیقت، گفتنی است، بیکاری و ترس از بیکاری از عوامل مؤثر در نبود نشاط در افراد است. عوامل مربوط به محیط‌های کالبدی، اجتماعی-رفتاری، ذهنی-ادراکی، سیاسی-اداری و مذهبی-اعتقادی، به‌ترتیب به‌عنوان اولویت چهارم تا هشتم اهمیت برای ایجاد و تقویت شادابی و نشاط شهروندان اهوازی ازنظر کارشناسان پژوهش شناسایی شده‌اند.

بحث و نتیجه‌

امروزه در شهرها، مفاهیم اساسی مانند شهر شاد و بانشاط، شهر سرزنده و شهر باروح به کار گرفته می‌شوند که حامل پیام‌هایی از زنده‌بودن شهر نه صرفاً در شباهت به یک موجود زنده، بلکه در شباهت کم‌نظیر با انسان و هویت روحانی وی هستند. شهرها به‌عنوان مکان زندگی افراد، عرصه‌های وسیعی از تراکم و تمرکز جمعیت و فعالیت‌ها هستند و سلامت جسمی و روانی شهروندان با شرایط و کیفیت محیط‌های شهری، پیوند تفکیک‌ناپذیری دارد. در این میان، نشاط شهروندان در محیط‌های شهری نیز یکی از مباحث مهم امروزی است و نیازمند سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی‌های دقیق و صحیح است؛ در حالی که به‌طور گسترده‌ای، ارتباط برنامه‌ریزی شهری و سلامت عمومی شهروندان به رسمیت شناخته شده است، به اهمیت «شادی و نشاط» برای سلامتی و رفاه شهروندان در مبانی نظری برنامه‌ریزی شهری، توجه زیادی نشده است. از سال 2000 میلادی به بعد نیز در نگاه سازمان ملل برای تعیین سطح توسعه‌یافتگی کشورها و شهرها، متغیرهای نشاط یا شادکامی، امید به آینده و غیره به‌عنوان متغیرهای کلیدی وارد محاسبات شده‌اند. بر همین اساس، به‌طور سالانه، مطالعات متعدد دربارۀ نشاط، خوشبختی و رفاه براساس شاخص‌های مختلف منتشر می‌شود؛ اما نتایج مطالعات تطبیقی نشاط در بین کشورها و شهرهای مختلف، شواهد زیادی برای رد این مفهوم فراهم کرده‌اند که نشاط صرفاً محصول ذهن انسان است. یافته‌های عمدۀ این مطالعات نشان می‌دهند میانگین سطح نشاط، اساساً از کشوری به کشور دیگر متفاوت است و این تفاوت به‌طور عمده با توجه به عوامل اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و ... هر کشوری قابل انتساب است؛ بنابراین، شاخص‌هایی که برخی نهادهای فعال در عرصۀ مدیریت توسعه به‌عنوان ملاکی برای ارزیابی توسعه‌یافتگی کشورها و شهرها طراحی کرده‌اند و مبنای رتبه‌بندی کشورها و شهرها ازنظر سطح نشاط و توسعه‌یافتگی قرار گرفته‌اند، به‌عنوان ابزاری معتبر، تصویر درستی از سطح نشاط شهروندان در شهرهای ایران و به‌ویژه شهر اهواز و درنتیجه، ارزیابی صحیحی از سطح نشاط در این شهر ارائه نمی‌کنند. همسو با این موضوع، در این پژوهش، مؤلفه‌ها و شاخص‌های ترکیبی جدیدی برای اندازه‌گیری سطح نشاط شهروندان با استفاده ازنظر کارشناسان و متخصصان شهر اهواز، استخراج و طراحی شدند. برای شناسایی متغیرهای کلیدی و تبیین‌کنندۀ نشاط هم از منابع، پیشینه و نظریه‌های مربوط به موضوع و هم از روش دلفی هدفمند استفاده شد. در بحث شناسایی شاخص‌ها و عوامل اثرگذار در ایجاد نشاط شهروندان ازنظر کارشناسان پژوهش، شاخص‌ها و عوامل مختلفی مؤثر هستند که در قالب محیط‌های مختلف اقتصادی، اجتماعی-رفتاری، کالبدی، فراغتی، سیاسی-اداری، محیط طبیعی و زیست‌بوم، ذهنی-ادراکی و مذهبی- اعتقادی دسته‌بندی شدند. علاوه بر این، در این پژوهش سعی شد اهمیت و اولویت‌های محیط‌های اثرگذار در نشاط به‌منظور برنامه‌ریزی برای شهروندان شهر اهواز بررسی شود. در این فرایند، عوامل اصلی اثرگذار در نشاط شهروندان اهواز در قالب محیط‌های مختلف هشتگانۀ مذکور در قالب شاخص‌های تشکیل‌دهندۀ آنها با استفاده از نظرهای کارشناسان و متخصصان مرتبط با موضوع پژوهش با استفاده از مدل تاپسیس فازی، وزن‌گذاری و اولویت‌بندی شدند. نتایج و تحلیل اولویت‌های محیط‌های اثرگذار در نشاط شهروندان شهر اهواز نشان دادند که محیط طبیعی و زیست‌بوم، دغدغۀ اصلی کارشناسان پژوهش برای اقدام و برنامه‌ریزی برای ایجاد و تقویت نشاط شهروندان است. شهر اهواز با چالش‌های زیست‌محیطی، همانند آلودگی هوا (آلودگی هوای ناشی از گرد و غبار، آلودگی هوای ناشی از صنایع)، چالش مدیریت پسماندها، آلودگی آب (کیفیت نامطلوب آب) و.... مواجه است و این امر باعث ایجاد نگرانی‌هایی برای شهروندان اهوازی می‌شود؛ به‌گونه‌ای که وجود پدیدۀ گرد و غبار در شهر اهواز در حوزۀ سلامت شهروندان (بیماری‌های تنفسی، قلبی و...) تأثیر گذاشته است. جدول شمارۀ 13 تعداد و کیفیت روزهای سال 1395 تا 1397 شهر اهواز را نشان می‌دهد. همان‌گونه که مشخص است، مجموع تعداد روزهای ناسالم، بسیار ناسالم و خطرناک در سال 1395 در شهر اهواز برابر با 71 روز معادل دو ماه، در سال 1396 تعداد 42 روز و در سال 1397 برابر با 39 روز بوده است. تعداد روزهای پاک در هر سه سال، کمتر از ده روز بوده است.

جدول 13- وضعیت و تعداد روزهای سال برحسب میزان آلودگی در سال‌های 1395 تا 1397

Table 13 -  Status and number of days of the year according to the amount of pollution in the years 2016 – 2018

منبع: ادارۀ کل حفاظت محیط زیست استان خوزستان، 1397

در تصویر شمارۀ 1 نیز نمایی از آلودگی‌های محیط شهر اهواز نشان داده شده است.

تصویر 1- نمایی از آلودگی‌های محیط شهر اهواز (منبع: نگارندگان)

picture 1- A view of the environmental pollution of Ahvaz city