مقایسۀ همخوان‌های سایشی و انسدادی در خوشه با توالی آنها در مرز ترکیب بر اساس محل تولید و اندام‌های تولید فعال

. مقدمه

ساخت هجا از جمله موضوعات مهم زبان‌شناسی است که تاکنون مورد توجه بسیاری از زبان‌شناسان ایرانی و غیرایرانی قرار گرفته است. هجا در زبان فارسی عبارت است از یک رشتۀ آوایی پیوسته که از یک واکه و یک تا سه همخوان تشکیل می‌شود. واکه به منزلۀ هستۀ هجا و همخوان حاشیه یا دامنۀ آن است. اجزای سازندۀ هجا طی یک فرایند تولیدی و بدون مکث تولید می‌گردد؛ لازمۀ وجودی هجا به هیچ عنوان معنی‌دار بودن آن نیست (ثمره: 1388، 108-112). در زبان فارسی در روساخت سه نوع هجا وجود دارد: CV، CVC و CVCC. کنارهم قرارگرفتن همخوان‌ها در درون یک هجا خوشه[1] نامیده می‌شود. تشکیل خوشه‌های همخوانی تابع قوانینی است که جزیی از نظام آوایی زبان را تشکیل می‌دهند و از این رو انواع اجزای سازندۀ خوشه‌ها از نظر تولیدی، و نیز تعداد اجزای تشکیل‌دهنده، از زبانی به زبان دیگر متفاوت است. از لحاظ تعداد اعضاء، خوشه‌های زبان فارسی دو همخوانی هستند. ‌توالی[2]‌های سه همخوانی فقط در محل اتصال دو هجا دیده می‌شوند و این هنگامی است که هجای اول از نوع CVCC باشد (ثمره، 1388: 114). در یک تقسیم بندی کلی می‌توان همخوان‌ها را به لحاظ شیوۀ تولید به دو گروه گرفته[3] و رسا[4] تقسیم کرد. همخوان‌های گرفته با انسداد کامل یا تنگی قابل توجه مجرای گفتار همراه‌اند. ارتعاش پرده‌های صوتی جزء اصلی تولید همخوان‌های گرفته نیست. برخی از آنها واکدار و برخی بیواک‌اند. همخوان‌های گرفته شامل همخوان‌های انسدادی‌، سایشی و انسایشی می‌شود. در این پژوهش از میان 23 همخوان زبان فارسی،  15 همخوان شامل دو گروه طبیعی انسدادی  {p, b, t, d, c, ɟ, G, ʔ }    و سایشی{f, v, s, z, ʃ, ʒ, χ, h} در خوشه و توالی همخوانی با هم مقایسه می‌شود. در واقع پرسش این پژوهش این است که: خوشه‌های همخوانی سایشی و انسدادی درون هجایی در واژه‌های بسیط زبان فارسی چه تفاوتی با توالی‌های همخوانی در مرز ترکیب به لحاظ تولیدی و واج‌آرایی دارند؟

2. پیشینۀ پژوهش

بررسی زبان‌های مختلف نشان می‌دهد که هر زبانی برای آرایش واحدهای واجی خود، نظام خاصی دارد که به آن محدودیت‌های واج‌آرایی گفته می‌شود. پژوهشگران کوشش کرده‌اند که در تحقیقات خود به توصیف این قواعد و محدودیت‌ها بپردازند و علت وجود آنها را در زبان کشف کنند. واژه را می‌توان بر مبنای ساختار درونی یعنی قابل تجزیه به تکواژها به انواع بسیط و غیر بسیط تقسیم کرد: ا) بسیط 2) غیر بسیط: الف) مشتق، ب) مرکب، ج) مشتق- مرکب، د) مکرر (شقاقی، 1389: 35). برخی از مهم‌ترین آثاری که به بررسی رفتار توزیعی واج‌های زبان فارسی پرداخته‌اند از این قرارند:

ثمره (1977) رفتار توزیعی واج‌های زبان فارسی و ساختار واج‌شناختی هجا به لحاظ واحدهای توزیعی، واکه‌ها و همخوان‌ها را توصیف کرده است. ماهوتیان (1997) دستور زبان فارسی را از دیدگاه رده‌شناسی مورد بررسی قرار داده است. در این اثر توزیع همخوان‌ها، واکه‌ها، ساختار تکواژ، ساختار هجا و محدودیت‌های توزیع واج‌ها به صورت کلی بررسی شده است. در بخش توزیع همخوان‌ها، در خصوص همخوان‌های آغاز و پایان واژه خاطرنشان شده است که همه همخوان‌ها را می‌توان در پایان واژه آورد، اما میزان وقوع آنها برابر نیست. در خوشۀ پایان واژه، اکثر طبقات همخوان‌ها می‌توانند با هم در یک خوشه قرار بگیرند، اما برخی خوشه‌ها رایج‌تر هستند. وی در خصوص خوشه‌های همخوانی میان واژه عنوان می‌کند که خوشه‌های میان واژه در واژگان یک تکواژی مجاز هستند. ثمره (1388) ویژگی‌های توزیعی آواهای زبان فارسی را بررسی کرده است. وی در بحث پیرامون محدودیت‌های حاکم بر خوشه‌های همخوانی عنوان می‌کند که شمار بالقوه خوشه‌های دو همخوانی با توجه به این که زبان فارسی دارای ۲۳ همخوان است عبارت است از: ۵۲۹ = ۲۳×۲۳. این تعداد فقط ممکن است در مرز بین دو واژه وجود داشته باشد، زیرا توالی دو همخوان در این محل تابع هیچ قاعدۀ ساختی نیست و صرفاً بر مبنای تصادف صورت می‌گیرد و در نتیجه محدودیت همنشینی به صفر می‌رسد. وی در ادامه اضافه می‌کند که از مجموع ۵۲۹ خوشۀ بالقوه فقط ۳۳۱ خوشه می‌تواند در موضع اتصال دو هجا واقع شود و باز از این تعداد فقط 205 خوشه می‌تواند در درون هجا قرار گیرد. در نتیجه بیشترین محدودیت تولیدی در مورد خوشه‌های درون هجایی اعمال می‌شود. اما در مرز دو هجا محدودیت تولیدی به مراتب کمتر است.منصوری (۱۳۸۸) مباحث گوناگونی از جمله مقایسه گونه‌های زبانی و تأثیر میزان رسایی در ساختار هجا را مطرح کرده است. وی عنوان می‌کند که در زبان فارسی هر همخوانی می‌تواند در آغازۀ هجا و هر واکه‌ای می‌تواند در هستۀ هجا قرار گیرد؛ همچنین ترتیب قرار گرفتن همخوان‌ها در پایانه بر اساس ترتیب خاصی می‌باشد. در صورتی که دو همخوان در پایانه باشند، هر دو نمی‌توانند انسدادی باشند؛ یا باید هر دو غیرانسدادی باشند و یا یکی انسدادی و دیگری غیرانسدادی باشد. رحیمی، اسلامی و وزیرنژاد (1394) تغییرات رسایی در مرز هجاهای زبان فارسی را بررسی کرده‌اند. به این ترتیب که توالی‌های همخوانی در مرز هجا در بیش از پنجاه هزار واژۀ زبان فارسی استخراج شده و سطوح رسایی برای انواع همخوان‌ها به صورت: روان‌ها ۵، خیشومی‌ها ۴، سایشی‌ها ۳، انسایشی‌ها ۲، انسدادی‌ها ۱، تعریف شده است. سپس احتمال وقوع همخوان‌ها و باهم‌آیی همخوان‌ها در مرز هجاها یک بار با تحلیل داده‌های واژگان زبان فارسی و بار دیگر با تحلیل نمونه‌های پیکرۀ[5] زبان فارسی بررسی شده است. نتایج حاکی از آن است که تعداد نمونه‌های افت رسایی در مرز هجاهای واژگان زبان فارسی بیشتر رخ می‌دهد و همین گرایش به افت رسایی در پیکرۀ زبان فارسی نیز دیده می‌شود.

کردزعفرانلوکامبوزیا و همکاران (1393) میزان رعایت قانون مجاورت هجا (SCL)[6] در واژه‌های بسیط چندهجایی را بررسی کرده‌اند. به منظور انجام این پژوهش 9553 واژۀ بسیط چندهجایی از فرهنگ یک جلدی مشیری جمع‌آوری شده است. در داده‌های مذکور 4694 توالی همخوانی در مرز هجا استخراج شده و شیب رسایی در آنها محاسبه شده است. با توجه به نتایج این پژوهش، 45% از توالی‌ها دارای افت رسایی است و در 55% از توالی‌ها نقض SCL رخ داده است. همچنین، در 68% از مجاورت‌های موجود در واژه‌های بسیط فارسی سره، افت رسایی در توالی‌های همخوانی صورت گرفته است. در نتیجه با وجود اینکه SCL در اکثر توالی‌های همخوانی فارسی سره رعایت می‌شود، به طور کلی مجاورت همخوان‌ها در مرز هجاهای واژه‌های بسیطِ بررسی شده، محدود به قانون مجاورت هجا نیست.

3. روش شناسی و چارچوب نظری پژوهش

این پژوهش از نوع توصیفی- تحلیلی است. داده‌ها به روش کتابخانه‌ای جمع‌آوری شده است. به منظور انجام این پژوهش، تعداد 1660 خوشۀ همخوانی در 14336 واژۀ بسیط و تعداد 10536 توالی همخوانی در 15446 واژۀ مرکب و مشتق- مرکب، شامل مقولات «اسم، صفت و قید»‌‌ از فرهنگ 8 جلدی سخن[7] (انوری 1381) و دیگر فرهنگ‌های فارسی شامل فرهنگ مشیری (1369) و فرهنگ دوجلدی معین (1381) جمع‌آوری شده است. اطلاعات واج شناختی مربوط به هر واژه در نرم‌افزار اکسل ثبت و بررسی شده است. علت استفاده ازاین نرم ‌افزاراستفاده آسان و در دسترس بودن، انعطاف پذیری و قابلیت تطبیق زیاد، توان بالا در تجزیه و تحلیل داده‌ها ، قابلیت بینظیر ساخت نمودارها، امکان فرمت‌بندی متغیرها و صرفه‌جویی در زمان است. این نرم‌افزار به میزان مناسبی می‌تواند در انجام کارهایی تکراری با پیش‌بینی رفتار کاربر به کاربران کمک نماید. اطلاعاتی که برای هر واژه ثبت شده عبارتند از: مقولۀ واژگانی، ریشه، بازنمایی روساختی و زیرساختی آوایی، ساخت هجایی (CVCV...)، تعداد هجا، تعداد تکواژ، توالی همخوانی بین تکواژ اول و دوم تا تکواژ سوم و چهارم، عدد رسایی هر نوع توالی، خوشۀ همخوانی در هر هجا و عدد رسایی مربوط به آن و ... . با توجه به این اطلاعات، جدول همخوانی که بسامد انواع خوشه‌ها و توالی‌های امکان پذیر در زبان فارسی را نشان می‌دهد رسم شده است. البته در این پژوهش قسمتی از جدول که مربوط به همخوان‌های سایشی و انسدادی است در قالب جدول (1) ارائه شده است.

آواشناسان سنتی (لده فوگد، 1975: 6)  یازده محل تولید متمایز در طول دستگاه گفتار مشخص کرده‌اند. این محل‌های تولید عبارتند از : 1- دولبی‌ها که توسط بست ایجاد شده در لب‌ها تولید می‌شوند؛ 2- لب و دندانی‌ها که بست تولیدی توسط لب پایینی و دندان‌های بالا ایجاد می‌شود؛ 3-  (بین) دندانی‌ها که بست توسط تیغۀ زبان با پشت دندان‌های بالا صورت می‌گیرد ؛ 4- دندانی- لثوی‌ها بست توسط تیغۀ زبان و لثه صورت می‌گیرد؛ 5- برگشتی[8]؛ 6- لثوی- کامی‌ها که بست توسط تیغۀ زبان با سقف دهان در نقطه‌ای که به سمت نرمکام ختم می‌شود، تولید می‌شود؛ 7- کامی؛ 8- نرمکامی‌ها  و 9-  پس نرمکامی‌ها[9] (ملازی‌ها ): دو دستۀ اخیر توسط بست در بدنۀ زبان تولید می‌شوند؛ 10- حلقی‌ها[10]: ریشۀ زبان به دیوارۀ عقبی حلق نزدیک می‌شود؛ 11- حنجره‌ای‌ها[11]: از تارهای صوتی به عنوان اندام گفتار استفاده می‌شود. (کنستوویچ : 1994، 27).

در پژوهش‌های متأخر، محل‌های تولید با توجه به اندام تولید فعال[12] تعریف می‌شود. این اندام‌های تولید به همراه مشخصه‌هایشان عبارتند از:  1- لب‌ها: ]گردی [؛ 2- تیغۀ زبان: ]پیشین[13][ ، ]توزیع[14][؛ 3- بدنۀ زبان (بدنه‌ای[15]): ]پسین [، ]افراشته [، ]افتاده[؛ 4-نرمکام: ]خیشومی [؛ 5- ریشۀ زبان (ریشه‌ای[16]): ] [[17]ATR ، [[18]RTR] ؛ 6- حنجره‌ یا چاکنای : ]چاکنای گسترده[19][، ].چاکنای منقبض شده[[20]، ] واکداری[. در مدل اندام فعال، ادعا می‌شود که مشخصه‌ها، فعالیت‌های ماهیچه‌ای مشخصی را کنترل می‌کنند. این دیدگاه با دیدگاه سنتی در تضاد است. در دیدگاه سنتی محل تولید به صورت بخشی از اندام گفتاردر قالب مجموعه‌ای از نقاط یا حوزه‌ها بدون هیچ توجهی به اندام‌های تولید فعال در هر نقطه تصور می‌شد. در حالیکه مدل اندام تولید فعال ادعا می‌کند که شش اندام تولید فعال، عاملین اصلی در تولید گفتار هستند، نقاط مشخص در طول اندام گفتار می‌تواند اطلاعات بهتری در مورد روابط این اندام‌ها به دست دهد (کنستوویچ : 1994، 145). همچنین کتفورد (2002 ، 79- 97 ) هشت محل تولید متمایز برای انواع همخوان‌ها در دهان معرفی کرده است: 1- لبی 2-  دندانی- لثوی 3- برگشتی 4- کامی 5- نرمکامی 6- ملازی 7- حلقی 8- چاکنایی. کتفورد (2004) می‌نویسد: "توالی‌های دوهمخوانی بر اساس جایگاه تولیدشان به سه گروه تقسیم می‌شوند:

الف) توالی هم‌محل تولید[21]: دو همخوان توسط یک اندام تولید می‌شوند. این نوع توالی‌ها خود به  شش گروه تقسیم می‌شوند: 1- تشدید[22] [ss] 2- انسایشی [dz] 3- انسایشی کناری [tɬ] 4- رهش کناری [tl] 5- رهش خیشومی [tn] 6-  انسدادی پیش خیشومی [nd]. «تشدید» اولین نوع ازتوالی‌های هم محل تولید است و از توالی دو آوای یکسان یا تقریبا یکسان تولید می‌شود: [kk] در book-cas در زبان انگلیسی توالی دو آوای یکسان نامیده می‌شود، اما اصطلاح تشدید در چنین مواردی به کار نمی‌رود؛ زیرا هر کدام از همخوان‌های مشابه به واژه یا تکواژ مستقل یا واحدهای معنادار جداگانه‌ای تعلق دارند. مثال‌هایی از تشدید واقعی را می‌توان در زبان‌هایی مانند عربی، ایتالیایی (کتفورد، 2002: 106) و فارسی (کرد زعفرانلو کامبوزیا، 1385: 316- 353) مشاهده کرد. توالی [kk] در book-case تشدید عارضی است که صوری است. در واقع در این توالی تولید ناقص روی می‌دهد. مثلا در زبان ایتالیایی هنگامیکه دو صدای انسایشی در توالی با هم قرار می‌گیرند، بخش سایشی همخوان انسایشی اول سرکوب می‌شود. بنابراین وقتی که [ʤ] + [ʤ] در توالی با هم قرار می‌گیرند، اولین همخوان به [d] تنزل می‌یابد، مانند واژۀ oggi به معنای «امروز» که به صورت [od ʤ i] تلفظ می‌شود.

ب) توالی همجوار[23]: محل تولید دو آوا در یک اندام تولیدی، مجاور هم قرار دارد؛ طوری که بین آن دو، محل تولیدی شناخته شدۀ دیگری وجود ندارد و  اندام تولیدی نمی‌تواند آزادنه و به طور مستقل از بخش همجوار خود عمل کند. برای نمونه اندام تولیدی نرمکامی و کامی همجوار شناخته می‌شوند، زیرا قسمت‌های جلوی بدنۀ زبان و عقب بدنۀ زبان در تولید کامی‌ها و نرمکامی‌ها درگیر هستند. بنابراین به صورت همزمان نمی‌توان توالی‌های کامی و نرمکامی را بدون تاثیر بر یکدیگر تولید کرد. مثلا در واژۀ انگلیسی backyard دو همخوان نرمکامی و کامی [kj] دارای محل تولید همجوار شناخته می‌شوند و در تولید این واژه، محل تولید این دو همخوان به هم نزدیکتر می‌شود. از دیگر جفت‌های همجوار می‌توان به جفت «دولبی و لب ودندانی»،  «لثوی و دندانی»، لثوی و پس لثوی» اشاره کرد.

ج) توالی متباین[24] (چند اندامی): اندام‌های تولیدی در آواهای متوالی، کاملا متفاوت و مستقل از یکدیگر هستند. برای نمونه توالی [kp] درعبارت   back part از نوع توالی‌های چند اندامی محسوب می‌شود، طوری که بین تولید نرمکامی [k] و دولبی [p] حداقل یک اندام تولیدی دیگر وجود دارد. در تولید نرمکامی [k] اندام تحتانی، عقب بدنۀ زبان است به سمت نرمکام افراشته می‌شود و انسدادی [p] دارای محل تولید دولبی است (کتفورد : 2002: 106-110).

همانطور که می‌دانیم آواهای حلقی، برگشتی و نرمکامی در تقسیم‌بندی کتفورد 2002 و اندام‌های تولیدی فعال نرمکامی و ریشه‌ای در تقسیم‌بندی کنستوویچ  (1994) در زبان فارسی کاربرد ندارد. در این پژوهش برای تحلیل داده‌ها، تلفیقی از دو دیدگاه نامبرده استفاده شده است. جهت محاسبۀ محل تولید همخوان‌های فارسی و تعیین سه نوع توالی یا خوشۀ « متباین، همجوار و هم محل تولید»، پنج محل تولید در تقسیم‌بندی کتفورد 2002 و جهت تعیین تعداد اندام‌های تولیدی فعالِ خوشه یا توالی، چهار اندام تولید فعال در تقسیم‌بندی کنستوویچ 1994، معیار سنجش است.

4. ارائه و تحلیل داده‌ها

پس از استخراج اطلاعات موردنیاز از هر واژه، جدول بسامد خوشه‌ها و توالی‌ها، رسم شده است. تعداد 1660 خوشه در واژه‌های بسیط جمع‌آوری شده، موجود است. ازین تعداد 65% یک هجایی، 23% دو هجایی، 8% سه هجایی و 4% از داده‌ها را واژه‌های چهار، پنج و شش هجایی تشکیل می‌دهد. همچنین 69% از واژه‌های بسیط دارای خوشه‌های انسدادی و سایشی، وام‌واژه، 21 درصد فارسی سره و 10 درصد قدیمی هستند. پس از بررسی واژه‌های مرکب و مشتق- مرکب، 10536واژه، دارای توالی همخوانی یافت شده است. 62% ازاین واژه‌ها مرکب و 38% مشتق- مرکب است. در واژه‌های مرکب، با افزایش تعداد هجا، بسامد واژه‌ها کاهش می‌یابد و واژه‌های 2 و 3 هجایی بیشترین بسامد را دارند؛ اما در واژه‌های مشتق- مرکب، بیشترین بسامد مربوط به واژه‌های 4 و پس از آن 3 هجایی است. تعداد توالی‌های  C₁$C₂یا به عبارتی توالی در مرز تکواژ اول و دوم بیشتر از دو نوع توالی C₂$C₃وC₃$C₄در مرز ترکیباست ( علامت $، مرز هجا را نشان می‌دهد).

همانطور که می‌دانیم واج‌های زبان فارسی از شش واکه و 23 همخوان تشکیل شده است. با توجه به سه نوع هجا، شمار بالقوۀ هجاها در زبان فارسی 76314 خواهد بود. این عدد بر مبنای این فرض محاسبه شده است که در زنجیرۀ همنشینی، هیچگونه محدودیتی در مورد قرار گرفتن واج‌ها در کنار هم، وجود نداشته باشد. اما در واقع وضع به این صورت نیست. زیرا هر آوا در زنجیرۀ همنشینی، در مجاورت با آواهای دیگر دارای محدودیت یا فشار ساختی[25]، است. در نتیجه تعداد بالفعل هجاها که در ساختمان زبان شرکت دارند، حتی از یک دهم عدد یاد شده، کمتر خواهد بود (ثمره، 1388: 111).

جدول 1: همخوانهایزبان فارسیمعیار(با توجه به تقسیم‌بندی کتفورد، 2002: 79-97 و کنستوویچ ،1994: 145و 27 )

جدول (1) محل و شیوۀ تولید همخوان‌های موجود در زبان فارسی را نشان می‌دهد. اندام‌های تولید فعال در بخش‌های مختلف مجرای دهان مانع ایجاد می‌کنند و با توجه به نوع بست[26] تولیدی، آواهای متفاوت زبانی تولید می‌شوند. در این میان اندام متحرک که با اندام دیگر بست تولیدی ایجاد کند، اندام تولیدی فعال نام دارد. براساس تقسیم‌بندی کنستوویچ (1994: 145 و 27) از اندام‌های تولید فعال، چهار اندام تولید فعال در رابطه با همخوان‌های زبان فارسی داریم: 1-لبها، 2-تیغۀ زبان، 3-بدنۀ زبان و 4-حنجره‌ و براساس تقسیم‌بندی کتفورد (2002: 79-97) پنج محل تولید اصلی : 1- لبی 2- 2-  دندانی- لثوی (شامل سه زیرشاخه) 3- کامی 4- ملازی 5- چاکنایی. جدول (1) با توجه به این دو دسته‌بندی و جدول همخوان‌های موجود در زبان فارسی رسم شده است.

با در نظر گرفتن 23 همخوان زبان فارسی، شمار بالقوۀ خوشه‌های درون هجایی یا توالی‌های دو همخوانی در مرز هجا یا تکواژ، 529 عدد است. جدول (2) بسامد انواع توالی‌ها و خوشه‌های سایشی و انسدادی در زبان فارسی را نشان می‌دهد. در اولین ستون عمودی عضو اول توالی یا خوشه آورده شده است، عدد (1) کنار هر همخوان به معنای توالی‌های آن همخوان و عدد 2 مربوط به خوشۀ آن همخوان است. اولین ردیف افقی که حاوی همخوان‌های انسدادی و سایشی است، دومین عضو هر توالی یا خوشه را نشان می‌دهد. خانه‌های تیره، نشان‌دهندۀ خوشه‌های همخوانی ناموجود و خانه‌های خاکستری توالی‌های همخوانی ناموجود هستند.

پس از ارائۀ بسامد خوشه‌ها و توالی‌های سایشی و انسدادی، و محل تولید و اندام تولیدی فعال هر کدام در قالب جداول (1)  و (2)، می‌توان چهار نوع خوشه یا توالی: الف) دو انسدادی ب) دوسایشی ج) انسدادی- سایشی د) سایشی- انسدادی را بررسی کرد.

4-1 خوشه‌ها و توالی‌ها ی دوانسدادی

جدول (3) انواع خوشه‌ها و توالی‌های دوانسدادی را نشان می‌دهد. درخوشه‌ها و توالی‌های دوانسدادی، تولید هر دو عضو به صورت مکانیسم بسته انجام می‌شود، به این ترتیب که در دو نقطه از دستگاه گفتار دو مانع بر سر راه عبور هوا به وجود می‌آید. این دو مانع ممکن است در طول یک اندام، مثلا کام ایجاد شود مانند [cɈ] و یا در مکان دو اندام جداگانه، مثلا لب‌ها و ملاز، مانند: [bG]. دو همخوان انسدادی [p, ɟ] به عنوان عضو اول و دوم خوشه‌های دو انسدادی بسامد صفر دارند.

جدول 2: بسامد انواع خوشه‌های سایشی و انسدادی در واژه‌های بسیط و انواع توالی‌های سایشی و انسدادی در مرز ترکیب

جدول 3:  انواع خوشه‌های دوانسدادی در واژه‌های بسیط و توالی‌های دوانسدادی در مرز ترکیب

چنانچه جدول (3) نشان می‌دهد محدودیت با هم‌آیی دوانسدادی در خوشه‌ها بیشتر از توالی‌ها است. با توجه به هشت انسدادی { p, b, t, d, c, ɟ, G, Ɂ} و محل تولید هر کدام، 17 نوع خوشۀ دوانسدادی موجود با بسامد کلی 48 عدد، متباین هستند و هیچ نوع خوشۀ هم محل تولید یا همجوار در میان خوشه‌های دوانسدادی دیده نمی‌شود. همۀ این خوشه‌ها توسط دو اندام تولید فعال تولید می‌گردند. بنابر مشاهدات بالا می‌توان تصور کرد که متباین بودن خوشه، برای فارسی زبانان مناسب تر است تا همجوار یا هم محل تولید بودن. تلفظ خوشه‌های دو انسدادی اگر دارای دو شرط زیر یا لااقل یکی از دو شرط زیر باشد برای فارسی زبانان آسانتر است:

الف) بست دو عضو آنها در محل دو اندام تولید فعال جداگانه باشد، ب) خوشه از نوع متباین باشد.

در جدول (3) 57 توالی دوانسدادی با بسامد کلی 1770 وجود دارد. این توالی‌ها به دو نوع هم‌ محل تولید و متباین تقسیم ‌می‌شوند. 22% از توالی‌های دوانسدادی، هم محل تولید هستند و توسط یک اندام تولید فعال، و 78% متباین‌اند و توسط دو اندام تولید فعال، تولید می‌شوند. دو نوع توالی بیشترین بسامد را دارند: اول توالی «دندانی-لثوی با دولبی» با بسامد 348، سپس توالی «دندانی- لثوی با کامی» با بسامد 346. نکتۀ قابل توجه بسامد زیاد همخوان‌های دندانی- لثوی [t, d] در همنشینی با انسدادی‌های دیگر است. کمترین بسامد مربوط به توالی‌هایی است که دارای یک همخوان انسدادی چاکنایی یا ملازی هستند. در واقع علت این امر می‌تواند قرار داشتن واجگاه این دو همخوان، در انتهای دستگاه گفتار باشد. زیرا آواهای حلقی مانند {ħ,ʢ} که از زبان عربی وارد فارسی شده‌اند، ویژگی حلقی خود را از دست داده و به آواهای چاکنایی {h, Ɂ} تبدیل شده‌اند، بنابراین بسامد پایین توالی‌های متشکل از این همخوان‌ها قابل پیش‌بینی است.

علی‌رغم آنچه در خوشۀ دو همخوانی رخ می‌دهد، توالی‌های دوانسدادی هم‌محل تولید دارای بسامد 22% در مرز ترکیب هستند. در تولید این توالی‌ها تولید ناقص روی می‌دهد، به این معنی که مرحلۀ آمادگی (گرایش) همخوان انسدادی اول، با مرحلۀ انجام (رهش) همخوان انسدادی دوم، ادغام می‌شود. در نتیجه مرحلۀ درنگ (گیرش) این دو آوا، به هم می‌پیوندد و به یک درنگ طولانی که معمولا حاصل جمع دو درنگ است، تبدیل می‌شود. این موضوع تنها در مورد همخوان‌ها روی می‌دهد و آن وقتی است که دو همخوان یکسان و یا دو همخوانی که دارای محل تولید یکسان هستند در کنار هم (در توالی) قرار بگیرند (ثمره، 1388: 33).

4-2 خوشه‌ها و توالی‌های دوسایشی

هر چند که در جدول (3) در خوشه‌های دوانسدادی‌، خوشۀ هم‌محل تولید وجود ندارد، در جدول (4) در همخوان‌های سایشی، دو خوشۀ دوسایشی هم‌محل تولید دیده می‌شود. این خوشه‌ مربوط به لب و دندانی [f, v] که بست تولیدی توسط لب پایین و دندان‌های بالا صورت می‌گیرد. سه وام‌واژۀ بسیط با خوشۀ دوسایشی [fv] شامل: «عفو»/ /Ɂafv، «صفو»/safv/ و «کفو» /kofv/ هستند. تلفظ این خوشه‌ برای فارسی زبانان مشکل است و با حذف سایشی [v]،  تلفظ این خوشه‌ها به صورت [ʔa:f] ، [sa:f] و  [ko:f]خواهد بود. برای خوشۀ [vf]  نیز سه وام‌واژۀ عربی وجود دارد: «جوف» / /ʤowf ، «خوف» / /χowf و  «طوف» /towf/ . این واژه‌ها اغلب به صورت o:f]ʤ[ و  [χo:f]و [to:f] تلفظ می‌گردند. در تولید خوشه‌های دوسایشی، سایشی چاکنایی [h] بیشتر به جایگاه اول خوشه گرایش دارد و تنها در سه واژه در جایگاه دوم خوشه قرار می‌گیرد: وام‌واژه‌های »مسح» / /mash ، «فصح» /fash/ و »لوح» /lowh/ که در واژۀ آخر پس از واجگونۀ [w][30] قرار می‌گیرد و به صورت [lowh] تلفظ می‌شود.

جدول 4: انواع خوشه‌های دوسایشی در واژه‌های بسیط و توالی‌های دوسایشی در مرز ترکیب

با توجه به جدول (4) از مجموع 64 نوع خوشۀ دوسایشی بالقوه در زبان فارسی، 27 نوع خوشۀ دوسایشی با بسامد کلی 78 به صورت بالفعل وجود دارد. بیشترین بسامد متعلق به خوشۀ «لثوی با لب و دندانی» است. دو خوشۀ [fv] و [vf] هم‌محل‌تولید هستند و توسط یک اندام تولید می‌شوند و 25 خوشه با بسامد 72 ، متباین هستند و توسط دو اندام تولید فعال، تولید می‌شوند. به عبارتی 93% از خوشه‌ها متباین هستند. بنابراین تلفظ خوشه‌های دوسایشی هنگامی برای فارسی زبانان آسانتر است که محل تولید همخوان‌ها دو اندام جداگانه باشد.

از مجموع 64 نوع توالی بالقوۀ دوسایشی در زبان فارسی، 46 نوع توالی به صورت بالفعل با بسامد 448 در مرز ترکیب وجود دارد. بیشترین بسامد توالی دوسایشی مربوط به «لثوی با ملازی» و پس از آن «پس لثوی با ملازی» است. 9% از توالی‌ها هم محل تولید، 14% همجوار و 77% متباین هستند. به صورت کلی 23% از توالی‌ها توسط یک اندام و 77% توسط دو اندام تولید فعال، تولید می‌شوند. نکتۀ قابل توجه بسامد توالی‌های متباینی است که در دو انتهای کام، یعنی لثه و ملاز تولید می‌شوند.

4-3 خوشه‌ها و توالی‌های انسدادی- سایشی

در خوشۀ یا توالی انسدادی- سایشی، عضو اول دارای بست انسدادی و عضو دوم دارای بست سایشی است. از مجموع 64 نوع خوشۀ بالقوه، تعداد 28 نوع خوشه به صورت بالفعل با بسامد 87 در واژه‌های بسیط دیده می‌شود. انسدادی‌های [p, ɟ] به عنوان عضو اول خوشه و سایشی [ʒ] به عنوان عضو دوم، بسامد صفر دارند. سایشی [χ] تنها با انسدادی [b] در وام واژۀ عربی [tabχ] به کار رفته است. بیشترین بسامد خوشه‌ها، مربوط به خوشۀ «کامی با لثوی» [cs] است. در جداول 3 و 4 در خوشه‌های دوانسدادی و دوسایشی، تولید همجوار همخوان‌ها دیده نشد، اما در جدول (5) از مجموع خوشه‌های انسدادی- سایشی ، 9% همجوار و 91% متباین هستند. 9% از کل خوشه‌ها توسط یک اندام و مابقی توسط دو اندام تولید فعال، تولید می‌شوند.

در جدول (5) از مجموع 64 نوع توالی بالقوه انسدادی- سایشی، 50 نوع توالی بالفعل با بسامد کلی 1029 در مرز ترکیب وجود دارد. انسدادی دولبی [p] به عنوان عضو اول توالی و سایشی [ʒ] به عنوان عضو دوم توالی، بسامدکمی دارند. بیشترین بسامد مربوط به توالی‌ دو همخوان انسدادی [t]  و [d] با لثوی‌ها و پس از آن با ملازی‌ها است. دو توالی میان داده‌ها مشاهده نشده است. این دو توالی [ʔh] و [Gh] هستند. در توالی [Ɂh]  هر دو عضو در چاکنای تولید می‌شوند. دلیل غیبت این توالی ‌همخوانی، هم محل تولید بودن این دو همخوان در چاکنای و سختی تولید آنهاست. با وجود اینکه خوشۀ [Gh] وجود دارد، تولید این دو همخوان در بافت توالی همخوانی دیده نمی‌شود.

در توالی‌های انسدادی- سایشی، 36 درصد از توالی‌ها توسط یک اندام و 64% توسط دو اندام تولید فعال، تولید می‌شوند. 22% از توالی‌ها همجوار، 9% هم محل تولید و 69% متباین هستند. در توالی‌های متباین هر چه فاصلۀ محل تولید دو همخوان بیشتر می‌شود، بسامد توالی‌ها نیز کمتر می‌شود. این نکته نشان می‌دهد که همخوان‌های موجود در یک حفره مثلا حفرۀ دهان، هر چه فاصله بیشتر باشد بسامد بیشتری دارند مانند توالی‌های دولبی با ملازی [pχ, bχ] که دو طرف حفرۀ دهان هستند. اما بسامد [Ɂv, Ɂb] که فاصلۀ بیشتر دارند اما متعلق به دو حفرۀ دهان و حلق هستند، بسامدشان به نحو چشم‌گیری کاهش می‌یابد.

جدول 5: انواع خوشه‌های انسدادی- سایشی در واژه‌های بسیط و توالی‌های انسدادی-سایشی در مرز ترکیب

4-4 خوشه‌ها و توالی‌های سایشی- انسدادی

در این نوع خوشه یا توالی عضو اول سایشی و عضو دوم انسدادی است. در جدول (6) از مجموع 64 نوع خوشۀ بالقوه سایشی- انسدادی در زبان فارسی، 32 نوع خوشۀ بالفعل با بسامد 234 دیده می‌شود، این تعداد حدودا سه برابر بیشتر از خوشه‌های انسدادی- سایشی است که در بخش (4-3) بررسی شده است. همخوان‌های [p, ɟ, ʒ] بسامد اندکی دارند. سایشی [χ] تنها با انسدادی [t] خوشه دارد. انسدادی [t] ازبسامد بالایی برخوردار است و شش نوع خوشه با سایشی‌ها تولید می‌کند. بخش قابل توجهی از بسامد خوشۀ [st] مربوط به وام‌واژه‌هایی با پسوند [-ist] می‌باشد.

جدول 6: انواع خوشه‌های سایشی- انسدادی در واژه‌های بسیط و توالی‌های سایشی- انسدادی در مرز ترکیب

داده‌های جدول (6) نشان می‌دهد که 5 نوع خوشه معادل 48%  توسط یک اندام و 27 نوع خوشه معادل 52% ، توسط دو اندام تولید فعال، تولید می‌شوند. علت بسامد زیاد خوشه‌های یک اندامی، بسامد زیاد خوشۀ [st] است، در مقابل تنوع خوشه‌های دو اندامی، بیشتر است. از میان خوشه‌های یک اندامی 11% هم‌محل تولید و 37% همجوار هستند. در خوشه‌های متباین، همخوان‌ها تمایل دارند در محل تولید نزدیکتری به هم، بست همخوانی ایجاد شود و تعداد خوشه‌هایی که یک یا دو محل تولید، در میان آنها فاصله است، بسامد بیشتری دارند و هر چه این فاصله بیشتر می‌شود، بسامد خوشه‌ها کمتر می‌شود.

بر اساس جدول (6) بیشترین بسامد توالی‌های سایشی- انسدادی مربوط به توالی‌های « لثوی با دولبی » است. گرچه سایشی چاکنایی، بسامد زیادی در توالی‌های ایجاد شده دارد، انسداد چاکنایی در موضع عضو دوم توالی و سایشی چاکنایی در موضع عضو اول توالی در هنگام تلفظ حذف می‌شود. برای مثال واژۀ «صبح دم» /sobh.dam/ به صورت
 ] [so:b.dam در گفتار سریع تلفظ می‌شود.

 از مجموع 58 نوع توالی همخوانی موجود در جدول (6) با بسامدهای ذکر شده، 16 نوع توالی معادل 22% توسط یک اندام تولید فعال و 42 نوع توالی معادل  78% توسط دو اندام، تولید می‌شوند. در توالی‌های سایشی- انسدادی،  9% درصد، هم‌محل تولید، 10%، همجوار و 81% متباین هستند. در توالی‌های متباین، توالی‌هایی بسامد بیشتری دارند که دو عضو توالی در کنار هم بوده و توسط دو اندام جداگانه تولید شوند، برای مثال از توالی‌های که بسامد بالایی دارند، توالی «لثوی با دولبی» با بسامد 119 مورد است.

5. بحث و نتیجه‌گیری

با در نظر گرفتن شمار همخوان‌های زبان فارسی، از مجموع 256 نوع خوشه در واژه‌های بسیط و یا توالی بالقوه که توسط همخوان‌های سایشی و انسدادی در مرز ترکیب تولید می‌شوند، تعداد 108 نوع خوشه و 214 نوع توالی در میان داده‌های مورد بررسی دیده شده است. جدول (7) نتایج حاصل از بررسی داده‌ها را در قالب بسامد ارائه می‌کند.

جدول 7: بسامد کل خوشه‌های متشکل از همخوان‌های سایشی و انسدادی در واژه‌های بسیط و توالی‌های این دو گروه همخوان در مرز ترکیب در فارسی

در خوشه‌های متشکل از سایشی‌ها و انسدادی‌ها در واژه‌های بسیط، بسامد کلی خوشه‌های تولید شده با دو اندام فعال حدود 25/5  برابر بیشتر از یک اندام تولید فعال است. تنها موردی که تفاوت میان تولید با یک یا دو اندام فعال در خوشه متمایز نیست، خوشۀ سایشی- انسدادی است، همانطور که ذکر شد این رخداد ناشی از بسامد بالای خوشۀ [st] است. درخوشه‌های دوانسدادی تولید با یک اندام تولید فعال امکان‌پذیر نیست؛ و تنها خوشه‌های متباین وجود دارد. همچنین تنها در خوشه‌های سایشی- انسدادی سه نوع خوشۀ هم‌محل تولید، همجوار و متباین دیده می‌شود. این گروه بیشترین  بسامد خوشۀ همجوار را داراست.

بسامد کلی توالی‌های تولید شده از سایشی‌ها و انسدادی‌ها در مرز ترکیب با دو اندام فعال، حدود 88/2برابر بیشتر از تولید با یک اندام فعال است. به جز توالی دوانسدادی، در سه گروه توالی دیگر، هر سه نوع توالی هم محل تولید، همجوار و متباین وجود دارد. گرچه در توالی‌های دوانسدادی تولید همجوار وجود ندارد، بیشترین بسامد توالی‌های هم محل تولید در این گروه دیده می‌شود. چهار همخوان انسدادی [c, d, b, t] بسامد بالایی در تشکیل توالی‌های هم ‌محل تولید دارند. همچنین بیشترین بسامد توالی همجوار در گروه انسدادی- سایشی دیده می‌شود.

نمودارهای (1- الف تا د) بسامد خوشه‌ها و توالی‌های انسدادی و سایشی متباین را نشان می‌دهد. این نمودارها با توجه به بسامدهای ارائه شده در ستون سوم در جدول (7) رسم شده است. محل‌های تولید براساس دسته‌بندی کتفورد (2002) ارائه شده است. در خوشه‌ها و توالی‌ها متباین چهار حالت امکان‌پذیر است، مثلا دو محل تولید توسط دو اندام جداگانه اما کنار هم، مانند توالی یا خوشۀ »ملازی با کامی»، یا یک محل تولید دیگر میان آنها فاصله باشد مانند توالی یا خوشۀ «دولبی با کامی» که محل تولید «دندانی- لثوی» میان آنها فاصله ایجاد کرده است. در نمودار (1- الف تا د) خط آبی با نشانگر لوزی نماینده بسامد خوشه و خط قرمز با نشانگرهای مربع، بسامد توالی را نشان می‌دهد. محور عمودی بسامد هر کدام از گروه‌ها و محمور افقی با چهار شماره، تعداد محل‌های تولید را که بین دو عضو خوشه یا توالی فاصله ایجاد می‌کنند، نشان می‌دهد.

با توجه به خطوط آبی در نمودارهای (1- الف تا د) هر چه تعداد محل‌های تولید دیگر، میان دو عضو خوشه، افزایش می‌یابد، بسامد تولید خوشه کاهش می‌یابد. تنها موردی که نظم مشخصی در روند تولید خوشه‌ها دیده نمی‌شود، خوشه‌های دوانسدادی است. بهترین حالت تولید خوشۀ دوانسدادی زمانیست که یک محل تولید دیگر، میان محل تولید دو همخوان انسدادی تشکیل دهندۀ خوشه وجود داشته باشد. در نتیجه در تولید خوشه‌های متباین، هر چه محل تولید همخوان‌ها به هم نزدیک‌تر باشد، تولید خوشه آسان‌تر است.

با توجه به خطوط قرمز رنگ، در تولید توالی‌های متباین دوانسدادی و سایشی- انسدادی، هر چه تعداد محل‌های تولید دیگر، میان دو عضو توالی، افزایش می‌یابد، بسامد تولید توالی کاهش می‌یابد. در مورد توالی دوسایشی، افزایش بسامد اندکی در موقعیت (2) در محور افقی قابل مشاهده است. پس از آن  روند نزولی در بسامد توالی‌های دو سایشی دیده می‌شود. در نتیجه بیشترین بسامد توالی‌های متباین دوسایشی زمانیست که یک محل تولید دیگر، میان دو همخوان وجود داشته باشد. در توالی‌های متباین انسدادی- سایشی رابطۀ مشخصی میان تعداد محل‌های تولید فاصله‌‌انداز میان دو عضو توالی و بسامد توالی دیده نمی‌شود.

نمودار 1)  بسامد  خوشه‌ها و توالی‌های انسدادی و سایشی متباین با توجه به دیدگاه کتفورد (2002)