سه داستان باورپذیر از آیندة شهر اصفهان آینده‌نگاری شهری با رویکرد سناریونگاری

مقدمه

زیست‌سپهر یا زیست‌کره^[1] (زمین، دریا و هوا) و تکنوسپهر^[2] (شهرها، صنعت، تجارت و دولت) از پیچیده‌ترین سیستم‌های زمین هستند (Ratcliffe & Krawczyk, 2011: 642)؛ از این بین، شهرها، عمده‌ترین شکل سازمان‌یابی فضایی جوامع بشری محسوب می‌شوند. آنها تحقق ویژگی‌های اجتماعی متعددی چون سکونت، تولید، خدمات، کنترل سیاسی بر مردم و سرزمین و همچنین ارتباط بین طبیعت و فرهنگ، گروهها و افراد را امکان‌پذیر می‌سازند. امروزه هیچ کانون جمعیتی مستقلی وجود ندارد و تمامی تغییرات داخلی جوامع انسانی از تعلق به مجموعه‌هایی نشئت می‌گیرد که برحسب مورد، اصطلاحاً «فضای جغرافیایی»، «سیستم» یا «شبکه» نامیده می‌شوند(قزلباش و همکاران، 1397: 5). شهرها در سرتاسر جهان در حال تغییرات عمیق هستند. بخش بزرگی از جمعیت جهان در آینده در مناطق شهری زندگی خواهند کرد. این سرعت زیاد شهرنشینی توقف‌ناپذیر و تغییرناپذیر است. شهرهای قرن بیست‌ویکم در حالی که تجسم آرامش، فرهنگ و پیچیدگی جهان‌شمول هستند، با واقعیت‌های دشواری روبه‌رو خواهند شد. این فرایند تسریع شهرنشینی، از شایستگی و ظرفیت سیاستمداران، برنامه‌ریزان و مدیران شهری برای ارائة خدمات مناسب پیشی گرفته است (Ratcliffe & Krawczyk, 2011: 642). آ‌نها با مسائل جدیدی ازجمله موضوعات پایداری یعنی نگرانی‌های محیطی، هم در بعد جهانی و هم در بعد ناحیه‌ای و محلی، رقابت بین شهرها، نواحی شهری و حکومت‌های شهری، پیش‌بینی فرصت‌ها و تهدیدات تحولات اجتماعی و فرهنگی و پاسخگویی به آنها، تغییرات جمعیتی و انبوه مشکلات محیطی و اجتماعی روبه‌رو هستند (ربانی، 1392: 2). درواقع در توسعه و برنامه‌ریزی شهری عامل رشد و پیشرفت پیوسته، اشکال جدیدی به خود گرفته است. همچنین از منظر پایداری^[3] اشکال مختلفی از مدرن‌سازی بوم‌شناختی^[4] تا شهرنشینی جدید و رشد هوشمندانه به وجود آمده است (Rönkkö et al., 2017: 4).

ضعف‌های رویکرد سنتی برنامه‌ریزی شهری ازجمله ناتوانی در مواجهه با پیچیدگی و نامعلومی تغییرات، محدودیت‌های پیش‌بینی به‌مثابة اصلی‌ترین ابزارهای حمایتی برنامه‌ریزان و تصمیم‌گیران شهری، تأکید اصلی بر شکل فضایی، جهت‌گیری کوتاه‌مدت برنامه‌ریزی، نبود رویکردی جامع و کل‌نگر به سیستم شهری، نبود مشارکت و همکاری مؤثر بین ذی‌نفعان و بی‌توجهی رویکرد چشم‌انداز به آینده، برنامه‌ریزان و مدیران شهری را به سمت کاربرد ابزارهای جدید در این حوزه سوق داده است (Ratcliffe & Krawczyk, 2011: 643-644)؛ ابزارهایی که با ایجاد فضایی میان‌رشته‌ای از دانش‌ها و گفتمان‌های علمی متفاوت، برنامه‌ریزی و مدیریت شهری را آسان می‌کنند (Pinson, 2004: 503). در این میان آینده‌نگاری، یکی از مهم‌ترین دانش‌هایی است که به‌واسطة ماهیت و هدف خود و نوع نگاه به مقولة برنامه‌ریزی، برنامه‌ریزی شهری را ارتقا می‌بخشد؛ زیرا روش‌های شناخت و ساخت آینده نیازمند کنش با پدیده‌های اجتماعی و سپس طی مسیر برنامه‌ریزی است. سطح تحلیل شهر نیز به‌مثابة بستر کنش اجتماعی، یکی از مهم‌ترین مؤلفه‌های آینده‌نگاری است که باید در چهارچوب برنامه‌های شهر نمود یابد (کشاورز ترک و براتی، 1392: 7).

هدف اصلی برنامه‌ریزی شهری، آمادگی برای آینده است. در نگاهی بلندپروازانه‌تر می‌توان گفت هدف اصلی برنامه‌ریزی شهری، خلق آینده‌ای بهتر در حوزة شهرنشینی است (Säynäjoki et al., 2014: 6624). درواقع ایجاد آینده‌ای بهتر برای شهرها، بخشی از هدف کلی و اصلی‌ترین هدف آینده‌نگاری، یعنی همان حفظ و توسعة رفاه بشری و ظرفیت‌های ادامة حیات روی کرة زمین است (بل، 1392: 159). برنامه‌ریزان شهری باید با تهیة چشم‌انداز و اولویت‌بندی مسائل، ارزیابی و تدوین معیارهای اجتماعی، تعهد به نسل‌های آینده، شناخت عوامل تغییر و دگرگونی در جامعه و توجه به زمان حال با تفکر دربارة آینده با برخوردی فعالانه و هوشمندانه، آیندة مطلوب نظام شهری را طراحی و معماری کنند (قزلباش و همکاران، 1397: 16).

محدودیت الگوی توسعة پیوسته و افزایش جمعیت در دهه‌های اخیر، ازجمله مسائلی است که شهر اصفهان با آنها مواجه است (وارثی و زیرک‌باش، 1385: 104). تا حدود 20 سال آینده رشد جمعیت شهر اصفهان به صفر خواهد رسید و اصفهان در معرض سالمندی جمعیت قرار خواهد گرفت (اصفهان امروز، 1397). مشکلات فاضلاب شهری اصفهان و جنبه‌های اجتماعی آن (رجایی و نورایی، 1391: 75)، مشکلات مدیریت بحران در شهر اصفهان (تقوایی و رحمانی، 1396: 101)، مسائل مدیریت یکپارچه در شهر اصفهان (بابایی و ابراهیمی، 1395: 35)، میزان رضایت شهروندان در مدیریت شهری (انصاری، 1398: 149)، کیفیت فضاسازی و مبلمان شهری و رضایت شهروندان از آن (شفیعی دارافشانی و طرفی، 1398: 60)، چالش‌های زیست‌محیطی شهر اصفهان (عزتیان و هاشمی‌نسب، 1392: 145)، تحولات اشتغال و آیندة آن (خاک‌پور و عامل بافنده، 1391: 76) و...، مسائلی هستند که باید در برنامه‌ریزی پایدار و معطوف به آیندة شهر اصفهان در نظر گرفته شوند.

از آنجا که توسعة علمی، فناورانه، اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و زیست‌محیطی فقط در سایة شهرنشینی پایدار و توسعه‌یافته امکان‌پذیر است، در پژوهش حاضر تلاش شده است با پیوند آینده‌نگاری و مدیریت شهری، سناریوهای آیندة شهر اصفهان تدوین شود و در این زمینه از ابزارهای مختلف آینده‌نگاری ازجمله پنل خبرگان و تحلیل آثار متقابل استفاده شده است.

پیشینة پژوهش

در این زمینه پژوهش‌های زیادی به‌منظور تلفیق مباحث آینده‌نگاری و برنامه‌ریزی شهری صورت گرفته است که در ادامه به بعضی از آنها اشاره می‌شود.

پونانیزاوان و همکاران^[5] (2018) در «برنامه‌ریزی سناریویی برای شهر توریستی کم‌کربن؛ مطالعة موردی: استان نان تایلند» از تدوین سناریو برای کم‌کردن خطرات توسعة اکوتوریسم در استان نان^[6] در کشور تایلند استفاده کرده‌اند. آنها چهار سناریو برای آینده‌های بدیل و درزمینة آماده‌سازی و برنامه‌ریزی برای توسعة آیندة این استان ارائه داده‌اند. گونارسون آستلینگ و هاجر^[7] (2011) در پژوهش خود با عنوان «برنامه‌ریزی سناریویی برای توسعة پایدار استکهلم: ملاحظات عدالت اجتماعی» با به‌کارگیری برنامه‌ریزی سناریویی، ملاحظات محیط‌زیستی و عدالت را در استکهلم بررسی کردند. عناصر مفهومی در چهار سناریو برای آیندة استکهلم با تمرکز بر گره خرید در حومه و خارج از آن به کار گرفته شده‌اند. نتایج سناریوها نشان داد چنین مناطق خریدی گاه به‌مثابة علامت توسعة شهرستان غیرپایدار دیده می‌شوند که نیازمند بحث برای آینده هستند.

راتکلیف و کراوسزیک^[8] (2011) در مقالة خود با عنوان «تصویرپردازی آینده‌های شهری: کاربرد آینده‌نگاری از طریق سناریوها در برنامه‌ریزی شهری» استدلال کرده‌اند برنامه‌ریزان و سیاست‌گذاران حوزة مدیریت شهر، فاقد رویکردی مؤثرند که به آینده معطوف باشد و قادر به درک پیچیدگی‌های فعلی، پیش‌بینی تغییرات زودهنگام و شکل‌دادن به شرایط مطلوب آینده نیستند. آنها در این مقاله به‌دنبال فرمول‌بندی نظریة وحدت^[9] برای شهرهای پایدار با اشاره به نظریة گایا^[10] و استفاده از رویکردی آینده‌گرا مانند چشم‌انداز با سناریوها بوده‌اند.

محمود^[11] (2011) در پژوهش خود با عنوان «آینده‌نگاری شهری و مطالعة موردی برنامه‌ریزی توسعه؛ پیاده‌سازی برنامه‌ریزی سناریویی در تدوین برنامة توسعة بولونگان» به‌منظور تدوین برنامة توسعة شهر بولونگان جاکارتا و چشم‌انداز 25سالة این شهر، روش سناریوپردازی را به کار گرفت. او پس از شناسایی عوامل کلیدی مؤثر بر توسعة این شهر از منظر خبرگان و با استفاده از روش GBN در توسعة سناریو،چهار سناریوی تخم‌مرغ شکسته، پرندة نوک شاخ، رودخانة کایان و میوة اِلای را برای این شهر تدوین کرد.

حسنی و رحیم‌زاده (1398) در پژوهش خود با عنوان «آینده‌نگاری صنعت گردشگری در شهر تهران» براساس عدم قطعیت‌های کلیدی، آینده‌نگاری صنعت گردشگری را در شهر تهران بررسی کردند. این پژوهشگران براساس
6 پیش‌ران افزایش تقاضا برای سفر در کل دنیا، روابط خارجی، کسب‌وکارهای نوآفرین، آزادی‌های گردشگر، اقتصاد دولتی و زیرساخت‌های شهر تهران، 4 سناریوی تهران مخوف، تهران چشم‌انتظار، تهران: میزبان میهمانان سرزده و تهران: بازدید برای عموم آزاد را تدوین کردند.

زاهد زاهدانی و همکاران (1397) در پژوهش خود با عنوان «آینده‌پژوهی فرهنگ زیست‌محیطی با روش اکتشاف و اعتباریابی سناریو (مورد مطالعه: شهر اصفهان)» در دو سطح کمی و کیفی و با روشی ترکیبی و با استفاده از روش سناریوپردازی، فرهنگ زیست‌محیطی شهر اصفهان را تحلیل و مقوله‌های شناسایی‌شده را در قالب سناریوهای الگوی ایرانی‌اسلامی پیشرفت و الگوی غربی توسعه دسته‌بندی کردند.

پریزادی و همکاران (1396) در پژوهش خود با عنوان «آینده‌نگری نظام سکونتگاهی در برنامه‌ریزی سناریومبنا؛ بهبود برنامه‌ریزی و آمایش منطقه‌ای (مورد مطالعه: استان اصفهان)»، سازمان فضایی نظام سکونتگاهی استان اصفهان را بررسی و الگوی مطلوب نظام شهری را در افق چشم‌انداز 1420 ترسیم کردند. نتایج این پژوهش نشان داد متغیرهای اصلی راهبردی توسعة استان اصفهان در افق 1420 شامل شیوة مدیریت کلان کشور، شیوة مدیریت استان، منابع آب، همکاری‌های بین نهادی، جمعیت و مهاجرت، تحقیق و توسعه، نقش فراملی استان، امنیت سرمایه‌گذاری، تولیدات صنعتی و معدنی، سطح فناوری اطلاعات، گردشگری و تولید تکنولوژی است. همچنین 5 سناریو برای توسعة آرایش 25سالة نظام‌های فضایی اصفهان شناسایی شد؛ سناریوی شعاعی، جزایر منفصل، خوشه‌ای، چندمرکزی و شبکه‌ای.

ساسان‌پور و حاتمی (1396) در پژوهش خود با عنوان «آینده‌پژوهی، حباب شهرنشینی در کلان‌شهر تهران» با استفاده از آینده‌پژوهی، حباب شهرنشینی را در کلان‌شهر تهران بررسی و با شناسایی 25 پیش‌ران، سه سناریو را برای وضعیت آیندة حباب شهرنشینی در کلان‌شهر تهران تدوین کردند.

ملک‌زاده و همکاران (1395) در پژوهش خود با عنوان «شناسایی و تحلیل عوامل کلیدی مؤثر بر توسعة شهری با رویکرد آینده‌نگاری»، با بهره‌گیری از تکنیک تحلیل آثار متقاطع که یکی از روش‌های متداول و پذیرفتة آینده‌نگاری است، مؤلفه‌های توسعة کلان‌شهر کرج را تحلیل کردند. براساس نتایج به‌دست‌آمده کلان‌شهر کرج، سیستمی ناپایدار است و ساماندهی محورهای ویژة گردشگری با استفاده از کیفیت‌های محیطی و کریدورهای دید و منظر و تا حدودی توسعة مجموعه‌های کارکردی مختلط پیرامون ایستگاههای مترو و قطار شهری به‌مثابة عوامل تنظیم‌کننده عمل می‌کنند.

پوررمضان و همکاران (1395) در «شهر دانش‌بنیان: استراتژی توسعة آیندة شهر زنجان به‌عنوان شهری پایدار و خلاق»، به‌منظور تبدیل‌شدن شهر زنجان به شهری دانش‌بنیان در آینده، دو الگوی کلان را برای توسعة آتی شهر زنجان ارائه کردند؛ الگوی اول برمبنای تداوم روند گرایش‌های موجود و همچنان بر فرض استفاده از همان مزایای موجود استوار است و در الگوی دوم، بر حل مشکلات موجود شهر با توجه به پتانسیل‌ها و فرصت‌های موجود تأکید و آیندة احتمالی شهر با در نظر داشتن هدف کلان متصور یعنی همان شهر دانش‌بنیان، تدوین شده است.

زندحسامی و شهرام‌فر (1395) در «شناسایی ابعاد مؤثر بر آینده‌نگاری برنامه‌ریزی شهری با رویکرد اقتصادی (مطالعة موردی: توسعة پایدار شهر قزوین)»، با هدف شناسایی ابعاد مؤثر آینده‌نگاری بر مدیریت شهری با رویکرد اقتصادی، با شناسایی هشت شاخص کیفیت زندگی، تفکر زیست‌محیطی، حمل‌ونقل، سازگاری محیط اقتصادی، زیرساخت‌های اقتصادی جامعه، سلامت اقتصادی جامعه، مسکن‌سازی و انرژی، سه سناریو برای شهر قزوین ارائه کردند؛ ادامة روند موجود، رشد سریعو هم‌پیوندی با اقتصاد جهانی و رشد متعادل و هم‌پیوندی با اقتصاد جهانی.

مقیمی (1394) در «معرفت‌شناسی آینده‌پژوهی در رویکردهای نظری به برنامه‌ریزی شهری، معماری و صنعت ساختمان»، با بهره‌گیری از رویکردی بنیادی با روش توصیفی، اسنادی و مروری بر مبانی آینده‌پژوهی، نقش آینده‌پژوهی را در آیندة شهرها و نظام مطالعات و برنامه‌ریزی شهری بررسی کرده و از روش تحلیل منطقی و تحلیل استدلالی بهره برده است. در نتایج پژوهش به نظام جدید برنامه‌ریزی نوین در شهرسازی و معماری با بهره‌گیری از روش‌های آینده‌پژوهی اشاره شده است.

کشاورز ترک و قلی‌زاده (1394) در پژوهش خود با عنوان «ارائة روش‌شناسی برای آینده‌نگاری شهرهای هوشمند؛ مطالعة موردی: نقشة راه شهر هوشمند تبریز در افق 1404»، روش‌شناسی آینده‌نگاری علم و فناوری را درزمینة طراحی سیاست‌های آینده‌نگر دربارة شهرهای هوشمند و سبز تبیین و ره‌نگاشتی (ترسیم تصویری) از ترکیب آثار فناوری‌های در حال ظهور و همگرایی فناوری در تبریز تا سال 1404 ارائه کرده‌اند.

بزاززاده و همکاران (1393) در پژوهش خود با عنوان «بررسی و تحلیل عوامل کلیدی مؤثر بر توسعة منطقه‌ای با رویکرد آینده‌نگاری منطقه‌ای؛ مطالعة موردی: استان آذربایجان غربی»، عوامل کلیدی مؤثر بر توسعة منطقه‌ای آذربایجان غربی را بررسی و تحلیل و درنهایت سه مؤلفة کلیدی کشاورزی، شیوة مدیریت و زیرساخت‌های ارتباطی را شناسایی کردند و براساس آنها سناریوهای خود را توسعه دادند.

بیک‌بابایی و نخعی (1393) در «اصول و مبانی نظری و مفهومی توسعة پایدار از منظر پایداری شهری با تأکید بر عملکرد آسیب‌شناسی»، اصول و مبانی نظری توسعة پایدار شهری را با رویکرد آینده‌نگرانه بررسی کرده‌اند. از منظر نویسندگان توسعة پایدار شهری، شکلی از بازتاب‌های توسعة امروزی است که توان توسعة مداوم شهرها و جوامع شهری نسل‌های آینده را تضمین می‌کند.

در ادامة پژوهش‌هایی که یاد شد، این مقاله به‌مثابة پژوهشی کاربردی کوشیده است آینده‌نگاری شهر اصفهان را در کانون توجه قرار دهد.

مبانی نظری پژوهش

عدم‌قطعیت دربارة آینده، سازمان‌ها و افراد را وامی‌دارد از یک سو برای تعیین وضعیت‌های آینده و از سوی دیگر برای خلق آینده در جست‌وجوی ابزارها و روش‌های جدید باشند. در درک محیطی متغیر و پیش‌بینی‌ناپذیر می‌توان یکی از این سه مسیر را برگزید: 1. انتخاب نگرشی منفعلانه؛ 2. استفاده از شیوه‌های گذشته و 3. شکل‌دادن به آینده به روشی نظام‌مند و ساختاریافته در عین کسب منفعت از فرصت‌های آتی در محیط. در صورت انتخاب مسیر سوم، کاربرد آینده‌پژوهی و آینده‌نگاری به‌مثابة یک ابزار ارزشمند خلق آینده مشخص می‌شود (Ejdys et al., 2015: 377).

از یک سو تفاوت دیدگاه‌ها و تنوع خاستگاه‌ها و حوزه‌های دانشی افرادی که آینده‌نگاری را مدنظر قرار داده‌اند، موجب شده است تعاریف گوناگونی از آن ارائه شود و از سوی دیگر، عمر نسبتاً کوتاه آینده‌نگاری بیان‌کنندة آن است که این مفهوم هنوز در مرحلة گذار قرار دارد و بنابراین تعاریف آن در حال تغییر و تکمیل و تکامل است (Paliokate, 2013: 27).

واژة «آینده‌نگاری» را برای نخستین‌‌بار نویسندة ژرف‌اندیش، اچ.جی ولز^[12]، در برنامة شبکة بی‌بی‌سی در سال 1932 به کار گرفت. در تعریف ولز، آینده‌نگاری به فرایند پیش‌بینی اشاره دارد که تلاشی برای گفتن مطلبی دربارة احتمالات و انتخاب‌هایی به‌منظور اقدام آینده است (Kuosa, 2011: 3).

بن مارتین^[13] (1995) آینده‌نگاری^[14] را تلاش سیستماتیک برای نگاه به آیندة بلندمدت علم، فناوری، اقتصاد و اجتماع با هدف شناسایی فناوری‌های عام نوظهور و تقویت حوزه‌های پژوهش‌هایی راهبردی تعریف کرد که احتمالاً بیشترین منافع اقتصادی و اجتماعی را به همراه دارند.

برمبنای تعریف لوک جورجیو^[15] (1996) آینده‌نگاری، ابزاری سیستماتیک برای ارزیابی آن دسته از توسعه‌های علمی و تکنولوژیکی است که تأثیرات بسیار شدیدی بر رقابت صنعتی، خلق ثروت و کیفیت زندگی دارد.

با درنظرگرفتن تمامی تعاریف بالا، ویژگی‌های مهم آینده‌نگاری عبارت‌اند از:

• · پیش‌بینی^[16]: پیش‌بینی نیازهای اجتماعی، اقتصادی و فناورانه و طراحی مسیرهای تحول آنها؛
• · جامعیت^[17]: مشارکت طیف گسترده‌ای از مشارکت‌کنندگان مختلف (یعنی ذی‌نفعان) در فرایند تدوین چشم‌انداز مورد توافق از آینده؛
• · شبکه‌سازی اجتماعی^[18]: تمرکز بر تدوین روابط بین ذی‌نفعان، پژوهش با هدف پشتیبانی از فرایند گردآوری و پردازش اطلاعات حاصل از محیط؛
• · چشم‌انداز استراتژیک^[19]: ایجاد آینده‌ای مطلوب براساس پیش‌نیازهای منطقی زمان حال؛
• · فعالیت‌ها: شامل بسیج مراحل خاص برای آینده‌ای مطلوب (Ejdys et al., 2015: 378).

در متون و ادبیات موجود، چهارچوب‌های مختلفی برای آینده‌نگاری بیان شده که مهم‌ترین این چهارچوب‌ها و قوت‌ها و ضعف‌های آنها به اختصار در جدول (1) آمده است.

تلاش برای تبدیل شهرها به مکان‌هایی بهتر و مناسب‌تر برای زندگی، همواره از نگرانی‌های اصلی مدیریت شهری بوده است (مختاباد و همکاران، 1388: 38). شهر، پدیده‌ای است که مطالعة آن آشکارا نیازمند رویکردی میان‌رشته‌ای است. دست‌کم سه رشتة مهم جغرافیا، علوم اجتماعی و معماری در حوزة علوم و معرفت، این پدیده را به نحو مرتبط تبیین و بررسی کرده‌اند. این نکته به‌نوعی بیان‌کنندة آن است که نگاه رشته‌ای از منظر دانشمندان این سه حوزه برای تبیین این پدیده و حل مشکلات و معضلات آن کافی و بسنده نبوده است؛ اما آنچه توجه به موضوع میان‌رشته‌ای شهر را ضروری می‌سازد، گستردگی ابعاد آن است. این محدودة وسیع از دانش، شهر را به موضوع مطالعاتی میان‌رشته‌ای یا موضوعی متضاد با رشته‌های دانشگاهی موجود تبدیل می‌کند. انتظار می‌رود کسی که شهر را مطالعه می‌کند، در همة این زمینه‌ها تخصص داشته باشد. خلق مفاهیم جدیدی چون شهرهای آینده، شهر مجازی و تبلیغات شهری که نتیجة ترکیب بعضی مفاهیم با واژة شهر است برمبنای ماهیت میان‌رشته‌ای این پدیده صورت می‌گیرد (منصوریان و همکاران، 1394: 22).

جدول- 1: چهارچوب‌های آینده‌نگاری

منبع: کاظمی، 1397: 26

شیوة طراحی برنامه‌ها و سیاست‌ها در سطح شهر براساس بینش و درک تهدیدات و فرصت‌های آینده، به دوراندیشی نیاز دارد؛ از این رو دافوا^[25] (2015) بیان می‌دارد آینده‌نگاری برای نگاشتن آینده و تغییرات محتمل درزمینه‌های ملی، منطقه‌ای و سازمانی به‌منظور ایجاد پاسخ به این تغییرات استفاده می‌شود (احدنژاد و همکاران، 1397: 16). واقعیت این است که نبود آینده‌نگری در نظام توسعة شهری، از عوامل عمدة ضعف نظام برنامه‌ریزی شهری به شمار می‌آید. روش‌های شناخت و ساخت آینده نیازمند کنش با پدیده‌های اجتماعی و سپس طی مسیر برنامه‌ریزی است. سطح تحلیل شهر به‌مثابة بستر کنش اجتماعی، یکی از مهم‌ترین مؤلفه‌های آینده‌نگری است که باید در چهارچوب برنامه‌های شهر نمود یابد (زند حسامی و شهرام‌فر، 1395: 57). برنامه‌ریزان شهری باید با تهیة چشم‌انداز و اولویت‌بندی مسائل، ارزیابی و تدوین معیارهای اجتماعی، تعهد به نسل‌های آینده، شناخت عوامل تغییر و دگرگونی در جامعه و توجه به زمان حال با تفکر دربارة آینده، با برخوردی فعالانه و هوشمندانه، آیندة مطلوب نظام شهری را طراحی و معماری کنند (قزلباش و همکاران، 1397: 16)؛ به بیان دیگر در برنامه‌ریزی نوین شهری، نخست باید به افق آینده رفت و با حضور در آن و دیده‌بانی حال و گذشته، مسیرهای مشخص را برای توسعة شهر تعیین و تدوین کرد (دادفر و همکاران، 1397: 31).

روش‌شناسی پژوهش

این پژوهش ازنظر هدف، کاربردی و ازنظر ماهیت براساس روش‌های جدید علم آینده‌پژوهی، تحلیلی‌اکتشافی محسوب می‌شود که با استفادة ترکیبی از روش‌های کمّی مانند تحلیل آثار متقابل و کیفی مانند پنل خبرگان انجام گرفته است. برای گرد‌آوری اطلاعات از روش‌های کتابخانه‌ای، مراجعه به منابع برخط، نظرسنجی از متخصصان، صاحب‌نظران و تصمیم‌گیران حوزة مدیریت شهری و برگزاری پنل خبرگان استفاده شده است. مشارکت‌کنندگان در این پژوهش شامل 21 نفر از خبرگان حوزة برنامه‌ریزی شهری و آینده‌نگاری بوده‌اند که براساس دو معیار تجربة کاری در حوزة شهر و دانش در حوزة آینده‌پژوهی و به روش هدفمند انتخاب شده‌اند.

به‌منظور تحلیل داده‌ها از یک جعبه‌ابزار آینده‌نگاری شامل نظر خبرگان، تحلیل روندها در حوزة شهر و شهرنشینی، تحلیل آثار متقابل و سناریوپردازی استفاده شده است. نخست عوامل اصلی مقولة شهر و شهرنشینی شناسایی و در مرحلة بعد با استفاده از روش تحلیل آثار متقابل، برهم‌کنش این عوامل بر یکدیگر سنجیده و عوامل کلیدی شناسایی شده‌اند. از روش ماتریس آثار متقاطع برای بررسی میزان تأثیرگذاری و تأثیرپذیری عوامل شناسایی‌شده بر یکدیگر استفاده شده است (طاهری دمنه و نادری خورشیدی، 1393: 36).

نرم‌افزار میک‌مک^[26] برای انجام محاسبات پیچیدة ماتریس متقابل طراحی شده است. برای استفاده از این نرم‌افزار، پس از شناسایی عوامل و متغیرهای مهم در حوزة مدنظر، این متغیرها به ماتریس آثار متقابل وارد می‌شوند و خبرگان میزان ارتباط میان این متغیرها را با حوزة مربوط تشخیص می‌دهند. متغیرهای موجود در سطرها بر متغیرهای موجود در ستون‌ها تأثیر می‌گذارند؛ به این ترتیب متغیرهای سطرها، تأثیرگذار و متغیرهای ستون‌ها، تأثیرپذیر هستند (بهشتی و زالی، 1390: 47). شکل (1) جایگاه این متغیرها را در نموداری دو بعدی نشان می‌دهد. درنهایت براساس نتایج تحلیل آثار متقابل و شناسایی متغیرهای کلیدی سناریوپردازی شده است.

سناریوها، جان‌مایه و شاه‌بیت فعالیت‌های آینده‌نگارانه هستند که تصاویری بدیل از آینده‌های باورپذیر در حوزة مدنظر ترسیم می‌کنند. سناریو، روایتی با نتایج محتمل و پیوندهایی مؤثر است که وضعیت آینده را با حال مرتبط می‌کند؛ در حالی که تصمیمات کلیدی، رویدادها و پیامدها را نیز در سراسر روایت خود شرح می‌دهد (Carbonell et al., 2017: 16). درواقع سناریو موقعیتی در آینده و مسیری را توصیف می‌کند که ما را از زمان حال به این آینده می‌رساند؛ بنابراین فرایند برنامه‌ریزی به کمک سناریو یا سناریونگاری به ما در فهم فضایی بزرگ‌تر و کلان‌تر از آینده‌ها کمک می‌کند.

شکل- 1: جایگاه متغیرها در تحلیل تأثیر متقابل (ربانی، 1392: 4)

تجزیه و تحلیل یافته‌های پژوهش

در مرحلة نخست پس از مطالعة پژوهش‌های انجام‌شده و گفت‌وگو با 21 نفر از کارشناسان حوزة برنامه‌ریزی شهری، لیستی از 22 عامل شناسایی شد که در شش گروه عوامل (سیاسی، اقتصادی، اجتماعی، فناوری، زیست‌محیطی و قانونی^[27]) دسته‌بندی شدند (جدول 2). در این مرحله، روش تحلیل ساختاری با نرم افزار میک‌مک برای استخراج عوامل اصلی تأثیرگذار بر وضعیت آیندة شهر اصفهان به کار گرفته شد. ابعاد ماتریس 22×22 بود که در ۶ بخش مختلف تنظیم شد. درجة پرشدگی ماتریس 9/46 درصد است که نشان می‌دهد عوامل انتخابی تأثیری نسبی بر همدیگر دارند و درواقع سیستم ناپایدار است. از مجموع 484 رابطة قابل ارزیابی در این ماتریس، ۲۵۷ رابطه عدد صفر بوده است؛ به این معنا که عوامل بر هم بی‌تأثیر بوده‌اند و این تعداد حدود 53درصد کل ماتریس را به خود اختصاص داده است. از سوی دیگر ماتریس براساس شاخص‌های آماری با دو بار چرخش داده‌ای از مطلوبیت و بهینه‌شدگی صددرصد برخوردار شد که حاکی از روایی زیاد پرسش‌نامه و پاسخ‌های آن است (جدول 3).

جدول- 2: عوامل مؤثر بر آیندة شهر اصفهان

جدول- 3: نتایج تحلیل روایی پرسش‌نامة میک‌مک

شیوة توزیع و پراکنش متغیرها در صفحة پراکندگی حاکی از میزان پایداری یا ناپایداری سیستم است. در روش تحلیل ساختاری با استفاده از نرم‌افزار میک‌مک درمجموع دو نوع پراکنش تعریف شده است که به سیستم‌های پایدار و سیستم‌های ناپایدار معروف هستند؛ در سیستم‌های پایدار، پراکنش متغیرها به شکل حرف L است؛ یعنی بعضی متغیرها تأثیرگذاری زیاد و بعضی تأثیرپذیری زیاد دارند؛ به بیان دیگر در روش تحلیل آثار متقابل اگر نمودار به‌صورت L باشد، سیستم پایدار را نشان می‌دهد؛ اما اگر نمودار حاصل به فرم بیضی کشیده حول محور قطری ماتریس قرار بگیرد، سیستم ناپایدار را نشان می‌دهد. در سیستم‌های ناپایدار وضعیت پیچیده‌تر از سیستم‌های پایدار است. در این سیستم‌ها، متغیرها حول محور قطری صفحه پراکنده‌اند و در بیشتر مواقع حالت بینابینی از تأثیرگذاری و تأثیرپذیری را نشان می‌دهند که ارزیابی و شناسایی عوامل کلیدی را بسیار مشکل می‌کند (بهشتی و زالی، 1390: 51). نحوة توزیع و پراکنش متغیرهای تأثیرگذار بر شکل‌دهی آیندة شهر اصفهان در صفحة پراکندگی، حاکی از وضعیت ناپایدار سیستم است؛ زیرا بیشتر متغیرها در اطراف محور قطری صفحه پراکنده‌اند که در شکل (2) دیده می‌شود.

شکل- 2: نقشة پراکندگی متغیرها

درمجموع متغیرها دو نوع تأثیر دارند؛ تأثیرات مستقیم و غیرمستقیم که در جدول (4) میزان و درجة تأثیرات مستقیم و غیرمستقیم متغیرها بر یکدیگر نشان داده شده است.

جدول- 4: تأثیرات مستقیم و غیرمستقیم متغیرها بر یکدیگر

از میان 22 عامل بررسی‌شده در این پژوهش، ده عامل به‌مثابة عوامل کلیدی تأثیرگذار بر آیندة شهر اصفهان انتخاب شدند. همان‌طور که پیش از این مطرح شد به دلیل اینکه سیستم مطالعه‌شده ناپایدار است، پراکنش متغیرها عمدتاً حول قطر اصلی صفحه صورت گرفته است و متغیرها تأثیرات دوگانه دارند، یعنی هم تأثیرگذاری و هم تأثیرپذیری فراوان، از لیست ده متغیر تأثیرپذیر از مجموع ۲۲ عامل، بیشتر آنها در بین لیست عوامل تأثیرگذار و تأثیرپذیر مشترک هستند و جز ۳ متغیر یعنی تمایل بیشتر به کارآفرینی، توسعة فناوری‌های مربوط به انرژی‌های نو و مطالبة بیشتر مردم در شفاف‌سازی، سایر متغیرهای تأثیرپذیر عیناً در متغیرهای تأثیرگذار نیز تکرار شده‌اند؛ این امر روایی، دقت محاسبات و قابل اعتماد بودن آن را نشان می‌دهد. این نتایج در جدول (5) نشان داده شده است.

جدول- 5: رتبه‌بندی عوامل تأثیرگذار و تأثیرپذیر

درنهایت تغییر در قوانین توسعة شهری و مالیات شهروندان، پذیرش تراکم در شهرها، توسعة هوشمندی شهر به‌سوی مدل شهر هوشمند، افزایش علاقه به شهر سبز، توسعة زیرساخت‌های فناوری، افزایش شکاف اقتصادی و بحران بی‌آبی به‌مثابة عوامل کلیدی نهایی شناسایی شدند.

برای نگارش سناریو، این هفت عامل به‌ گونه‌ای در هم ادغام شدند که پیش‌ران‌های تغییر تعیین شوند. دو متغیر توسعة زیرساخت‌های فناوری و توسعة هوشمندی شهر در قالب یک پیش‌ران نام‌گذاری شدند. دو متغیر بحران بی‌آبی و افزایش علاقه به شهر سبز در یک پیش‌ران جای گرفتند و درنهایت سه متغیر دیگر یعنی تغییر در قوانین توسعة شهری و مالیات شهروندان، پذیرش تراکم در شهرها و افزایش شکاف اقتصادی با عنوان یک پیش‌ران نام‌گذاری شدند. جدول (6) این ترکیب را نشان می‌دهد.

جدول- 6: عوامل کلیدی و پیش‌ران‌های تغییر

سناریوهای پیش روی شهر اصفهان بر پایة رویکرد قیاسی‌استقرایی تدوین شده‌اند. سه پیش‌ران نهایی یعنی فناوری، محیط‌زیست و اقتصاد شهری، فضای سناریوهای آیندة شهر اصفهان را ترسیم خواهند کرد؛ اما وقتی به این پیش‌ران‌ها دقت می‌کنیم، نمی‌توان به‌طور قطع گفت آیندة هر کدام از آنها در بلندمدت به چه صورت خواهد بود؛ بنابراین در همة این پیش‌ران‌ها عدم قطعیت نهفته است. در ادامه از نزدیک نگاهی به این پیش‌ران‌ها خواهد شد.

فناوری: در آینده اصفهان از منظر زیرساخت‌های فناوری در جایگاهی شایسته قرار دارد یا نه؟ می‌توان حدس‌هایی در این‌باره زد؛ برای نمونه باید پرسید در حال حاضر شهر اصفهان سند توسعة دیجیتال دارد. خبرگان بر سر این مسئله توافق داشتند که فناوری یا به‌طور خاص‌تر زیرساخت‌های فناوری و شهر هوشمند عدم قطعیتی پیش روی اصفهان است.

محیط‌زیست: دو عدم قطعیت بحران آب و شهر سبز در مفهوم کشاورزی شهری^[28] جای دارد. برای تمرکز بر یک عدم قطعیت و شفاف‌تر اندیشیدن دربارة آن، باید از تخیل کمک گرفت. اصفهانی را تصور کنید که خشک و بی‌روح است، بعضی مناطق آن با تانکر آبرسانی می‌شوند، فضای سبزی ندارد و آلودگی در آن به امری عادی تبدیل شده است. می‌توان چنین شهری را تصور کرد که در آن شهرداری، مسئول کم‌کردن هزینه‌های مربوط به آلودگی است؛ همچنین می‌توان شهری را تصور کرد که خودش تولیدکنندة محصولات کشاورزی است، سبز و پر جنب و جوش است، استفاده از فناوری‌های کشاورزی شهری یک الزام در ساخت‌وسازهای شهری است و معماری به سبک سبز^[29]، پرطرفدارترین نوع معماری است.

اقتصاد شهری: اصفهان آینده متکی به مالیات شهروندان خود است؟ شهر مبتنی بر اصول شهرسازی توسعه یافته است؟ حاشیه‌نشینی وجود ندارد یا بالعکس؟ شهری را تصور کنید که شهرداری بی‌برنامه تراکم‌فروشی می‌کند و شهروندان فقیر و حاشیه‌نشین درآمدی ندارند که مالیاتی به شهر بدهند. اصولاً شهرنشینان در این شهر از سر ناچاری ساکن هستند تا مگر با کارهای نادرست و غیرقانونی از پس هزینه‌های گذران زندگی خود برآیند.

این شفاف‌سازی دربارة سه عدم قطعیت به ما کمک می‌کند بهتر فضای سناریوها را ترسیم کنیم. طرح‌واره، چهارچوب سناریوهاست. طرح‌وارة سناریو به‌طور کلی شرح خلاصة وقایعی است که برای شخصیت‌های اصلی سناریو روی می‌دهد؛ به بیان دیگر، حلقه‌های پیوستة سلسله‌حوادثی است که نویسنده برمی‌گزیند و به یاری آن خواننده را به جایی می‌برد که می‌خواهد. با در نظر گرفتن ترکیب‌های منطقی از سه پیش‌ران و براساس رویکرد شهودی، طرح‌وارة سه سناریو با عناوین «باغ با وای‌فای»، «اصفهان ۱۳ تا B13^[30]» و «حال همة ما خوب است، اما تو باور نکن» به‌صورت زیر تدوین شد:

سناریوی اول: باغ با وای‌فای

شهر دربارة اولویت بی‌چون و چرای بحران محیط‌زیست به توافق رسیده است و راهبردها در همة زیرمجموعه‌های شهرداری دربارة این موضوع تدوین شده‌اند. در حوزة منابع انسانی، تیم‌هایی از کارکنان موجود برای آموزش و کسب تجربه در حوزة کشاورزی شهری به کشورهای پیشرو در این زمینه اعزام شده‌اند. برای استخدام‌های جدید نیز بر این حوزه تمرکز شده است. معاونت شهرسازی و معماری دربارة مفهوم معماری کشاورزبنیاد مشغول فعالیت است و به آن دسته از پروژه‌های ساختمانی پایان کار داده می‌شود که معیارهای کشاورزی شهری را در همة جهات رعایت کنند. حاشیة شهر، محل پررونق خرید محصولات کشاورزی و دامداری شهری است و عملاً به محلی برای گشت‌وگذار مردم تبدیل شده است. جایی شبیه به ناژوان امروز، اما مبتنی بر فناوری برای تولید محصولات کشاورزی که تا ۹۵ درصد مصرف آب در آنها کمتر است، تمامی فصول سال می‌توان از محصولات ارگانیک برداشت کرد؛ فناوری‌های هوشمندسازی شهر استفاده شده‌اند تا آلودگی شهر به حداقل کاهش یابد؛ سیستم حمل‌ونقل و ترافیک شهری کاملاً هوشمند عمل می‌کند و تردد خودروها در شهر کاملاً هوشمندانه کنترل می‌شود؛ شهر بر مدار توسعة پایدار شهری رشد یافته است و ظرفیت آن را دارد که بیش از پانزده میلیون نفر یعنی نزدیک به سه برابر جمعیت فعلی استان را در خود جای دهد؛ شهرداری اصفهان مجموعه‌ای از شرکت‌های نوپا را حمایت می‌کند که درنهایت بسیاری از فعالیت‌های حوزة خدمات شهری به آنها برون‌سپاری خواهد شد؛ بعضی از پیشروترین ایده‌ها در حوزة شهر و شهرداری در این استارت‌آپ‌ها در حال توسعه است و همة این شرکت‌ها به نوعی به شهرداری وابسته‌اند.

سناریوی دوم: اصفهان ۱۳ تا B13^[31]

شهرداری اصفهان تقریباً شبیه به نهادی نظامی اداره می‌شود. نیروهای پیشین همه بازنشسته شده‌اند و در استخدام نیروهای جدید دوره‌های دفاع شخصی و کار با اسلحه آموزش داده می‌شود. شهرداری کل شهر را به 22 منطقه تقسیم کرده است که از این تعداد، سیزده منطقه خودمختار اداره می‌شوند. شهرداری عملاً در این سیزده منطقه هیچ دفتری ندارد؛ سیزده منطقة حاشیه‌نشین که بیشتر مردم فقیر در آنجا زندگی می‌کنند؛ خدمات شهری در این مناطق نزدیک به صفر است و جنایت‌های سازمان‌یافته در هر منطقه به روندی عادی در زندگی شهروندان تبدیل شده است؛ شهرداری به شهرنشینان ۹ منطقة دیگر برای رفت‌وآمد به این مناطق هشدار داده است؛ آب آلوده است و مرگ‌ومیر و اعتیاد به منظره‌ای هر روزه در مناطق سیزده‌گانه تبدیل شده است؛ در ۹ منطقة دیگر مردمان مرفه زندگی می‌کنند؛ آب آشامیدنی به‌صورت بسته‌بندی در این مناطق به فروش می‌رسد و شهرداری تمامی آثار هنری به‌جامانده را به این مناطق منتقل و شدیداً از آنها محافظت می‌کند.

سناریوی سوم: حال همة ما خوب است، اما تو باور نکن

همچنان در بر همان پاشنه می‌چرخد؛ جایی را خراب می‌کنیم تا جای دیگر آباد شود؛ حق‌آبة صنایع تقریباً به صفر رسیده است تا بافت شهری و شهرنشینی آسیب نبیند؛ فرهنگ مصرف مردم بهتر شده است؛ اما همچنان سرانة مصرف آب زیاد است؛ با وجود اعتراض مردم و گروههای حامی محیط‌زیست، همچنان شهرداری برای اخذ مالیات به برخی اجازة ساخت باغ و سازه‌های آبی می‌دهد؛ مهاجرت به شهر گسترده بوده است؛ اما با تأسیس پردیس‌ها و شهرهای کوچک در اطراف اصفهان تا حدی تأثیر این مهاجرت کنترل شده است؛ ترافیک در بزرگراه‌ها و اتوبان‌های منتهی به اصفهان باعث شده است میزان زیادی از بودجة شهر اصفهان صرف ساخت کمربندی‌ها و اتوبان‌های جدید شود؛ هزینه‌هایی که گویی تمامی ندارد؛ شهردار جدید دستگاه‌های دولتی را موظف کرده است از تأسیسات کوچک تصفیة آب استفاده کنند و بدین وسیله در حفظ فضای شهر اصفهان سهم داشته باشند؛ در قانون جدید شهر، در ارگان‌های دولتی در روزهای تعطیل به روی مردم باز است تا مردم از فضای سبز این ارگان‌ها برای گذران روزهای تعطیل بهره برند؛ جمعیت سالمند شهر رو به افزایش است و مسائل خاص این قشر از جامعه به چالشی شهری تبدیل شده است.

نتیجه‌گیری و پیشنهادها

به دلیل اهمیت زندگی شهری و ظهور کلان‌شهرها به‌مثابة سیستم‌های پیچیده، آینده‌نگاری نقش بسزایی در مدیریت و برنامه‌ریزی شهری پیدا کرده است. امروزه نیمی از جمعیت 7.7 میلیاردی جهان ساکن شهرها هستند؛ از این رو روند شتابان افزایش جمعیت شهری و شهرنشینی و نیز ظهور کلان‌شهرها، جوامع بشری را در شرایط نامتعادلی قرار می‌دهد که مخاطراتی را به همراه دارد. رویارویی با این مخاطرات نیازمند پاسخی مناسب و آمادگی برای آنهاست و آینده‌نگاری با ابزار گوناگونی که در دست دارد، رویارویی با این مخاطرات و فرصت‌های پیش‌آمده در توسعة شهرنشینی را آسان می‌کند. اصفهان نیز از این قاعده مستثنی نیست. شهر اصفهان بزرگ و بزرگ‌تر خواهد شد و هم‌راستا با این بزرگ‌شدن با نیازها و چالش‌های جدید و درواقع با عدم قطعیت‌های جدیدتر و جدی‌تر مواجه خواهد شد که نیازمند آمادگی برای مدیریت آنهاست.

پژوهش حاضر با پایش عوامل محیطی مؤثر بر آیندة شهر اصفهان از منظر خبرگان حوزة برنامه‌ریزی شهری و آینده‌نگاری، عدم قطعیت‌‌های کلیدی را شناسایی و با تأکید بر سه پیش‌ران فناوری، محیط‌زیست و اقتصاد شهری، سناریوهای آیندة شهر اصفهان را تدوین کرد؛ سناریوی اول آینده‌ای آرمان‌شهری، سناریوی دوم آینده‌ای ویران‌شهری و سناریوی سوم ادامة وضع موجود، سه داستان باورپذیر^[32] از آیندة شهر اصفهان هستند.

سناریوی اول، سناریویی است که بر مفهوم توسعة پایدار شهری بنا نهاده شده است؛ یعنی هم‌زیستی در شهر با احترام به طبیعت و جایگزینی استعارة سازگاری با طبیعت به جای استعارة غلبه بر طبیعت. در این سناریو مدیران شهری اصفهان باید به باغبانانی تشبیه شوند که مسئولیتشان حفاظت از باغی بزرگ به وسعت یک شهر است. آنها مقید به حفظ محیط‌زیست هستند و آموزش و تخصص آنها در همین زمینه است. در این سناریو، شهرداری اقتصاد شهر را از اقتصادی مبتنی بر اخذ مالیات از ساختمان‌سازی و فروش تراکم به اقتصادی مبتنی بر اقتصاد اشتراکی تبدیل کرده است و شهر از مصرف‌کنندة صرف به مولد تبدیل شده است. در حوزة شهرسازی و معماری، سازگاری ساختمان‌ها با محیط‌زیست و ساختمان‌های سبز، اصل انکارناپذیر دستورکار شهرداری است. برای رسیدن به این آینده نیاز است در سطوح بالای شهرداری، تصمیمات بزرگ و جریان‌سازی گرفته شود که به انقلاب شبیه باشد؛ بسیاری از فعالیت‌های معمول شهرداری برون‌سپاری خواهند شد، شهرداری فعالیت‌های اقتصادی در شهر را در قالب کسب‌وکارهای نوپا حمایت و به بهبود فضای کسب‌وکار در شهر کمک خواهد کرد؛ از سوی دیگر مدل‌های اقتصاد اشتراکی در شهرداری به کار گرفته خواهد شد؛ مدل‌هایی که به بهینه‌سازی مصرف کمک می‌کند. شهر ازلحاظ تأمین پایدار سه مقولة مهم یعنی آب، غذا و انرژی متکی به خود است و بنابراین امکان گسترش را تا چندین برابر جمعیت فعلی دارد. شهرداری قوانین به‌شدت سختگیرانه‌ای درزمینة ساخت‌وساز دارد، هر ساختمان برای اخذ پایان کار باید گواهی سبزبودن بگیرد و این بدین معناست که کمترین آسیب ممکن را به محیط‌زیست خواهد رساند.

در سناریوی دوم، «اصفهان ۱۳ تا B13»، شهرداری تقریباً به نهادی شبه‌نظامی تبدیل شده که حافظ منافع عده‌ای خاص از جامعة ثروتمند شهری است و عملاً حاشیة شهر از حیطة مسئولیت‌های شهرداری خارج شده است. شهرداری کارهای معمول در حوزة شهر را انجام می‌دهد؛ نظافت شهر، خدمات حمل‌ونقل عمومی و بعضی وظایف دیگر؛ اما خبری از فعالیت‌های دیگر مانند فعالیت‌های فرهنگی نیست. مردم ثروتمند شهر که شهرداری به آنها خدمات ارائه می‌دهد، عموماً به شهرداری به‌مثابة یک سازمان کم‌اهمیت خدماتی می‌نگرند؛ شهر همیشه پر از چالش کنترل قسمت‌های فقیرنشین است و گروه‌های مافیایی پشت همة جنایت‌های شهر هستند. این سناریو، تصویری ویران‌شهری از آیندة شهر است؛ شهری بی‌در و پیکر نه برای زندگی‌کردن، بلکه برای زنده‌ماندن.

در سناریوی سوم، «حال همة ما خوب است، اما تو باور نکن»، شهرداری حال و روز همین روزها را دارد؛ البته با گرفتاری‌هایی صدچندان. به جای نگاه بلندمدت به مسائل شهری، نگاه حل بحران مستولی است و تصمیمات شهرداری در راستای حل چالشی‌ترین مسائل جاری است. مهاجرت‌های عمده به شهر اصفهان عمدتاً با غفلت مدیریت شهری باعث ایجاد مشکلات فرهنگی، ترافیکی و اقتصادی برای شهر شده و مشاغل کاذب، یکی از عمده دردسرهای این روزهای شهرداری است. برای تورهای گردشگری خارجی که به شهر می‌آیند، شهرداری محافظ مخصوص در نظر می‌گیرد تا متکدیان شهری به آنها نزدیک نشوند. معمولاً شهردارهای اصفهان با سیلی از انتقادات مواجه هستند و هیچ‌کدام حتی کوشاترین آنها بدون انگ و تهمت، شهرداری را ترک نمی‌کنند.

درنهایت هریک از این سناریوها باورپذیرند و هر کدام هم پتانسیل تحقق دارند؛ اما اینکه کدام‌یک روی دهد، به برنامه‌ریزی‌های امروز ما بستگی دارد. سناریوها هیچ تجویزی برای خود آینده ندارند، بلکه فیلمی کوتاه از امکان‌هایی هستند که ممکن است رخ دهند؛ اما اینکه درنهایت در کدام منزلگاه فرود آییم، به انتخاب مسیر امروزمان بستگی دارد؛ بنابراین خوانندگان این پژوهش منتظر پیش‌بینی‌های گریزناپذیر از آیندة شهر اصفهان نباشند. این پژوهش واکاوی نتایج باورپذیر از اقدامات محتمل کنونی ماست. پژوهش‌های بعدی می‌توانند شاخص‌های نشانگری برای این سناریوها به دست آورند یا از رویکرد برنامه‌ریزی پابرجا برای آزمون برنامه‌های راهبردی در فضای سناریویی ساخته‌شده استفاده کنند.