نقد دیوان چاپی شوکت بخارایی و لزوم تصحیح مجدّد آن

مقدمه

بیت بالا یکی از ابیاتی است که مصداق مثل سائر بوده و بین عامه جاری و ساری است؛ اما افراد کمی می‌دانند این سخن ارزشمند از کیست و چه کسی آن را سروده است. این بیت از غزل شوکت بخارایی با مطلع زیر است:

شوکت بخارایی یکی از شاعران مطرح اوایل قرن دوازدهم هجری شمسی و اواخر دورة صفوی و سبک هندی است که با وجود شهرت و آوازة بلندش در کشور عثمانی و هند و حوزة هرات و ماوراءالنهر و زندگی و فوتش در ایران، به‌شکلی عجیب و مرموز، حتی در میان خواص کشور ادب‌پرورمان ناشناخته است. از مهم‌ترین ویژگی‌های شعر شوکت می‌توان به نکته‌سنجی، مضمون‌آفرینی، باریک‌اندیشی، نازک‌خیالی، خیالبندی، تازه‌گویی و داشتن خیالات رنگین اشاره کرد. شوکت در طرز خیالبندی که وجه پیچیدة سبک هندی است به اذعان تذکره‌نویسان روزگارش، از شاعران کم‌نظیر بوده است؛ تا جایی که به گفتة بعضی از آنها، خیال‌پردازی و به‌کارگیری مضامین دور از ذهن، فهمیدن شعر او را با دشواری‌هایی روبه‌رو کرده است. شوکت شیفتة صائب تبریزی و از پیروان اوست. نسخه‌های متعددی از دیوان شوکت در کتابخانه‌های ایران نگهداری می‌شود؛ اما به‌سبب علاقة شاعران عثمانی به او و آوازه‌اش در آن کشور، بیشترین نسخ خطی دیوان شوکت در کتابخانه‌های عثمانی نگهداری می‌شود. وی در سرودن انواع شعر فارسی ازجمله قصیده، غزل، مثنوی، رباعی، دوبیتی تک‌بیتی استادی خود را نشان داده است و بنابر قول گیب «اختری بود که اکثر شعرای عثمانی را بیش از نیم قرن راهنمایی می‌کرد و در حضور ذهن و کثرت اختراع و مجاز و تشبیهات شهرتی عالمگیر داشت» (براون، 1316: 167). در این پژوهش به موارد متعددی از کاستی‌ها، غلط‌ها و اشکالات موجود در نسخة چاپی اشاره می‌شود و لزوم تصحیح دوبارة دیوان شوکت بخارایی به اثبات می‌رسد. شیوة نقد ما در این مقاله، نقد تطبیقی نسخة چاپی با نسخ خطی برگزیده بود و وارد سایر حوزه‌های نقد، به‌دلیل محدودیت حجم نشریات علمی پژوهشی، نخواهیم شد.

پشینة پژوهش

دکتر شمیسا پیشتر دیوان شوکت بخارایی را با استفاده از سه نسخة خطی (عملاً دو نسخه) با عنوان دیوان شوکت بخاری با تصحیح و مقدمة دکتر سیروس شمیسا در سال 1382 در انتشاراتفردوس چاپ و منتشر کرد. این تصحیح همان‌طور که شمیسا در مقدمة کتاب از صفحة 29 الی 32 آورده‌، از روی سه نسخة خطی انجام شده است که به‌ترتیب، نسخة اول متعلق به کتابخانة مدرسة عالیة داکا (در هیچ فهرستی نیامده است)، نسخة دوم متعلق به دانشگاه داکا به شمارة 444 و نسخة سوم متعلق به کتابخانة آستان قدس است. نویسندگان نسخه‌های مدرسة داکا و دانشگاه داکا را مشاهده نکردند؛ اما نسخة آستان قدس با شکسته نستعلیق نسبتاً خوبی تحریر شده و نسخه‌ای است که اگر با خوشنویسی آشنایی طولانی نداشته باشی و یا خوشنویس نباشی، نمی‌توانی از آن به‌درستی استفاده کنی.

دکتر شمیسا در مقدمة نسخة چاپی، دربارة نسخة یادشده چنین آورده است: «نسخه‌ای است پریشان که با چندین خط (لااقل سه خط) اشعار چند شاعر (هلالی، صائب و دیگران) ازجمله شوکت در آن جمع آمده است. صفحات بدون نظم و ترتیب در کنار هم قرارگرفته و صحافی شده است. جز اشعار شوکت، اشعار دیگران به خطی است که اصلاً قابل قرائت نیست. اشعار شوکت هم چندان قابل استفاده نبود؛ زیرا به‌سبب صحافی، بین صفحات فاصله افتاده و پاره‌ای از شعر یک‌جا و پارة دیگر جای دیگر بود، خبری هم از مثنوی نبود» (شوکت بخاری، 1382: 32). از این مطلب می‌‌فهمیم که مصحح محترم از این نسخه بهره نبرده و عملاً از دو نسخه استفاده کرده است.

همچنین ایشان در صفحة 30 مقدمه آورده‌اند: «خود را مقید به ضبط کامل هیچ‌یک از نسخ نکردم و هر ضبط از نسخ را که به نظرم ارجح بود در متن آوردم.» و در صفحة 35 مقدمه دربارة احوال خود در زمان انجام این تصحیح چنین گفته‌اند: «هیچ کار علمی ـ که تمرکز می‌خواهد ـ جز پاکنویس مطالب از من برنمی‌آید». ایشان به‌طور کلی دربارة تصحیح نسخ خطی عقیدة خود را چنین ابراز داشته‌اند: «کار تصحیح نسخ خطی حقیقتاً کاری زحمت‌افزاست؛ باید چند نسخه را به‌دقت خواند و با هم مقابله کرد؛ یکی‌دو بار پاکنویس کرد؛ شعرها را جداجدا نوشت و برحسب قافیه الفبایی کرد؛ بعد از حروفچینی چند بار غلط‌گیری کرد و بسا زحمات دیگر کشید و سرانجام مصداق این بیت شد که: «هرخدمتی که کردم بی مزد بود و منّت»؛ لذا من کوشیدم که چندان دنبال این کار نروم» (همان: 36).

مصحح محترم چنان دربارة نسخ خطی سخن گفته است که گویی نسخ خطی چندانی در ایران وجود ندارد: «نسخ خطی دیگر را که عمدتاً در خارج از ایران هستند، ندیده‌ام و امیدوارم در آینده به‌تدریج به بعضی از این نسخ دست یابم» (همان: 33).

این تصحیح بنابر دلایلی که ذکر شد کاری غیرعلمی است که مقررات و ضوابط تصحیح علمی و انتقادی نسخ خطی به‌درستی دربارة آن (دیوان شوکت) اعمال نشده است و کاری ناقص است که به قول خود دکتر شمیسا «و این می‌رساند که لازم است در آینده کسی نسخ دیگر را هم با این نسخه مقابله کند» (همان: 34).

روش پژوهش

نگارندگان برای اصلاح غلط‌ها و مشکلات نسخة چاپی در این پژوهش، از شش نسخة خطی وزین و معتبرِ جدید بهره بردند که از میان سی نسخة خطی در دسترس انتخاب شده بود؛ بنابراین اول از همه به معرفی نسخه‌های خطی استفاده‌شده می‌پردازیم و سپس مشکلات و اغلاط موجود درنسخة چاپی را با آوردن صورت بیت یا مصرع و مقایسة آن با نسخة تصحیحی خودمان بیان می‌کنیم؛ برای دوری از اطناب، با توضیحی مختصر، صورت صحیح کلمه، مصرع یا بیت ارائه می‌شود. گفتنی است اشکالات نسخة چاپی با کاربرد روش تصحیح بینابین زدوده شده است.

برای آشنایی با شیوة صحیح نقد و تصحیح متون اشاره به تعاریف مبانی نظری زیر راهگشا خواهد بود.

ـ در تعریف نقد و تصحیح متون گفته‌اند: «به حاصل آوردن نسخه‌ای از اثری که براساس عرض‌دادن و مقابله‌کردن نسخه‌های خطی معتبر و موثق آن اثر فراهم آمده باشد؛ به‌طوری که نسخة مذکور چه از جهت مفهوم و چه معنا و چه از بابت لفظ و صورت، عین نسخه‌ای باشد که مؤلف عرضه کرده است و یا لااقل هیأتی داشته باشد که مؤلف، اثرش را به مانند آن و یا نزدیک به آن فراهم آورده است» (مایل هروی، 1369: 270).

ـ تعریف فن تصحیح متون: «کوشش بایسته در تحویل‌دادن متن مطابق با آن چیزی که حقیقتاً نویسنده‌اش درپی آن بوده است، ازنظر املا، لفظ و معنا (دکتر مصطفی جواد)» (اصغری هاشمی، 1388: 27).

ـ «غرض دانش و فن تصحیح متون، به دست دادن متنی هرچه نزدیک‌تر به متن اصلی است که از زیر قلم نویسنده‌ای خارج شده یا از بیان شاعر یا گوینده‌ای تراوش یافته و امروزه مورد پژوهش ماست» (جهانبخش، 1390: 13).

ـ «روش تصحیح بینابین: جمع بین شیوة تصحیح برپایة نسخة اساس و تصحیح التقاطی را شیوة بینابین می‌نامند و نحوة عمل به این صورت است که نسخة مضبوط‌تر و معتبرتر را اساس قرار دهیم ولی نه اساس مطلق؛ بلکه اساس نسبی؛ یعنی هرجا که ضبط نسخة اساس مرجوح می‌نمود و ضبط نسخه‌های دیگر راجح، با ذکر دلیل ترجیح، ضبط مغلوطِ نسخة اساس را از متن بیرون کنیم و جای آن را با ضبط معتبر نسخه‌های دیگر کمال بخشیم» (مایل هروی، 1369: 280).

پیشینة نقد دیوان چاپی

تنها پژوهشی که دربارة نقد دیوان چاپی صورت گرفته است، رساله‌ای از آقای ترگای شفق از اهالی ترکیه با عنوان تصحیح انتقادی دیوان شوکت بخارایی است که با راهنمایی دکتر امیربانو کریمی و با استفاده از سه نسخة خطی موجود در کتابخانه‌های ترکیه برای دریافت درجة دکتری در تیرماه سال 1386 به انجام رسیده است. این اثر با شمارة «ت 546 ش 4/ 1 تا 8 پ د» در کتابخانة دانشگاه تهران ثبت شده است. در این رساله دربارة نقد دیوان چاپی کاری صورت نگرفته است و حتی در موارد بسیار از نسخة چاپی بهره برده و متأسفانه اشکالات نسخة چاپی را تکرار کرده است. مهم‌ترین اشکال کار این مصحح محترم این بوده است که با وجود تحریر این رساله در دانشگاه تهران از نسخه‌های نفیس و کامل دانشگاه تهران، کتابخانة ملی، کتابخانة مجلس، کتابخانة آیت‌الله مرعشی نجفی و کتابخانة مرکزی (ملی) تبریز بهره نبرده است و تفاوت عمدة این رساله با نسخة چاپی ازنظر کمیت اشعار و یکسان‌نبودن نسخه‌هاست. این اثر بر نسخة چاپی رجحانی ندارد؛ حتی طبق اظهار صریح مصحح محترم در موارد متعدد از آن بهره برده است و دارای 9 قصیده (عملاً هشت قصیده، چون تجدید مطلع یکی از قصاید را قصیده‌ای دیگر شمرده است)، 684 غزل، 1 قطعه، 266 دوبیتی، 23 رباعی (عملاً 18 رباعی، چون 5 رباعی الحاقی است) و 382 تک‌بیتی است که در مقایسه با رسالة ما 1 قصیده، 44 غزل، 1 قطعه، 30 دوبیتی، 2 رباعی و 20 تک‌بیتی کمتر دارد. نداشتن مقدمة جامع و مانع (24 صفحه مقدمه دارد که اکثراً نقل قول از نسخة چاپی است)، اغلاط فراوان تایپی، ترجیحات نادرست به‌دلیل رعایت‌نکردن موازین نسخه‌شناسی و استفادة فراوان از نسخة چاپی، رسم‌الخط غیر یکدست، نداشتن همة اشعار دیوان شوکت، استفاده‌نکردن از منابع و مآخذ دست اول، نداشتن اعلام کامل و استفاده از نسخ محدود از اشکالاتی است که بر این رساله وارد است که در نقدی جداگانه باید بدان پرداخته شود.

 

معرفی نسخه‌های خطی استفاده‌شده در تصحیح نسخة چاپی

نسخة خطی 888 (کمن) متعلّق به کتابخانة آیت‌الله مرعشی نجفی

نام کتاب: دیوان شوکت بخارایی، مؤلف: محمداسحاق متخلّص به شوکت بخاری؛ تعداد برگ: 235؛ این نسخه 476 صفحه دارد و کاتب آن شیخ صالح قادری فرزند شیخ احمد خلوتی مناشری است که در روز یکشنبه اواخر ذی‌الحجة سنة 1178 یعنی درست 71 سال بعد از وفات شاعر تحریر شده است. نسخة یادشده با بیت:

شروع و نُه قصیده را شامل می‌شود. صفحات نسخه 15 سطر دارد و با خطی شبیه به خط نستعلیق نوشته شده که خطی معمولی و خواناست.

این نسخه دارای 9 قصیده، 698 غزل، 16 رباعی، 281 دو بیتی و 407 تک‌بیتی است و از باارزش‌ترین نسخه‌های خطی کلیات دیوان شوکت بخارایی به شمار می‌رود.

نسخة خطی 2613 (مت 1) متعلّق به کتابخانة مرکزی تبریز

شمارة ردیف: 518؛ شمارة دفتر: 2613؛ اسم کتاب: دیوان شوکت، اسم مؤلف: محمداسحق شوکت بخارایی متخلّص به «نازک» که بعداً تخلّص خود را به «شوکت» تغییر داد.

آغاز نسخه:

انجام نسخه:

نوع خط: نستعلیق؛ کاتب: فیض‌الله؛ ورق: 190؛ سطر: 19؛ نوع جلد: مقوا؛ اندازه: 13 در 5/21؛ آرایش و یادداشت‌های تاریخی: هیچ نوع آرایشی ندارد؛ یادداشت تملیکی به شرح: «استصحبه الفقیر محمّد ثاقب بن امرالله روحی المولوی عفی عنهما» پشت برگ اول دیده می‌شود و پشت و روی برگ اول با مهرهایی به سجع «ماشاء‌الله، لا قوة الا بالله» و «من مستملکات الفقیر الحاج مصطفی صدقی غفرله» ممهور شده است؛ این نسخه 9 قصیده، 742 غزل، 22 رباعی، 283 دو بیتی و 399 تک‌بیتی دارد و نسخة باارزشی از کلیات دیوان شوکت است.

 نسخة خطی کتابخانة مرکزی تبریز به شمارة 2698 (مت 2)

شمارة ردیف: 519؛ شمارة دفتر: 2698؛ اسم کتاب: دیوان شوکت؛ رک. شمارة 2698.

آغاز نسخه:

انجام نسخه:

نوع خط: نستعلیق؛ کاتب: سید حسین عثمان افندی دیار بکری؛ تاریخ: 1197 ق؛ ورق: 146؛ سطر: 16؛ نوع جلد: چرمی ضربی؛ اندازة جلد 15 در 5/20؛ آرایش و یادداشت‌های تاریخی: هیچ نوع آرایشی ندارد و یادداشت تملیکی به این عبارت دیده می‌شود: «در دارالسلطنه تبریز که نور چشم امان الله خان هاشم‌زاده و در دولت منزل جناب آقای آقامیرزا محمد دام اقباله بودم ابتیاع گردید» 11 شهر ربیع الاوُلی، تنگوزئیل 1317»؛ آغاز و انجام کتاب با مهری به سجع «حسین 1193» و مهرهای ناخوانای دیگر ممهور است.

این نسخه 9 قصیده، 596 غزل، 14 رباعی، 155 دو بیتی و 85 تک‌بیتی دارد و از کلیات‌های برگزیدة دیوان شوکت بخارایی به شمار می‌رود. گفتنی است این نسخه 3 قصیده را در حاشیه تکرار کرده است.

نسخة خطی شمارة 922 متعلّق به مجلس شورای اسلامی (مش)

نسخة یادشده با قصیده‌ای به مطلع زیر شروع شده است:

این قصیده در دیگر کلیات‌های دیوان شوکت، قصیدة اول است. صفحات نسخه شامل 23 سطر است. این نسخه که در حکم کلیاتی از اشعار شوکت بخارایی است، هشت قصیده دارد و قصیدة زیر را ندارد:

این قصیده در مدح رسول اکرم ^(ص) سروده شده است و در نسخه‌های دیگر، قصیدة سوم است. ابتدای غزلیات که از ورق 16 یا صفحة 31 آغاز می‌شود با بیت زیر شروع شده است:

صفحات غزلیات نیز 23 سطری است و نسخه با خط نستعلیقِ پایین‌تر از متوسط تحریر شده است. پایان نسخه ورقِ 127 یا صفحة 253 با دو بیت زیر است که در کلیات‌های دیگر دیوان شوکت به‌عنوان ختم سخن آمده است:

تاریخ کتابت نسخه 1094 نوشته شده است؛ یعنی 13 سال قبل از فوت شاعر و «تمّت بعون ا... تعالی» خط پایان نسخه را به تصویر کشده است. درکُل این نسخه اعتبار خوبی دارد؛ زیرا کلیات دیوان شوکت است و هرچند نام کاتب نیامده است، دقیقاً با همان قلمی که متن کتاب تحریر شده، تاریخ کتابت نسخه هم نوشته شده است. ازسوی دیگر نسخه خواناست و با مشکل قرائت در آن کمتر روبه‌رو می‌شویم. در این نسخه 8 قصیده، 615 غزل، 13 رباعی، 175 دو بیتی و 132 تک‌بیتی درج شده است. ناقص‌بودن نسخه به‌سبب در قید حیات بودن شاعر از مشکلات این نسخه است.

 نسخة خطی 3671 (دت) متعلّق به مخزن نُسخ خطی دانشگاه تهران

شروع این نسخه با بیت زیر است:

خاتمة نسخه نیز با این رُباعی است:

تاریخ تحریر نسخه: نوزدهم محرم‌الحرام روز شنبه، سنة 1254 هجری؛ نام کاتب: میرغلام حسین عجزنژاد؛ خط نسخه: نستعلیق خاص آمیخته با شکسته، خط خاصی است که در قدیم رایج بوده است؛ هر صفحه 10 سطر دارد و نسخه را کاتب بدون قلم‌خوردگی و بسیار مرتب و تمیز نوشته است. نسخه 253 برگ و 506 صفحه دارد و قصاید و بعضی از متفرّقه‌ها و مفردات (غزل‌های دوبیتی و تک‌بیت‌ها) را ندارد. با خط خوب روی نسخه آمده است که «دیوان اشعار و کلیّات آثار شوکت»؛ اما با توضیحاتی که داده شد، معلوم می‌شود این نسخه به‌جز قصاید، مجموعه‌ای از غزلیات شوکت بخارایی همراه با متفرقات شعر اوست و این اشتباه ناشی از بررسی‌نکردن دقیق و اشراف نویسنده به آثار و اشعار شوکت است. این نسخه شامل 607 غزل، 12 رباعی، 210 دوبیتی و 219 تک‌بیتی است و 146 سال بعد از فوت شاعر تحریر شده است.

 نسخة 131 (کما) متعلّق به کتابخانة ملی جمهوری اسلامی ایران

در صفحة اول، پیش از شروع اشعار با خط شکسته نستعلیقِ نسبتاً خوشی چنین نوشته شده است: «مال حاجی محمّدخان است» و صفحه ممهور به مهر «یا محمّد» است که با خط نستعلیق ممتاز نوشته شده است. نسخه پس از «بسم الله الرّحمن الرّحیم» با قصیدة زیر شروع می‌شود:

نسخه 9 قصیده دارد که در حاشیة آنها اشعاری از هاتف اصفهانی و... با خطی غیر از خط کاتب و با شکسته‌ای مرغوب نوشته شده است. هر صفحه 17 سطر دارد. شروع کتاب پس از بسم الله الرّحمن الرّحیم با این بیت از غزلیات است:

هر صفحه از غزلیات 17 سطر دارد. خط کاتب نستعلیق معمولی خواناست و نسخه ازنظر نقطه‌گذاری اشکالی ندارد. در حاشیة غزلیات، غزلیاتی از شاعران دیگر آورده شده است.

این کلیات ارزشمند شوکت با رسیدن به صفحة 352، مثل بعضی نسخ دیگر با دو بیت زیر پایان یافته است:

این نسخه که از نسخ باارزش کلیات‌های دیوان شوکت بخارایی است، رقم ندارد و تاریخ کتابت و کاتب آن مشخص نیست. نسخه درکُل 355 صفحه، 9 قصیده، 589 غزل، 13 رباعی، 188 دوبیتی، 127 تک‌بیتی و 2 قطعه دارد که بدون رقم است؛ ولی کاتب باسوادی آن را نوشته است.

 

نقص‌ها و کاستی‌های نسخة چاپی

نقص‌های مقدمة نسخة چاپی

مقدمة نسخة چاپی شرح حال نسبتاً خوبی از شوکت بخارایی دارد؛ اما جامع و مانع و جوابگوی ابهامات و جایگاه شاعری و منزلت شعر او نیست. در معرفی نسخه‌های استفاده‌شده نیز اطلاعات نسخه‌شناسی باارزشی در اختیار خواننده گذاشته نشده و فقط به محل نگهداری نسخه و شمارة ثبت و ضبط نسخه اشاره شده است؛ مصحح محترم می‌توانستند با مقدمه‌ای جامع‌تر، ابهامات زندگی و شعر شوکت را بزدایند و بستری برای تحقیقات عالمانه‌تر بعدی فراهم آورند. علاوه‌بر آن در مقدمه غلط‌ها و اشکالاتی به شرح زیر دیده می‌شود:

ـ «ظاهراً بین او وشاگردان دیگر تمایزی نبودند» (شوکت بخاری، 1382: 13) که به‌جای آن «نبود» درست است و احتمالاً اشتباه چاپی است.

مصرع اول در نسخة ما چنین ضبط شده که صورت صحیح است: «جادة راه نشابور رگ فیروزه است».

ـ «... مطلب اینها غموض و دقت است» (همان: 17) که «دقیق» به‌جای «دقت» صحیح است.

ـ «...تا حدی که به مهلمی نرسد» (همان) که به نظر می‌رسد «مهملی» درست باشد.

صورت صحیح ترکیب بالا، «نم اشکی» است و «غم اشکی» بی‌معنی است.

«وز حمد» درست است و صورت صحیح ضبط‌ شده است.

«... یا گلزاری است چون عارض سبز خطان روح افزا و... چون ریاض ارم از سبزة نورسته غم‌زدا» (همان: 37 و 38) که به‌جای نقطه‌چین در نسخة ما «مرغزاریست» آمده است.

کاستی‌ها و نقص‌های دیگر کتاب

نسخة چاپی 77 غزل، 1 قطعه، 5 رباعی و 156 تک‌بیتی کمتر از نسخة تصحیحی ما دارد؛ نیز اعلام مناسب و تعلیقات ندارد ـ هر دو برای تصحیح یک دیوان شعر لازم است ـ و جوابگوی ابهامات شعر شوکت نیست.

مشکل ترتیب و تبویب اشعار

نسخة چاپی به ترتیب حروف الفبا تنظیم شده است؛ اما مصحح محترم کلیة غزل‌ها، قطعات، رباعیات و دوبیتی‌ها را با در نظر گرفتن چینش الفبایی بدون دسته‌بندی شماره‌گذاری کرده و پشت سر هم آورده است؛ طوری‌که شماره‌ها نمی‌تواند ممیز تعداد غزل‌ها، قطعات، رباعیات و دوبیتی‌های دیوان باشد؛ این قالب‌ها به‌صورت فلّه‌ای، البته به ترتیب حروف الفبا آمده است و تا جایی که نگارندگان مقاله دیوان‌های اشعار را از نظر گذرانده‌اند، این روش شماره‌گذاری را جایی ندیده‌اند؛ همچنین قصاید که به‌صورت مرسوم چاپ دیوان‌ها معمولاً بخش اول اشعار را تشکیل می‌دهد، در آخرین بخش قرار داده‌ شده است.

غلط‌ها و اشکالات متن نسخة چاپی

غلط‌ها، اشکالات و اشتباهات همواره در کتاب‌های چاپی رخ می‌دهد. تشخیص این غلط‌ها مستلزم دقت فراوانی است تا با ترجیحات نادرست که در هنگام مقابله و ضبط نسخه‌بدل‌ها پیش می‌آید، یکی گرفته نشود و نقد را به بیراهه نکشاند؛ زیرا ترجیحات نادرست در مرحلة تصحیح ناشی از نداشتن علم و آگاهی و احاطة مصحح به موضوع تصحیح است و با اشکالات چاپی تفاوت دارد؛ بنابراین اشکالات موجود را در نُه بخش به شرح زیر دسته‌بندی کرده و به شرح آنها می‌پردازیم:

1) التباس حروف با همدیگر؛ 2) کم یا زیاد شدن حروف یا کلمات؛ 3) کم یا اضافه‌شدن نقطة حروف و کلمات؛ 4) جابه‌جایی حروف و کلمات؛ 5) اشکالات رسم‌الخطی؛ 6) اشکال وزنی؛ 7) اشکال فعلی؛ 8 ) اشکال قافیه؛ 9) ترجیحات نادرست.

التباس حروف با همدیگر

بیش از 70 مورد از غلط‌های یافت‌شده در دیوان چاپی ناشی از التباس حروف (چه چاپی و چه ترجیحی) است که در تصحیح ابیات مشکل ایجاد کرده و باعث شده است کلمات ناسره در دیوان راه یابد و معنی ابیات و مصراع‌های شعر مخدوش شود و یا در هاله‌ای از ابهام قرار گیرد که در ادامه به بررسی آنها می‌پردازیم.

ـ التباس همزه «ئ» با «ن» معنی مصرع اول بیت را به بیراهه کشانده است:

در نسخة تصحیحی ما «ایمائی» آمده است و صورت صحیح همان است.

ـ التباس حرف «ن» با «د» در بیت زیر، مصرع دوم را بی‌معنی کرده است:

در نسخة تصحیحی ما «داند» ضبط شده است و صورت صحیح همان است.

ـ التباس حرف «ک» با «گ» اشکال زیر را پدید آورده است:

منظور شاعر ید بیضا بوده و «دست کَلیم» درست است.

ـ التباس حرف «د» با «و» باعث اشکال زیر است:

«پرداز» صورت صحیح کلمه است؛ زیرا عمل پردازش با سرمه انجام می‌شود، نه پرواز.

ـ التباس حرف «م» با «ن» اشتباه آشکار بیت زیر است:

«خامه» صورت صحیح کلمة منظور بوده و در نسخة ما نیز اینچنین آمده است.

ـ التباس حرف «خ» با «چ» و «ج» با «خ» در یک کلمه، اشتباه بیت زیر را به وجود آورده است:

صورت صحیح کلمه «خرج» است و ناگفته پیداست که با توجه به آرایة مراعات‌النظیر «دخل و خرج» با هم می‌آید و ضبط ما درست است.

ـ التباس حرف «م» با «ب» خطای زیر را موجب شده و مصرع را بی‌معنی کرده است:

صورت صحیح کلمه بدون شک «مینای می» است.

ـ التباس حرف «ب» با «ی» باعث غلط زیر شده و وزن مصرع را مختل کرده است:

صورت صحیح کلمه «گُلبن» بوده است و به نظر می‌رسد اشتباه چاپی است.

ـ التباس حرف «ک» با «ه»:

ناگفته پیداست که ضبط نسخة ما یعنی «کاهل» درست است.

ـ التباس حرف «ه» با «ی»:

کلمة صحیح «لاله» است و نسخة ما نیز اینگونه ضبط کرده است.

ـ التباس حرف «ه» با «و»:

«چه» صورت صحیح کلمه و مصرع اول سؤالی است.

ـ التباس حرف «ی» با «الف» و «و» با «ر» در یک مصرع این چنین اشکالی را ایجاد کرده است:

صورت صحیح کلمات یادشده در نسخة تصحیحی ما «بصیرت» و «بود» است.

ـ التباس حرف «پ» با «ب» و «چ» با «خ» در یک کلمه اشکال آشکار بیت زیر را به وجود آورده است:

صورت صحیح «پیچ و تاب» است و ناگفته پیداست.

ـ التباس حرف «ل» با «ک»:

«نیلی» به‌جای «نیکی» صحیح است و در نسخة ما نیز چنین آمده است.

ـ التباس حرف «س» با «ن»:

صورت صحیح کلمه «چسان» بوده و مصرع سؤالی است؛ یعنی چسان نظارة موی میان یار کنم؟

ـ التباس حرف «ی» با «ن»:

صورت صحیح کلمه در نسخة تصحیحی ما «جایم» است و بیت با این کلمه معنی درستی می‌یابد.

ـ التباس حرف «م» با «د»:

با توجه به مظهر گرما بودن سمندر و حالت مراعات‌النظیر داشتن سمندر و گرما و آتشخانه، «گرما»درست است و در نسخة تصحیحی ما نیز چنین آمده است.

ـ التباس حرف «ی» با «ه»:

به‌جای «فرهاد»، «فریاد» درست است و در نسخة ما نیز اینچنین آمده است.

ـ التباس حرف «و» با «ر»:

صورت صحیح کلمه «وا» بوده و احتمالاً اشتباه چاپی است.

ـ التباس حرف «و» با «د»:

صورت صحیح کلمه «ورد» است و احتمالاً این هم اشتباه چاپی است.

نمونه‌های دیگر از موارد بسیار که برای پرهیز از طولانی‌شدن کلام در جدول زیر آورده می‌شود.

جدول شمارة 1: نمونه‌های دیگری از التباس حروف با یکدیگر

کم یا زیادشدن حروف یا کلمات

یکی دیگر از دلایل غلط‌های نسخة چاپی کم یا زیادشدن حروف یا کلمات است که باعث راهیابی اغلاط متعددی به دیوان چاپی شده است که در زیر نمونه‌های آن آورده می‌شود.

صورت صحیح کلمه «گشت» است و اضافی‌بودن حرف «ی» باعث این اشکال شده است.

«پیران» صورت صحیح کلمه است و افتادن «ی» باعث غلط آشکار بالا شده است که شاید اشتباه چاپی باشد.

صورت صحیح کلمة «دندانش» بوده است که ضمیر متصل «ش» افتاده و وزن مصرع را مشکل‌دار کرده است.

صورت صحیح مصرع دوم «که می‌شود پر پروانه‌ای دو جامه مرا» است و در نسخة ما نیز چنین آمده است.

صورت صحیح «شکسته‌پایی» است و افتادن «ی» باعث اشکال موجود شده است.

مصراع دوم در نسخة تصحیحی ما به این صورت است: «آب حریر باشد سنگ فلاخن ما» و به نظر می‌رسد «و» در «سنگ و فلاخن» اضافی است؛ زیرا سنگِ فلاخن در سیال‌بودن به آبِ حریر تشبیه شده است.

آشکار است که صورت صحیح کلمه «افکنند» است.

تعدادی از بقیة موارد در جدول زیر آورده شده است.

جدول شمارة 2: نمونه‌هایی از کم یا زیادشدن حروف یا کلمات

 

کم یا اضافه‌شدن نقطة حروف و کلمات

یکی دیگر از دلایل غلط‌های نسخة چاپی کم یا اضافه‌شدن نقطة حروف و کلمات در یک کتاب تصحیح‌شده است که برخی از آنها ناشی از غلط چاپی یا تایپی و برخی نیز به‌سبب ترجیحات نادرست کاتب یا مصحح است. نسخة چاپی منظور ما نیز از این قاعده مستثنی نیست؛ مثال‌های زیر گویای این مطلب است.

صورت صحیح کلمه باشد است و نسخة ما نیز چنین آورده است.

با توجه به آوردن شیر در مصرع دوم و رعایت آرایة مراعات‌النظیر، «بیشه» درست است.

به نظر می‌رسد به‌سبب مترادف‌بودن با صدر، «تعالی» صورت صحیح کلمه است.

صورت صحیح کلمه انفعال بوده و نقطة «ع» احتمالاً اشتباه تایپی است.

واضح است که صورت صحیح کلمه با توجه به آمدن پنجه «می‌تابم» است.

صورت صحیح ترکیب بالا، «جا یک نیستان» است و مصرع دوم به‌صورت بالا بی‌معنی است.

تعدادی از بقیة موارد در جدول زیر آورده می‌شود.

جدول شمارة 3: نمونه‌هایی از کم یا اضافه‌شدن نقطة حروف و کلمات

جابه‌جایی حروف و کلمات

جابه‌جایی حروف و کلمات از عوامل دیگری است که غلط‌هایی را در دیوان چاپی رقم زده است.

صورت صحیح مصرع اول «شب که از رخسار او بزم تماشا داشتیم» است و جابه‌جایی دو کلمة «بزم و او» این اشکال آشکار را ایجاد کرده است.

صورت صحیح کلمه در نسخة ما «کفر» است و به‌سبب قرینة دین‌فروشی، درست به نظر می‌رسد و جابه‌جایی حروف «ک» و «ف» باعث این اشتباه شده است.

صورت صحیح مصرع بالا عبارت است از: «توتیای دیده از گرد نمکدان کردن است». جابه‌جایی کلمات دیده و از این اشکال را موجب شده است.

صورت صحیح مصرع اول اینگونه است: «چون لعل، آب از جگر سنگ می‌کشم» و جابه‌جایی کلمات«لعل» و «آب» این اشکال را به وجود آورده است.

صورت صحیح مصرع دوم در نسخة تصحیحی ما اینگونه است: «طوطی تصویر زین آیینه گویا می‌شود». جابه‌جایی «آیینه» و «تصویر» این اشکال را به وجود آورده است.

صورت صحیح مصرع دوم در نسخة ما چنین است: «نهادی پا به سحر و دست اعجاز مرا بستی» است که صورت صحیح نیز هست و جابه‌جایی حرف «و» با «د» موجب این اشکال شده است.

اشکال‌های رسم‌الخطی

گاهی نیز اشکالات رسم‌الخطی به وجود آمدن اغلاط را دامن زده است.

صورت صحیح کلمه در مصرع دوم «چهره‌ای» است و این اشکال از رسم‌الخط قدیم ناشی شده است.

مصرع اول در نسخة ما اینچنین است: «خونِ دل، خستة آن چشم سیه را قوت است». به‌سبب اشکال رسم‌الخطی، مصرع اول نسخة چاپی بدون معنیِ درست است.

رسم‌الخط صحیح کلمه «برخاستن» است و در نسخة ما هم چنین ضبط شده است.

صورت صحیح کلمه با توجه به وزن شعر در نسخة ما «طاووس» ضبط شده است.

صورت صحیح رسم‌الخط کلمة «ثانیت» است.

سحرگه صورت صحیح ترکیب بالاست و این اشتباه احتمالاً ناشی از نگذاشتن سرکش حرف «گ» در رسم‌الخط قدیم است.

اشکال وزنی

اشکال وزنی از دیگر اشکالاتی است که در نسخة چاپی دیده می‌شود.

مصرع دوم ازنظر وزن اشکال دارد و حرف «د» در کلمة بلند به اصطلاح علمای عروض به درج می‌رود و اضافی است. صورت صحیح مصرع که نسخة ما ضبط کرده چنین است: «یک قد آدم علم شد آتش و فرهاد سوخت».

وزن شعر مفاعیلن مفاعیلن مفاعیلن مفاعیلن است و مصرع اول نارسایی وزنی دارد. صورت صحیح مصرع که در نسخة ما آمده این است: «پری رویش پریشان رنگ افتاده است پنداری».

وزن غزل و وزن مصرع دوم مفاعلن فعلاتن مفاعلن فعلاتن است؛ اما مصرع اول این وزن را ندارد و وزن آن مفاعلن فعلاتن مفاعلن فعلن است. در نسخة تصحیحی ما بیت به‌صورت صحیح زیر آمده است:

وزن مصرع دوم شکسته است و این شکستگی وزن به‌سبب آوردن کلمة «صیدان» به‌جای «صیادان» رخ داده است که شاید غلط تایپی هم باشد.

مصرع دوم ازنظر وزنی یک واج بیشتر دارد و وزنش ناسالم است. صورت صحیح مصرع در نسخة تصحیحی ما چنین آمده است: «نشین که مصحف خاموشی‌یی کنم تقریر»

اشکال فعلی

اشکال فعلی از دیگر اشکالاتی است که بر نسخة چاپی وارد است.

صورت صحیح فعل بالا «کرد» است که نسخة ما همان را ضبط کرده است.

فعل یادشده «برده‌ایم» است؛ زیرا غم گلرخان را با خود به خاک می‌برند نه اینکه غم گلرخان را در خاک می‌کنند.

صورت صحیح فعل دوم با توجه به فعل اول و جمع‌آوردن سایر افعال در غزل، «بسته‌ایم» است که در نسخة ما نیز چنین آمده است.

صورت صحیح فعل «می‌گیرد» است و در نسخة ما نیز چنین آمده است.

صورت صحیح فعل «شوم» در مصرع دوم «شوی» است که در نسخة ما نیز چنین آمده است.

صورت صحیح مصرع اول در نسخة ما چنین است: «شوکت این ترک ادب چند، دعا می‌گویی؟»

با توجه به فعل «آورد» در مصرع اول، صورت صحیح فعل دوم «فکند» است که در نسخة ما نیز چنین آمده است.

بدیهی است که عنان را می‌گردانند، نه عنان را می‌گردند؛ در نسخة ما نیز «عنان گرداندن» آمده است که بی‌تردید صورت صحیح فعل یادشده است.

اشکال قافیه

اشکال قافیه نیز از مواردی است که در دیوان چاپی دیده می‌شود.

«به رنگ سرمه است» در این بیتِ مطلعِ غزل، ردیف است؛ اما «تیره‌بختی‌ها» با «بالم» نمی‌تواند قافیه باشد. صورت صحیح آن در نسخة ما چنین آمده است:

«سرمه است» ردیف و «سنگ» و «رنگ» قافیه است.

ترجیحات نادرست

ترجیحات یا ضبط نادرست، با توجه به محدودبودن نسخه‌های در دسترس مصحح محترم، علت دیگری است که قسمت عمده‌ای از اشکالات دیوان چاپی را در بر می‌گیرد؛ به‌طوری‌ که نمی‌توان از کنار آن به‌آسانی گذشت و آن را نادیده گرفت. بررسی زیر دلیلی گویا بر این ادعای ماست:

صورت صحیح کلمه در نسخة ما «دوری» است و مصرع به‌صورت بالا بی‌معنی است.

نسخة ما «به خون می‌غلتد» آورده است که مصطلح‌تر و صحیح‌تر است.

ضبط نسخة ما «مصرع چندی» است و به نظر می‌رسد درست‌تر هم هست؛ زیرا مصرع فرد نمی‌تواند ردیف داشته باشد و این «مصرع چندی» یا «چند مصرع» است که تشکیل بیت داده است و می‌تواند ردیف داشته باشد.

مصرع دوم بدین صورت بی‌معنی به نظر می‌رسد. در نسخة ما چنین آمده است: «هم صفحه‌ام ز آئینه و هم خامه‌ام از آهن است» که حالت مراعات‌النظیرداشتن «کلک و کاغذ» با «خامه و صفحه» تأییدکنندة درستی نسخة ماست.

صورت صحیح کلمة «ویرانه» است؛ زیرا «سیل» و «ویرانه» و «تعمیر» مراعات‌النظیر است و «دیوانه» با آنها مناسبتی ندارد.

در نسخة ما مصرع اول به این صورت آمده است: «مرا شب‌های تنهایی نه یار است این که همدم شد» که با توجه به قرینة «خیال او» در مصرع دوم به نظر می‌رسد این ضبط درست‌تر از ضبط نسخة چاپی باشد.

واضح است که «دیوار» در مصرع دوم نمی‌تواند درست باشد و این آمدن «دلدار» است که با سایه‌افکن‌شدن بال «هما» می‌توان تعبیر درستی از آن برداشت کرد. بدیهی است که ترجیح «دلدار» بر «دیوار» در نسخة ما درست است.

صورت صحیح ترکیب «آتشخواره» است و «آتش خامه» ناصواب است.

خودبینی نمی‌تواند بال پرواز باشد؛ چون معنی منفی دارد. نسخة ما «دو بالاست» آورده است که صورت صحیح ترکیب است؛ زیرا در صورت دو بالا بودن خودبینی است که معنی درستی از مصرع درک می‌شود.

مصرع دوم در نسخة ما «سزد ار خون چکد ز چشم سحاب» آمده است و صورت صحیح نیز همین است؛ زیرا مصرع نسخة چاپی بی‌معناست.

چند مورد از موارد بسیار ترجیحات نادرست نیز در جدول زیر آورده می‌شود.

جدول شمارة 4: نمونه‌هایی از ترجیحات نادرست

نتیجه‌گیری

سیروس شمیسا دیوان شوکت بخارایی را در سال 1382 با استفاده از دو نسخة خطی تصحیح کرد و انتشارات فردوس با شمارگان (تیراژ) هزار نسخه آن را به چاپ رسانید؛ شوکت از شاعران بزرگ سبک هندی بوده و دیوان او نیز از کلیات‌های وزین و ارزشمند سبک هندی است. به‌سبب محدودبودن نسخه‌های در دسترسِ مصحح محترم و نداشتن تمرکز و علاقة باطنی به کار تصحیح ـ طبق اظهار خود آن بزرگوار ـ و داشتن تفکر احیا و نجات از فنای اثری ارزشمند با رونویسی و تصحیح نه‌چندان علمی و سپردن آن به چاپخانه، نسخه‌ای فراهم شده بود که نمی‌توان آن را تصحیح منقحی به شمار آورد؛ زیرا از یک‌سو غلط‌های چاپی بسیاری در آن راه یافته بود و ازسوی دیگر به‌دلیل استفاده‌نکردن از نسخه‌های خطی وزین موجود دیگر، اثر چاپ‌شده صورت علمی و انتقادی نداشت. همچنین تبویب و چینش غزلیات، قطعات، رباعیات، دوبیتی‌ها و تک‌بیتی‌ها درظاهر به روش الفبایی، اما به‌صورت فلّه‌ای انجام شده بود و کتاب فهرست آنچنانی و تعلیقات نداشت؛ بنابراین نگارندگان این مقاله تصمیم گرفتند با استفاده از 6 نسخة خطی منتخب از 30 نسخة خطی در دسترس به تصحیح دیوان اهتمام ورزند. سرانجام با انتخاب شیوة تصحیح بینابین اشکالات موجود در دیوان چاپی را ـ که 360 مورد آن را یادداشت و در 9 بخش طبقه‌بندی کرده بودیم ـ زدوده و نسخه‌ای منقح‌تر و کامل‌تر از همة نسخه‌های موجود ارائه کردیم. این اشکال‌های طبقه‌بندی‌شده عبارت است از: 1) التباس حروف با همدیگر؛ 2) کم یا زیاد شدن حروف یا کلمات؛ 3) کم یا اضافه شدن نقطة حروف و کلمات؛ 4) جابه‌جایی حروف و کلمات؛ 5) اشکالات رسم‌الخطی؛ 6) اشکال وزنی؛ 7) اشکال فعلی؛ 8) اشکال قافیه؛ 9) ترجیحات نادرست. امید است این پژوهش راهگشای پژوهش‌های محققان گرامی در تحقیقات بعدی باشد. باید گفت نسخة چاپی دربردارندة 9 قصیده، 641 غزل، 1 قطعه، 300 دوبیتی، 15 رباعی و 246 تک‌بیتی بوده است و نسخة تصحیحی ما 9 قصیده، 728 غزل، 2 قطعه، 296 دوبیتی، 20 رباعی و 402 تک‌بیتی دارد و درنتیجه مشخص است که 77 غزل، 1 قطعه، 5 رباعی و 156 تک‌بیتی، بیش از نسخة چاپی دارد.

تعداد مشاهده مقاله: 1,030

تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 396