تحلیل دسترسی به بوستان‌های شهری با رویکرد عدالت فضایی (نمونة مطالعه: شهر ایلام)

مقدمه

با گسترش شهرنشینی و سکونت روزافزون نسبت بیشتری از جمعیت در فضاهای عمدتاً مصنوعی به نام شهر که ناگزیر دوری انسان را از طبیعت به‌ دنبال داشته، نیاز به بوستان‌های شهری به‌مثابة قطعة کوچکی از طبیعت در شهرها بیش از پیش تجلی یافته و این فضاها را به جزء جدایی‌ناپذیر شهرها مبدل ساخته است. بوستان‌ها از جهات گوناگون برای شهرها و ساکنان آنها ارزشمند هستند. آلودگی هوا معضل بیشتر شهرهای بزرگ امروزی است و بوستان‌ها با پوشش درختان و محیط سبزی که دارند، در تلطیف هوا و زدودن آلودگی از هوای شهر مؤثرند (شرکت کنترل کیفیت هوا، 1395: 13). سروصداهای ناهنجار در زندگی شهری مخل اعصاب و روان شهروندان است و محیط آرام و ساکت بوستان آرامش و تمدد اعصاب را برای استفاده‌کنندگان فراهم می‌آورد. زندگی در میان انبوه ساختمان‌های سر به ‌فلک کشیده که چشم‌اندازی از بتون و سیمان و محیطی بی‌جان و بی‌روح و انسان‌ساخت را دربرابر انظار قرار می‌دهند، مستلزم فشارهای روحی و روانی است و بوستان‌ها با آب‌نماها، گل‌ها و گیاهان خود منظرة دلنواز و آرامش‌بخش طبیعت خداوندی را متجلی می‌سازند و موجب آسایش روح و روان می‌شوند.

تنگناهای فضا و نبود محل بازی و تعامل برای شهروندان به‌ویژه کودکان و نوجوانان، معضل دیگر اجتماعی در زندگی شهری امروز است و این نقیصه با وجود فضاهای بازی و تفریح در بوستان‌ها برطرف می‌شود (حسینی و همکاران، 1395: 153). تأمین و فراهم‌سازی فضا برای نرمش، بدنسازی، پیاده‌روی و ورزش با توجه به کم‌تحرکی و چاقی که دامنگیر بسیاری از ساکنان شهرهاست و هر روز دامنة آن گسترده‌تر می‌شود، امتیاز دیگری است که بوستان‌ها به شهروندان عرضه می‌دارند. بوستان‌ها، محل تعامل اجتماعی و انتقال فرهنگ هستند. همچنین بیشتر بوستان‌های شهری، محل وقت‌گذرانی مطلوب برای سالمندان و خانواده‌ها محسوب می‌شوند. از راه ورود و نشست و برخاست و گفت‌وگوی افراد و خانواده‌ها در بوستان‌ها، افراد محل با یکدیگر آشنا می‌شوند و ضمن تحقق انتقال تجربه و فرهنگ از تنهایی، مشخصة شهرنشینی، بیرون می‌آیند (اکبری و همکاران، 1395: 26) و این مهم به‌طور غیرمستقیم در افزایش ضریب امنیت محلات تأثیرگذار است. اینها فقط چند نمونه از امتیازات بی‌شمار بوستان‌هاست.

نکتة شایان ذکر اینکه گاه در سایة ضعف قوانین یا ضعف در اجرای آنها، بعضی بوستان‌ها به محل تجمع کج‌روهای اجتماع تبدیل می‌شوند و جرایمی هم از آنها نشئت می‌گیرد که باید به این امر توجه شود.

اهمیت روزافزون بوستان‌ها به‌مثابة جزئی اساسی از کالبد شهری و نیازی حیاتی برای زندگی شهری امروز، برنامه‌ریزان و مدیران شهری را بر آن داشته تا در تدوین طرح‌های توسعة شهری و برنامه‌ریزی برای ارتقای کیفیت زندگی شهروندان، به حد مطلوبی از کمیت و کیفیت این فضاها در شهرها توجه کنند؛ همچنین در نظر گرفتن موضوع «عدالت» در توزیع فضایی و دسترسی آحاد جامعه به خدمات اجتماعی و شهری که در کنار «رشد کمی و کیفی» فضا در پایدارسازی توسعة شهری مطرح و بر آن تأکید شده (ملکی و دامن‌باغ، 1392: 39)، موجب شده است به کیفیت دسترسی به بوستان‌ها در کنار توسعه و ارتقای کیفیت این فضاها توجه داشته باشند.

این پژوهش بر آن است کمیت وجودی بوستان‌ها را در شهر ایلام در انطباق با استانداردهای تعریف‌شده بررسی و نحوة پراکندگی و کیفیت دسترسی شهروندان مناطق شهری ایلام را به بوستان‌های شهری تحلیل کند.

مبانی نظری پژوهش

عدالت برخلاف آنچه ارسطو و افلاطون معتقدند فقط فضیلت فردی نوع بشر نیست؛ بلکه مجموعه‌اصولی است که شالودة نهادهایی پدیدآمده از افراد یک اجتماع سیاسی را تشکیل می‌دهند. این بدان معناست که پیگیری عدالت در کانون توجه حکمروایی سیاسی و تعهدات سیاسی قرار دارد. عدالت در این معنا مفادی قانونی دارد و به حقوق و تکالیف فردی ربط می‌یابد. در این مفهوم آنچه دربارة آن بحث می‌شود، چگونگی رفتار با مردم است.

معنای دیگر عدالت این است که منافع و زیان‌های فعالیت‌های اجتماعی چگونه توزیع و چگونه برای این شکل توزیع تصمیم‌گیری شده است. مفهوم نخست به «عدالت توزیعی»^[1] و مفهوم دیگر به «عدالت رویه‌ای»^[2] موسوم شده‌اند.

«عدالت»، یکی از ارکان مهم توسعة پایدار است (Fleurbaey et al., 2014: 287) که از جنبه‌های مختلف اجتماعی، اقتصادی، محیطی، فضایی، زمانی و... مطرح و بررسی شده است. عدالت فضایی، رویکردی مستقل و متفاوت از دیگر فرم‌های عدالت نیست؛ بلکه از آنجا که فضا، عنصر مشترک و پیونددهندة تمامی مفاهیم مربوط به عدالت است، عدالت فضایی به‌مثابة مرکز انواع این مفاهیم عمل می‌کند (Cardoso, 2007: 384). سازمان فضایی شهر متأثر از کارکردهای اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و فرهنگی جامعه است؛ در صورتی که این ساختارها ایدئولوژی مبتنی بر عدالت نداشته باشند، تأثیر آن در فضا و سیمای شهری بروز و ظهور خواهد یافت؛ به‌طوری ‌که نابرابری‌های فضایی بر نابرابری‌های اقتصادی و اجتماعی جامعه منطبق می‌شود و تعادل سیستم‌های شهری به هم می‌خورد و درنتیجة آن، تنش‌های سیاسی و آسیب‌های اجتماعی و بی‌نظمی به وجود می‌آید (مهدی‌زاده، 1386: 222).

با توجه به اصول و آموزه‌های مکاتب بشری و مکتب آسمانی اسلام، شش معیار مطرح برای عدالت فضایی به ‌قرار زیر است:

1. برابری فرصت‌ها: برای رسیدن به عدالت در جامعه باید فرصت برابر برای آحاد جامعه ازنظر دسترسی به منابع و خدمات شهری تأمین شود تا هرکس براساس توانایی و لیاقت خود از آنها بهره برد. برنامه‌ریزی شهری عدالت‌محور تا زمانی که برابری فرصت‌ها برای تمامی افراد جامعه به رسمیت شناخته نشود و زمینه‌های لازم برای آن به ‌وجود نیاید، شعاری بیش نخواهد بود. بر این اساس، برنامه‌ریزی شهری باید توزیع مکانی بهتر خدمات و تسهیلات، کاهش فاصله در محلات هدف با کمک‌ها و اقدامات جبرانی، بهبود دسترسی به تسهیلات و خدمات، بهبود حمل و نقل عمومی و بهبود کیفیت گسترش زیرساخت‌های شهری، شبکه‌ای و مجازی را در دستورکار قرار دهد. بی‌توجهی به برابری فرصت‌ها در دسترسی به منابع و خدمات شهری به منطبق‌شدن کمبودها با شرایط اجتماعی‌اقتصادی ساکنان شهرها منجر خواهد شد؛ به این معنا که طبقات پایین جامعه که از قدرت چانه‌زنی کمی در روابط قدرت برخوردارند، از نیل به حقوق شهری خود محروم خواهند ماند.

2. آزادی: این معیار بر مشارکت فعال شهروندان هنگام تصمیم‌گیری و تصمیم‌سازی در برنامه‌ریزی شهری و همچنین داشتن حق انتخاب‌ برابر شهروندان در فعالیت‌های روزمره در شهرها تأکید می‌کند. توجه به این معیار در برنامه‌ریزی شهری به توانمندسازی جامعه برای ریشه‌کن‌کردن استیلا و فرمانبرداری در جامعه منجر خواهد شد. نابرابری قدرت در سیستم تصمیم‌گیری در حین برنامه‌ریزی شهری، مانع اصلی برای رسیدن به این معیار در برنامه‌ریزی شهری عدالت‌محور است.

3. اصل تفاوت: در این معیار عدالت به ایدة غلیظی تبدیل می‌شود که غلظت فرهنگ و جوامع خاص را درون سلسله‌ای از اصول عام به‌طور دقیق بازتاب می‌دهد؛ بنابراین اصل تفاوت در عدالت نشان‌دهندة توجه به هویت مکانی و زمانی محلات و توجه به شرایط اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی آنها هنگام تصمیم‌گیری برای توزیع خدمات در آنها و همچنین پرهیز از تبعیض‌های نظام‌مند و عمدی ضد نواحی و گروه‌های محروم اجتماعی‌اقتصادی است؛ از این ‌رو برنامه‌ریزی شهری عدالت‌محور باید اهدافی همانند بازتوزیع خدمات و منابع شهری براساس نیازمندی‌های محلات، پاسخگویی به نیازهای اولیة افراد، ارتقای دسترسی افراد محروم به منابع و خدمات شهری و بهبود آن و مانند اینها را در اولویت قرار دهد. محرومیت از دسترسی به زیرساخت‌ها و تسهیلات و خدمات، شاخصی مهم در تشخیص این معیار تلقی می‌شود.

4. استحقاق: این معیار در ساخت اجتماعی به لیاقت‌ها و توانایی‌های افراد، و در ساخت محیط جغرافیایی به پتانسیل‌ها و توان‌های محیطی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی شهر اشاره دارد. براساس این معیار باید حق به صاحب واقعی‌اش داده شود (عدالت حق‌مدار) که درنتیجه بسیاری از نابرابری‌ها را در شهر معقول می‌سازد؛ بنابراین هدف از عدالت فضایی، حذف کامل نابرابری‌ها در شهر نیست؛ بلکه منطقی‌ساختن آن در جامعه است.

5. بهره‌مندی از منفعت عمومی: این معیار بر دسترسی افراد به خدمات براساس مشارکت آنها در برنامه‌ریزی شهری، تأکید دارد و هدف اصلی از کاربرد این معیار در برنامه‌ریزی شهری عدالت‌محور، اجازة تجلی به آزادی تفاوت‌های گروهی در شهرهاست (داداش‌پور و همکاران، 1394: 81-79).

برنامه‌ریزان شهری به «دسترس‌پذیری»^[3] به‌مثابة مؤلفه‌ای کلیدی در تبیین مسائل توزیع خدمات همگانی در شهرها توجه کرده‌اند (Ferreira & Batey, 2007: 430). اغلب دسترس‌پذیری به‌مثابة نزدیک‌بودن نسبی یا مجاورت یک مکان به مکان دیگر تعریف شده است (Unal et al., 2016: 46). همچنین گفته شده است دسترس‌پذیری به میزان آسانی و راحت‌بودن دریافت یک خدمت یا رسیدن به یک محل یا اندازه‌گیری فرصت نسبی برای تعامل یا تماس با پدیده‌ای مانند بوستان اشاره دارد (Nicholas, 2001: 202).

هدف مطالعات انجام‌شده در حوزة عدالت فضایی از کاربرد سنجه‌های دسترسی دربارة بوستان‌ها، دریافتن این موضوع است که چرا نحوة پراکندگی بوستان‌ها برخی را بیش از برخی دیگر از این فضاها بهره‌مند می‌سازد. دسترس‌پذیری بوستان‌ها، شاخص مهمی است که مشخص می‌کند چگونه خدمات طبیعی بوستان‌ها از جانب شهروندان به شکل شایسته و متناسب بهره‌برداری می‌شود. این مقوله بیشتر فرصت‌های فضایی را می‌سنجد تا بهره‌بردن واقعی را (Cervero et al., 1999: 1260).

نقطة شروع کنکاش در امتیازات و تسهیلات بالقوة بوستان‌های شهری، ارزیابی دسترس‌پذیری جغرافیایی آنهاست. معمولاً مقولة عدالت فضایی با «شاخص دسترسی»^[4] و به کمک ابزار GIS محاسبه می‌شود و گویای فاصله تا خدمات و امکانات و هزینه‌ای است که فرد استفاده‌کننده باید متحمل شود تا بدان‌ها دست یابد (Talen & Anselin, 1998: 597). از حدود سال‌های 2000 میلادی، تحلیل دسترسی‌ها در فضای شهری، موضوع مورد علاقة بسیاری از پژوهشگران در پژوهش‌هایی بوده که در موضوع عدالت فضایی و محیطی انجام گرفته (Macedo & Haddad, 2006: 1099) و امروزه تفاوت دسترسی واحدهای فضایی در سطوح مختلف، یکی از شاخص‌های مهم و پرکاربرد در ارزیابی عدالت فضایی است.

روش‌شناسی پژوهش

این پژوهش به‌لحاظ ماهیت، کاربردی و به‌لحاظ روش، تحلیلی‌ارزیابی است. داده‌های پژوهش، اسنادی و مشتمل بر موقعیت و مساحت بوستان‌های شهری ایلام، شیپ‌فایل بلوک‌های جمعیتی سرشماری سال 1395 شهر ایلام و موقعیت و حدود مناطق شهرداری است. از این داده‌ها در سیستم اطلاعات جغرافیایی لایه‌ای، اطلاعاتی ایجاد و پس از آن با توجه به معیارهایی که در ادامه بیان شده‌اند، برای هر بوستان یک حوزة دسترس (بافر) ترسیم شده و لایة دوم به وجود آمده است. تحلیل اطلاعات در سیستم اطلاعات جغرافیایی با محاسبات و اجرای مدل‌های تحلیلی روی اطلاعات جدول‌های توصیفی این لایه‌ها انجام شده است.

تحلیل اطلاعات مشتمل بر دو قسمت بوده است؛ نخست با استفاده از شیوه‌های آمار توصیفی مشتمل بر شاخص‌های «سرانة بوستان‌ها» و «نسبت زمین تحت کاربری بوستان‌ها»، وضعیت کلی برخورداری شهر از بوستان‌ها بررسی شده است؛ در بخش دوم با استفاده از تکنیک بافری در سیستم اطلاعات جغرافیایی، شیپ‌فایل‌ها در GIS وارد و ضمن حصول نقشه‌های نمایانگر مناطق پوشش و محاسبات آماری روی جدول‌های اطلاعات توصیفی، کیفیت دسترس‌پذیری فضای شهری به بوستان‌های شهری با استفاده از سه شاخص «فاصله تا نزدیک‌ترین بوستان»، «حوزة دسترس بوستان‌ها» و «سرانة دسترسی» تحلیل شده است.

ترسیم بافرها در GIS برپایة معیار پیشنهادی حبیبی است که اکنون پژوهشگران و محافل برنامه‌ریزی آن را پذیرفته‌اند. این پژوهشگر بوستان‌های شهری را که جنبه‌های تفریحی، تفرجی، فرهنگی، محیط‌زیستی و سالم‌سازی محیط و سرویس‌دهی به مناطق مختلف شهر دارند، به چهار گروه زیر تقسیم کرده ‌است:

- پارک در مقیاس همسایگی با مساحت کمتر از 5 هزار مترمربع و شعاع دسترسی 220 تا 250 متر؛

- پارک شهری در مقیاس محله با مساحت 5-4 هزار مترمربع و شعاع دسترسی 300 تا 375 متر؛

- پارک شهری در مقیاس ناحیه با مساحت 8-4 هزار مترمربع و شعاع دسترسی 650 تا 750 متر؛

- پارک شهری منطقه‌ای با مساحت بیش از 8 هزار مترمربع و شعاع دسترسی بیش از 750 متر (ضرابی و همکاران، 1392: 5).

«حوزة دسترس» (C)، محدوده‌ای در پیرامون هر بوستان است که به شعاعی مطابق با معیارهای از پیش‌گفته از مرز بوستان در نظر گرفته شده است و این مفهوم را می‌رساند که جمعیت ساکن در این حوزه، به بوستان مربوط دسترسی مطلوب دارند.

«سرانة دسترسی» (T) درحقیقت میزان مساحت بوستان است که به هر نفر از ساکنان می‌رسد:

در این مدل، PA، مساحت بوستان برحسب مترمربع و RC، تعداد ساکنان حوزة دسترس بوستان است. در صورتی که در یک بلوک جمعیتی، حوزه‌های دسترس چند بوستان هم‌پوش باشند، مجموع ارقام مربوط به هر حوزة دسترس، معرف شاخص «سرانة دسترسی» برای آن بلوک خواهد بود.

محدودة پژوهش

محدودة شهری ایلام، قلمرو مطالعاتی این پژوهش و سطح تحلیل، مناطق شهری شهرداری ایلام است که براساس محدودة تعریف‌شدة طرح جامع، حدود 1800 هکتار مساحت دارند (مهندسان مشاور بعد تکنیک، 1392). شهر ایلام، مرکز استان ایلام در غرب کشور و در دامنة کوههای زاگرس در ارتفاع 1440متری از سطح دریا قرار گرفته و در سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال 1395، 187809 نفر جمعیت داشته است (مرکز آمار ایران، 1395).

شکل- 1: موقعیت محدودة مطالعاتی (شهر ایلام)

یافته‌های پژوهش

در ایلام درمجموع 43 بوستان با مساحت 9/35934 مترمربع وجود دارد (شهرداری ایلام، 1396). شهرداری ایلام، بوستان‌های شهری را با توجه به قلمرو خدماتی به چهار دسته به شرح جدول (1) تقسیم‌بندی کرده است؛ همچنین موقعیت بوستان‌ها در شهر ایلام در شکل (2) مشخص شده است.

جدول- 1: دسته‌بندی بوستان‌ها در ایلام

منبع: شهرداری ایلام، 1396

شکل- 2: موقعیت بوستان‌های شهر ایلام

در ایلام حدود 2 درصد از پهنة شهری، کاربری بوستان دارد. همچنین با توجه به رقم جمعیت شهر در سرشماری 1395، سرانة برخورداری از بوستان‌های شهری حدود 5/2 مترمربع به ‌دست می‌آید. به‌لحاظ سرانه و نسبت زمین تحت کاربری بوستان، در سطح مناطق شهری، منطقة یک شهرداری نسبت به سایر مناطق وضعیت مناسب‌تری دارد. در این منطقه 4/3درصد پهنه، کاربری بوستان دارد و سرانة برخورداری از بوستان‌ها، 35/3 مترمربع است. درمقابل در منطقة 3 شهرداری، فقط 24/0درصد از اراضی را بوستان‌ها پوشانده‌اند و سرانة بوستان‌ها در آن نیز فقط 33/0 مترمربع است (جدول 2).

جدول- 2: وضعیت مناطق شهری ازنظر کاربری و سرانة بوستان‌ها

منبع: شهرداری ایلام با محاسبات نگارندگان

با توجه به حوزة دسترس بوستان‌های شهری و بافرهای ترسیم‌شده (جدول 3)، از مجموع 4/1799 هکتار مساحت محدودة شهری ایلام، 4/1173 هکتار برابر با 21/65 درصد مساحت شهر در حوزة پوشش و دسترسی دست‌کم یک بوستان قرار گرفته است؛ به بیان دیگر از مجموع 187809 نفر جمعیت شهر ایلام، 129793 نفر که نزدیک به 70 درصد (11/69 درصد) از جمعیت شهر را تشکیل می‌دهند، در فاصلة مطلوبی از دست‌کم یک بوستان شهری به سر می‌برند. حدود یک‌چهارم از جمعیت شهر در حوزة دسترس مطلوب 3 بوستان و بیشتر سکونت دارند.

در میان مناطق شهرداری، بهترین وضعیت از آن منطقة چهار است که 33/87 درصد از مساحت و 28/88 درصد جمعیت آن در فاصلة دسترسی مطلوب از دست‌کم یک بوستان قرار دارد؛ این در حالی است که در منطقة 3 شهرداری، فقط 73/32 درصد مساحت منطقه و 25/42 درصد جمعیت در فاصلة دسترسی مطلوب از دست‌کم یک بوستان قرار دارد. در منطقة یک شهرداری نیز 95/84 درصد مساحت و 95/82 درصد جمعیت فاصلة دسترسی مناسبی از دست‌کم یک بوستان دارند و ارقام بالا برای منطقة 2 شهرداری، 89/65 درصد مساحت و 25/60 درصد جمعیت است. در عین حال که 07/21 درصد از مساحت شهر که 89/30 درصد جمعیت در آن سکونت دارند، در حوزة دسترس مطلوب بوستان‌های شهری قرار نگرفته است، در بعضی قسمت‌های شهر حوزة دسترس مطلوب تعداد زیادی از بوستان‌ها حتی تا 9 بوستان با یکدیگر هم‌پوشی دارند (جدول 3).

جدول- 3: حوزه‌های پوشش بوستان‌ها و هم‌پوشی آنها در سطح شهر ایلام

منبع: محاسبات نگارندگان

شکل- 3: حوزه‌های پوشش بوستان‌ها و هم‌پوشی آنها در سطح شهر ایلام

همان‌طور که در شکل (3) مشخص است، در نیمة شمالی شهر دسترسی به بوستان‌های شهری مطلوب‌تر است و بیشتر ساکنان نواحی مرکزی و جنوبی شهر در خارج از حوزة دسترس و پوشش خدماتی مطلوب بوستان‌ها قرار گرفته‌اند. نواحی با بیشترین هم‌پوشی حوزه‌های دسترس بوستان‌ها به‌صورت چهار تکة مجزا در حواشی شمالی شهر قرار گرفته‌اند. درمجموع ساکنان محلات جدید و تازه ‌گسترش‌یافتة شهر، دسترسی بهتری به بوستان‌ها دارند. در میان مناطق شهری، منطقة 3 وضعیت نامناسبی دارد؛ به‌طوری که بیشتر مکان‌ها در آن در خارج از حوزة دسترس‌اند و معدود جاهای دردسترس نیز حداکثر در حوزة دو بوستان قرار گرفته‌اند.

جدول- 4: جمعیت ساکن در فواصل معین از بوستان‌ها

شکل- 4: بلوک‌های جمعیتی در فواصل مختلف از بوستان‌ها

با توجه به اطلاعات جدول (4)، بیش از 90 درصد ساکنان شهر در فاصلة حداکثر 600 متری از نزدیک‌ترین بوستان به‌ سر می‌برند و بیش از نیمی از ساکنان حداکثر 300 متر از نزدیک‌ترین بوستان فاصله دارند؛ همچنین یک‌سوم جمعیت در فاصلة حداکثر 200 متری محل سکونت خود دست‌کم به یک بوستان دسترسی دارند. نتایج حاصل از محاسبات شاخص «سرانة دسترسی» در جدول (5) و شکل (5) آمده است.

جدول- 5: شاخص «سرانة دسترسی» شهر ایلام

شکل- 5: توزیع شاخص «سرانة دسترسی»

اطلاعات جدول (5) نشان می‌دهد برای حدود یک‌سوم (4/29 درصد) از سطح شهر و کمی بیش از یک‌چهارم (9/26 درصد) از جمعیت آن، «سرانة دسترسی» 5/0 مترمربع یا کمتر از این مقدار است. برای تقریباً نیمی از جمعیت و مساحت شهر (7/47 درصد مساحت و 5/48 درصد از جمعیت)، شاخص اخیر یک مترمربع و کمتر است؛ این در حالی است که 13/13 درصد از مساحت و 54/1 درصد از جمعیت، از سرانة دسترسی 5/1 مترمربع برخوردارند.

به‌لحاظ توزیع فضایی، در شاخص دسترسی سرانه، در بخش عمدة منطقة 3 شهرداری، شاخص اخیر برابر صفر است؛ اما از سویی در این منطقه، قسمت‌هایی از بیشترین مقدار، یعنی 24/9 مترمربع نیز بهره‌مندند. این موضوع به دلیل تأثیر دو بوستان وسیعی است که در خارج از محدودة شهری قرار گرفته‌اند. بخش زیادی از منطقة 1 شهرداری از سرانة 5/1 -1 مترمربع برخوردار است و به همین ترتیب در منطقة 2 شهرداری و سپس در منطقة 4، قسمت‌هایی با رقم زیاد (87/2- 8/2) مشهود است. در محدودة منطقة 4 شهرداری، جز سطحی بسیار کوچک که در دامنة
87/3 –8/3 قرار گرفته، سطح شایان ملاحظه‌ای سرانة 1 -5/0 مترمربع را به خود اختصاص داده است.

نتیجه‌گیری و پیشنهادها

توجه به عدالت فضایی اقتضا می‌کند هر سکونتگاه جدای از اینکه از میزان متناسب و استاندارد فضاهای سبز و بوستان‌ها به‌مثابة جزئی حیاتی و جدایی‌ناپذیر بهره‌مند شود، به توزیع متوازنی از آنها در پهنة شهر نیز دست یابد؛ به‌طوری ‌که شهروندان و همة کسانی که در شهر زندگی و فعالیت می‌کنند، در هر قسمتی از شهر که سکنی گزیده باشند، همسان با بقیة ساکنان به این امکانات دسترسی یابند.

فقر فضای سبز و بوستان‌های شهری که معمولاً بخش عمده‌ای از فضای سبز شهری را به خود اختصاص می‌دهند، نقیصة مهمی است که با شدت و ضعف مختلف در بیشتر شهرهای کشور نمود دارد و متأسفانه شهر ایلام نیز با وجود اینکه در مقایسه با بیشتر شهرهای ایران بارش بیشتری دارد و در پیرامون آن جنگل‌های طبیعی دیده می‌شود، در داخل شهر با کمبود فضای بوستان روبه‌روست.

براساس بعضی استانداردها، هر شهر باید در ازای هر یک‌هزار نفر جمعیت خود، 13000 مترمربع بوستان داشته باشد (جلوه‌سازان آتی‌پاژ، 1397: 18) که به معنای سرانة 13 مترمربع است. شیعه (1367) در این زمینه سرانة
9 مترمربع و سازمان ملی زمین و مسکن (1378) 10-5 مترمربع را پیشنهاد کرده‌اند. سرانة بوستان‌های شهری ایلام حدود 5/2 مترمربع است که بسیار کمتر از ارقام استاندارد یادشده است. مقایسة این رقم با ارقام مشابه مربوط به بعضی مراکز استان‌ها نیز نشان از کاستی زیاد در این زمینه دارد؛ برای نمونه با توجه به مساحت حدود 11 هزار هکتاری بوستان‌ها و پارک‌های جنگلی درون‌شهری در تهران (شهرداری تهران، 1395: 14-12)، سرانة بوستان‌ها در این شهر حدود 12 مترمربع یعنی نزدیک به 5 برابر رقم مشابه ایلام است. در شهر کرج سرانة فضای شهری و نسبت کاربری بوستان‌ها در شهر تقریباً مشابه ایلام است (به ترتیب 2 مترمربع و 91/1درصد). سرانة کاربری‌ها در مشهد 3 مترمربع (رضوی و همکاران، 1393: 11) است که مقدار زیادی بیش از سرانة بوستان‌ها در ایلام است؛ همچنین این رقم برای شهر اراک 3/7 مترمربع (جلالی‌نسب و همکاران، 1395: 231)، یعنی حدود سه برابر رقم شهر ایلام محاسبه شده است.

توزیع کاربری بوستان‌ها در سطح شهر ایلام نیز کاملاً نامتوازن است. چنان‌که با توجه به معیارهای برگزیده در ترسیم حوزه‌های دسترس بوستان‌ها، بیش از یک‌سوم (35درصد) مساحت شهر که بیش از یک‌سوم جمعیت (تقریباً 31 درصد) را در خود جای داده در حوزة دسترس بوستان‌ها قرار نمی‌گیرد؛ در حالی که در قسمت‌های زیادی به‌ویژه در شمال شهر، حوزه‌های دسترس بوستان‌ها حتی تا 9 حوزه با یکدیگر هم‌پوش هستند. رقم سرانة بوستان‌ها در منطقة یک شهرداری ایلام بیش از 10 برابر بیش از رقم مشابه برای منطقة 3 شهرداری است؛ همچنین در حالی که در منطقة یک حدود 62درصد جمعیت در فاصلة 300 متری محل سکونت خود دست‌کم به یک بوستان دسترسی دارند، این رقم برای منطقة 1 کمتر از نصف این مقدار (8/27 درصد) است که این خود محرومیت زیاد منطقة 3 شهرداری و برخورداری نسبی منطقة 1 را در مقایسه با آن نشان می‌دهد.

سرانة دسترسی به بوستان‌ها نیز در بیشتر مکان‌های شهر ارقام کمی را به خود اختصاص داده است و تا حدود 10 برابر اختلاف میان بخش‌های مختلف شهر در شاخص یادشده دیده می‌شود.

درمجموع یافته‌های پژوهش نشان از این دارد که در بافت‌های قدیمی شهر به دلیل نبود ضوابط شهرسازی یا بی‌توجهی به آن در دوره‌های گذشته، فضای اندکی به بوستان‌ها اختصاص یافته و در این قسمت‌های شهر، کمبودها و نارسایی‌ها بیش از قسمت‌های نوپدید و بافت‌های جدید شهری است. وجود جنگل و پوشش سبز طبیعی در دامنه‌های کوهستانی پیرامون شهر احتمالاً سبب بی‌توجهی به تخصیص زمین و نداشتن احساس نیاز به بوستان‌ها در بخش‌هایی از شهر شده است که بدون طرح و نقشة اندیشیده و فارغ از کنترل‌های شهرسازی به‌صورت خودرو شکل گرفته‌اند.

کمبود بوستان‌های شهری بیشتر در بافت‌های قدیمی و هسته‌های اولیة شهری دیده می‌شود که قسمت‌های جنوبی شهر را به خود اختصاص داده‌اند. اشغال بیشتر فضاها در این قسمت‌ها و زیادبودن قیمت زمین در آن ایجاب می‌کند برای نیل به عدالت فضایی در توزیع بوستان‌های شهری، طرح‌های شهری به توسعة بوستان‌ها در زمین‌های حریم شهر معطوف شوند و با ایجاد بوستان‌های وسیعی که در مقیاس فراتر از محله و منطقة شهری کارکرد داشته باشند، نقصان این فضاها تعدیل شود.

با توجه به اینکه مسافت میان بلوک‌های مسکونی تا این بوستان‌ها فراتر از مسافت مطلوب سفرهای پیاده خواهد بود، به موازات این کار لازم است تسهیلات لازم برای توسعة حمل‌ونقل عمومی فراهم شود. همچنین ضرورت دارد شهرداری ایلام با همکاری دستگاه‌های مرتبط، زمین‌های حریم شهر را که در قلمرو حقوقی اشخاص نیستند، به‌مثابة زمین معوض برای تغییر بعضی کاربری‌های بخش مرکزی شهر به بوستان‌ها در نظر بگیرد. در بافت‌های جدید شهری واقع در شمال شهر، هنوز تمامی زمین‌ها تحت کاربری‌های شهری قرار نگرفته و زمین‌های خالی در آن فراوان است که تعیین کاربری بوستان برای آنها در طرح‌های شهری کاستی‌های موجود را جبران می‌کند.