مطالعۀ کیفی دلایل و زمینه‌های مشارکت‌نکردن زنان سرپرست خانوار در برنامه‌های توانمندسازی

مقدمه و بیان مسئله

توانمندسازی در بیش از یک قرن اخیر با حرفۀ مددکاری اجتماعی همگام بوده است؛ هرچند امروزه به واژه‌ای پرکاربرد تبدیل شده است که گروه‌ها و نهادهای مختلف، آن را در زمینه‌های گوناگون به کار می‌برند. امروزه، نگرانی ویژۀ موجود درزمینۀ مددکاری اجتماعی افزایش حجم جمعیت‌هایی است که به‌طور سنتی ضعیف‌ترین اقشارند یا کمترین منابع اجتماعی را در اختیار داشته‌اند. زنان و به‌ویژه زنان سرپرست، یکی از این گروه‌های اجتماعی هستند که ازنظر اجتماعی وظایف متعددی دارند و توانمندی آنها به قدرتمندی سایر افراد و حتی اعضای خانواده منجر می‌شود. زنان به شکل نیمی از پیکرۀ هر جامعه‌ای به تناسب نقش خود، نقش‌های مهمی را در زندگی اجتماعی ایفا کرده‌اند. آنها از مهم‌ترین مخاطبان و گروه‌های اجتماعی مؤثر در فرایند توسعه به شمار می‌روند و در هر جامعه‌ای عامل مؤثری در پیشبرد اهداف توسعه‌اند.

در بسیاری از جوامع، مداخلات سیاسی برای بهبود رفاه کودکان و زنان و به‌ویژه، نقش زنان در مراقبت از کودکان انجام می‌شود که بیشتر این اقدامات، به بهبودی پایگاه زنان و نابرابری جنسیتی منجر می‌شود. در این میان، توانمندسازی زنان به‌صورت یک راهبرد، نقش مهمی در دستیابی به اهداف مربوط به کاهش فقر، ریشه‌کن‌‌ کردن گرسنگی و بهبود امنیت غذایی بازی می‌کند
 ( 56:Malapit & Quisumbing, 2015). به تعبیر سالمون[1] (1976) برای هر جامعه، گروه یا فردی که تبعیض نظام‌یافته و نهادینه‌شده را تجربه می‌کند، توانمندسازی هدف مناسبی است. توانمندسازی تلاش می‌کند توانایی کسب قدرت را در افراد، خانواده‌ها، گروه‌ها و جوامع افزایش دهد. توانمندسازی فرایند افزایش قدرت فردی، بین‌فردی یا سیاسی برای اقدام افراد به‌منظور بهبود وضعیت زندگی است (سالمون، 1976، به نقل از گوتیرز و همکاران، 1396: 22 و 64).

نخستین اصطلاح توانمندسازی زنان، در جنبش حمایت از حقوق زنان استفاده شده که در یک گفتمان مربوط به فمینیسم، درخصوص تأثیر آموزش‌وپرورش بر نقش افراد در سیاست متمرکز شده بوده است. در میانۀ دهۀ 1980، توانمندسازی زنان بخش مهمی از مباحث مربوط به جنسیت و توسعه بوده که بر تفکر توسعه‌ بسیار تأثیرگذاشته است. این مفهوم، بیشتر به‌وسیلۀ نقدهای فمینیستی توسعه یافته است و ضمن مرتبط‌بودن با رویکرد جنسیت و توسعه، راه‌هایی را به چالش می‌کشد که زنان در فرایند توسعۀ مسئولیت خود افزایش می‌دهند. بسیاری از سازمان‌ها واژۀ توانمندسازی را به مسائل جنسیتی منحصر کرده‌اند؛ اما روشن است توانمندسازی یک مسئلۀ جنسیتی نیست؛ بلکه به طیف وسیعی از سایر تفاوت‌های اجتماعی مانند طبقه، ناتوانی و قومیت نیز مربوط می‌شود (Luttrell et al., 2009: 2-4).

در این فرایند، افراد یک جامعه ضمن برخورداری از نوعی خوداعتمادی قادر به ارزیابی درست و شناخت واقعی خویش هستند؛ به‌طوری‌که از تـوانایی‌ها و قابلیت‌های خویش، برای رسیدن به هدف‌های خود آگاه می‌شوند و به این صورت، احتمالاً با افزایش توانمندی خود، به هدف‌های مد‌نظر دست می‌یابند. سه عنصر زمینۀ توانمندسازی را در یک محیط به وجود می‌آورند که عبارت‌اند از: نگرش‌ها، روابط و ساختار سازمانی. هریک از این عناصر هم باید تغییر کنند تا افراد توانمند شوند؛ در غیر این صورت، تلاش‌ها به هدر خواهند رفت (نیازی و کارکنان‌نصرآبادی، 1388: 22). توانمندسازی انواع مختلفی دارد که برخی از آنها عبارت‌اند از: توانمندسازی روان‌شناختی، توانمندسازی اجتماعی، توانمندسازی سیاسی، توانمندسازی اقتصادی و توانمندسازی شغلی. تعیین انواع توانمندسازی به معنای مرزبندی مشخص هریک از اینها نیست؛ زیرا در عمل، تمامی این ابعاد با یکدیگر مرتبط هستند و این تقسیم‌بندی برای درک و شناخت بهتر است (کریمی‌وکیل و همکاران، 1396: 25).

امروزه، در مجامع بین‌المللی مربوط به مباحث توسعه، بر حضور زنان در فرآیند تدوین سیاست‌ها و اجرای آنها بسیار تأکید می‌شود و مسلماً زنانی قادرند در آنها مشارکت داشته باشند که ظرفیت، قابلیت و توانمندی لازم را داشته باشند. همچنین، افزایش مشارکت زنان در امر توسعه، به همان اندازه که موضوعی اجتماعی است، موضوعی اقتصادی نیز قلمداد می‌شود؛ زیرا شاید در صورت شناخت تمام منافع این امر، بشود ادعا کرد سرمایه‌گذاری در آموزش زنان، پربازده‌ترین سرمایه‌گذاری در جهان درحال‌توسعه به شمار می‌رود (Luttrell et al., 2009: 4).

پژوهش‌ها نشان می‌دهد قواعد و منابع دسترسی زنان به خدمات اجتماعی و اقتصادی کافی نبوده است و آنان را در معرض آسیب قرار می‌دهد که به‌ویژه این آسیب‌پذیری در سیستم خانواده، وضعیت شغلی زنان و سیستم‌های حمایتی بیشتر است. کمبود این منابع، به‌جز در معرض آسیب قراردادن سیستم خانواده، به تبعیض شغلی هم می‌انجامد و تبعیض شغلی نیز از عواملی است کـه زنان را از رفاه اجتماعی محروم می‌کند و به ناکارآمدی آنان منجر می‌شود (Grube-Farrell, 2002: 342).

زنان ممکن است به هر دلیلی متولی امور خانواده باشند که به‌جز این مسئولیت، برخی باورهای نامناسب فرهنگی و مسائل اقتصادی هم، زندگی آنان را با چالش‌های جدیدی روبه‌رو می‌کند. زنان سرپرست خانوار، باوجود همۀ این مشکلات می‌کوشند چون چتری حمایتی بر سر خانواده و تکیه‌گاه فرزندانشان باشند؛ اما در این راه، لطمه‌های روحی، جسمی و اجتماعی متعددی آنها را تهدید می‌کند و به همین دلیل، پایگاه عاطفی و حمایتی آنان سست شده است. معمولاً عواملی چون طلاق، فوت، بیماری، غیبت، ازکارافتادگی و اعتیاد شوهر، زمینۀ آسیب‌پذیری زنان سرپرست خانوار را فراهم می‌کند. این زنان، باید به‌جز نقش سرپرستی خانوار (که گاه ناخواسته به آنها تحمیل شده است) نقش مادری و زن خانواده را نیز بر عهده بگیرند و درصورت برنیامدن از عهدۀ نقش‌های خود، ممکن است آسیب‌های متعددی به خانواده وارد شود. این افراد به دلیل فقر اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی در تعاملات اجتماعی و اقتصادی و فرهنگی حضور ندارند و برای همین، به توجه جدی نیاز دارند. نارضایتی از زندگی، ضعف اعتماد اجتماعی، ضعف حمایت اجتماعی و داشتن مسئولیت‌های زیاد در زندگی به افزایش فشارهای زندگی زنان سرپرست خانوار منجر می‌شود. این زنان، به میزان کافی از زندگی‌شان رضایت ندارند و اعتمادشان نسبت به اطرافیان و اجتماع، کم است. گذشته از آن، آنها چندان از طرف اطرافیان و اجتماع حمایت نمی‌شوند و نقش‌های متعددی در زندگی‌شان ایفا می‌کنند؛ به این ترتیب، فشارهای زیادی را در زندگی خود احساس و تحمل می‌کنند (بابایی‌فرد، 1393: 111). به عبارتی تمامی این مشکلات مانند حلقه‌های زنجیر همدیگر را تقویت و فشار مضاعفی را بر زنان وارد می‌کنند (عسکری و جوادیان، 1396: 427).

همچنین، بیشتر زنان سرپرست خانوار، خانه‌دارند و استقلال و تمکن مالی ندارند؛ بنابراین، بعد از پذیرش سرپرستی خانواده، درزمینۀ کسب شغل مناسب و درآمد مکفی موفق نمی‌شوند و درنتیجه،گذشته از راهیابی به بخش مشاغل غیررسمی، ساده و کم‌ارزش، درآمد بسیار کمتری نسبت به مردان هم‌ردیف خود دریافت می‌کنند. درنهایت، کم‌بودن میزان درآمد خانوار در این خانواده‌ها در مقابل زیادبودن هزینه‌های زندگی آنان را به ورطة فقر می‌کشاند (قلی‌پور و رحیمیان، 1390: 47)؛ بنابراین، طرح‌های توانمندسازی درزمینۀ کاهش مشکل اصلی این خانواده‌ها، یعنی تأمین معاش، کمک‌کننده است.

اگر برای این زنان امکانات و برنامه‌های هدفمندی درخصوص توانمندسازی آنان فراهم نشود، روزبه‌روز بر دردها و پیچیدگی‌های این افراد در تمامی ابعاد زندگی اعم از اقتصادی، اجتماعی و روانی افزوده می‌شود. به تعبیر گیلیانو[2] (2014)، زنان برای اینکه به نقش‌ها و وظایف خود عمل کنند، باید توانمند بشوند؛ زیرا یک زن ازطریق توانمندی قادر است نقش‌های عاطفی، عقلانی، اجتماعی و اقتصادی خود را ایفا کند (گیلیانو، 2014، به نقل ازکریمی‌وکیل و همکاران، 1396: 32).

توانمندسازی زنان شامل تغییر تفکرات و اقدامات شخصی، بین شخصی و فرهنگی است که روی‌هم‌رفته، به افزایش قدرت فردی و سیاسی زنان منجر می‌شود (گوتیرز و همکاران، 1396: 64). توانمندسازی زنان، مستلزم برداشتن موانع و تحول در نهادهایی است که زنان را در استفاده از توانمندی‌های خود آزاد می‌گذارند؛ درحالی‌که قابلیت‌ها و ویژگی‌های زمینه‌ای و عاملیت زنان، اعم از تحصیلات، اشتغال و فرهنگ، در فرآیند توانمندسازی نقش بسزایی ایفا می‌کند. همچنین، رفع تبعیض در بازار کار، دسترسی به منابع مالی، برخورداری از حق مالکیت قانونی، مشارکت احتمالی نهادهای دیگر در نگهداری از کودکان، تقسیم کار در منزل و سلامت زنان برای ایفای نقش خویش در مقام مادر و مدیر خانه، ازجمله عواملی هستند که در توانمندسازی زنان مؤثرند (کتابی و همکاران، 1384: 7)؛ بر این اساس، نهادهای (مثل سازمان بهزیستی) متولی برنامه‌هایی برای توانمندسازی زنان، باید هنگام ارائۀ برنامه‌های توانمندسازی وضعیت این افراد را در نظر بگیرند تا این طرح‌ها بیشترین بازدهی را داشته باشند.

به‌طورکلی برای توانمندسازی زنان باید وضعیتی فراهم کنند که در آنان، احساس اعتماد و امنیت ایجاد شود. این احساس توانمندسازی زنان سرپرست خانوار، یعنی رهایی از ترس، خطر و احساس دوری از هرگونه تعهد، یکی از نیازهای اصلی و اساسی انسان‌ها از آغاز زندگی بوده است. درواقع، درصورت در امان بودن جان، مال و سلامتی زنان سرپرست خانوار در جامعه و تعاملات اجتماعی می‌شود گفت آنان احساس امنیتی دارند که ازطریق اعتماد به دیگران تأمین می‌شود؛ بنابراین، درجۀ اعتمادورزی به دیگران، باعث شده است این زنان، قادر شوند با اطمینان‌ خاطر بیشتری در برنامه‌های توانمندسازی شرکت کنند.

وقتی زنان توانمند می‌شوند، احساس خوداثربخشی یا به عبارتی احساس می‌کنند توانایی و مهارت لازم را برای انجام‌دادن موفق یک فعالیت دارند. زنان توانمندشده، ضمن احساس برتری باور دارند که برای رویارویی با چالش‌های تازه آماده‌اند و قدرت رشد دارند (فلاح‌قنبری، 1393: 7). اجرای برنامه‌های توانمندسازی برای زنان سرپرست خانوار نیز، به اشتغال، افزایش میزان درآمد و ارتقای پایگاه اجتماعی اقتصادی، منجر و با آموزش شغلی از وابستگی آنها به سازمان‌های حمایتی نیز کاسته می‌شود (کیمیایی، 1390: 63).

زنان سرپرست خانوار به‌صورت فردی و جمعی در وضعیت تبعیض‌آمیز و بی‌قدرتی زندگی می‌کنند؛ بنابراین، توانمندسازی آنان بخشی لازم و ضروری در بینش، عمل مددکاری اجتماعی و تلاش برای عدالت اجتماعی است. توانمندسازی زنان، ابعاد سرمایۀ اجتماعی چون حس همکاری و همیاری، اعتمادبه‌نفس، خودباوری، روابط پایدار و نهادی‌شده و مشارکت‌های گروهی آنان را تقویت می‌کند (عباس‌زاده و همکاران، 1393: 112). به این ترتیب، سرمایه‌گذاری دولت در عرصۀ تعاونی‌های تولیدی و خدمات ویژۀ زنان سرپرست خانوار، به تقویت ابعاد سرمایۀ اجتماعی و به دنبال آن، حضور زنان توانمند در عرصۀ اجتماعی می‌انجامد (پارسای‌دولق و همکاران، 1394: 7523). طرح جامع توانمندسازی این زنان، در برنامۀ ششم توسعۀ کشور هم گنجانده شده است و اهدافی مانند این مسائل دارد: حمایت همه‌جانبۀ فردی، اجتماعی و اقتصادی از زنان سرپرست خانوار،‌ هم‌افزایی بین دستگاه‌ها و یکپارچه‌سازی حمایت‌ها در قالب یک فرآیند منسجم و کامل،‌ جلب بیشترین مشارکت‌ سازمان‌های مردم‌نهاد، تسهیل فرآیند توانمندسازی، ‌اشتغال، تولید و عرضۀ محصولات و ایجاد امنیت شغلی و پایداری وضعیت مطلوب زنان سرپرست خانوار.

براساس این مطالب، در کشور ما بسیاری از مؤسسات مددکاری اجتماعی با نظارت سازمان بهزیستی مسئولیت ارائۀ خدمات و برنامه‌های توانمندسازی زنان را به عهده دارند. برنامه‌هایی که از طرف ادارۀ بهزیستی و با همکاری مؤسسات مددکاری اجتماعی برای این افراد در نظرگرفته شده است، بیشتر ابعاد اقتصادی زندگی آنان را پوشش می‌دهد و کمتر به ابعاد جسمی، روانی و اجتماعی زنان توجه می‌کند. این برنامه‌ها شامل وام قالی‌بافی، وام خرید خودرو برای کار در آژانس‌های مسافربری، کاریابی در مؤسسات خدماتی برای نگه‌داری از سالمند، کار در مراکز تولیدی، کلاس‌های مهارت آموزی مانند چرم‌دوزی، خیاطی، گلسازی و مواردی از این قبیل هستند. یکی از وظایف مهم مؤسسات مددکاری اجتماعی، شناسایی زنان سرپرست خانواری است که قدرت توانمندشدن دارند؛ اما در برخی موارد، آنان باوجود داشتن وضعیت اولیۀ بازتوانی به دلایل نامعلومی از برنامه‌های توانمندسازی استقبال نمی‌کنند و به مشارکت در آن برنامه‌ها تمایل ندارند. باتوجه به همین موضوع، نویسنده برای پاسخگویی به این سؤال، مقالۀ حاضر را با هدف مطالعۀ دلایل و زمینه‌های مشارکت‌نکردن زنان در برنامه‌های توانمندسازی ادارۀ بهزیستی انجام داده است.

بررسی پیشینه

مطابق مرور پژوهش‌های قبلی تعداد کمتری از مطالعات در حوزۀ توانمندسازی زنان، توانمندسازی زنان سرپرست خانوار را بررسی کرده‌اند. در ایران، بیشتر این مطالعات، عوامل مرتبط با توانمندسازی زنان سرپرست خانوار را مطالعه و سایر آنها جنبه‌های دیگری از زندگی این زنان را بررسی کرده‌اند. در این زمینه، اکبری‌ترکمانی و همکاران (1397) با هدف توانمندسازی زنان سرپرست خانوار تحت پوشش یکی از مراکز بهزیستی شهر اصفهان، ‌پژوهشی انجام داده‌اند. درحقیقت، یازده نفر از زنان سرپرست خانوار، با استفاده از تکنیک گروه متمرکز و مصاحبه‌های نیمه‌ساخت‌یافته سنجیده شده‌اند. نتایج مطالعه نشان می‌دهد فقر اقتصادی، مشکلات جسمی و روانی، ناامنی محیط کار و حمایت‌نکردن اجتماعی اطرافیان، از موانع توانمندسازی این زنان است. کریمی‌وکیل و همکاران (1396) مقاله‌ای با نام «اثربخشی برنامۀ آموزشی توانمندسازی روان‌شناختی بر درماندگی آموخته شدۀ زنان سرپرست خانوار» نوشته‌اند که طبق نتیجۀ آن، برنامۀ آموزشی توانمندسازی روان‌شناختی بر کاهش درماندگی آموخته‌شدۀ زنان سرپرست خانوار تأثیر دارد. احمدنیا و قالیباف (1396) با هدف مطالعه تجربیات، چالش‌ها و ظرفیت‌های زنان سرپرست خانوار در شهر تهران، پژوهشی کیفی انجام داده‌اند. مطابق نتایج حاصل‌شده، قرارگرفتن در جایگاه مسئول خانواده، میزان استرس و اضطراب این زنان را در زندگی افزایش داده است؛ اما همچنین، با پذیرش مسئولیت زندگی اعتمادبه‌نفس آنها نیز روندی صعودی پیدا کرده است؛ چنانکه این زنان، به‌تدریج، نگاه مثبت‌تری به خود و توانایی‌هایشان پیدا کرده‌اند. گذشته از آن، براساس یافته‌های این پژوهشگران، اشتغال منقطع، الگوی رایج در میان زنان سرپرست خانوار متعلق به طبقۀ پایین بوده است و اشتغال دائم یا بیکاری الگوی رایج در زنان سرپرست در طبقۀ متوسط و بالاست. رفعت‌جاه و ربیعی (1395) تجربۀ ایفای هم‌زمان نقش شغلی خانوادگی در زنان سرپرست خانوار را با روش کیفی ارزیابی کرده‌اند. براساس نتایج به‌دست‌آمده، این زنان ازنظر اختلالات روانی مثل اضطراب، خستگی و افسردگی نسبت به سایر زنان در وضعیت نامطلوبی قرار دارند؛ اما در مقابل، با عنایت به نظریۀ اعتلای نقش، اشتغال به‌صورت یک نقش جدید، موجب افزایش عزت نفس، استقلال مالی و کسب حمایت اجتماعی گسترده‌تری شده است. همچنین، اشتغال با ایجاد حس مفیدبودن، بخشی از نیازهای روانی زنان سرپرست خانوار را تأمین کرده و گسترش عاملیت، توانمندی و خودباوری این زنان را در پی داشته است. رجبی و همکاران (1395) نیز در مطالعۀ خود به این نتیجه رسیده‌اند که میان اضطراب اجتماعی و خودباوری زنان سرپرست خانوار تحت حمایت کمیتۀ امداد ارومیه، رابطۀ منفی معناداری وجود دارد؛ اما بین خودباوری و کارآفرینی این زنان، رابطۀ مثبت معناداری مشاهده شده است. کریم‌زاده و همکاران (1395) با هدف بررسی موانع مشارکت زنان بلوچ در فعالیت‌های اقتصادی و اجتماعی در استان سیستان و بلوچستان، مطالعه‌ای انجام داده‌اند. طبق نتایج این پژوهش، ساختار فرهنگی و اجتماعی، موانع اقتصادی، موانع قانونی و موانع آموزشی در کم‌بودن مشارکت زنان بلوچ نقش دارند. نوابخش و همکاران (1394) نیز درک بومی از توانمندی اجتماعی و اقتصادی زنان آسیب‌پذیر شهر تهران را با روش ترکیبی بررسی کرده‌اند. براساس نتیجۀ پژوهش کیفی آنان، اشتغال، متوازن‌سازی درآمد و هزینه، پس‌انداز و کارآفرینی در تداوم‌بخشی و پایدار‌سازی توانمندی اقتصادی افراد، نقش تعیین‌کننده و بسزایی دارند. همچنین، زندگی چند خویشاوند در کنار هم، خانواد‌ه‌گرایی، سرمایۀ اجتماعی، همیاری‌، همبستگی اجتماعی و حمایت از یکدیگر، ازجمله عوامل مؤثر در رشد توانمندی این زنان است. مطابق نتایج به‌دست‌آمده از مطالعۀ کمی نیز دو عامل آموزش و اشتغال، ازجمله مهم‌ترین عوامل تأثیرگذار بر توانمندسازی زنان آسیب‌پذیر هستند. ذوقی‌گنجعلی‌خانی (1394) در پژوهشی با عنوان «تأثیر مشکلات اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی بر زندگی زنان سرپرست خانوار» به این نتیجه رسیده‌اند که این زنان، با مشکلات و موانع عدیدۀ اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی روبه‌رو هستند و باتوجه‌به گسترۀ مشکلات، تسهیلات فراهم‌شده توسط سازمان‌های دولتی قادر نیست نیاز آنان را برآورده سازد. پارسای‌دولق و همکاران (1394) با هدف بررسی عوامل مؤثر بر توانمندسازی زنان سرپرست خانوار، با تأکید بر مدیریت مشارکت‌های همگانی به روش اسنادی و کتابخانه‌ای مطالعه‌ای را انجام داده‌اند. آنان با استفاده از نظریه‌های توانمندسازی و رفاه و با تأکید بر نقش مدیریت سرمایۀ اجتماعی نتیجه گرفته‌اند که با تقویت شاخص‌های تعاون، همکاری، اعتماد و هنجارهای غیررسمی در میان زنان، می‌شود افزایش مشارکت گروهی و توانمندی آنان با سرمایۀ اجتماعی زیاد را مشاهده کرد. بابایی‌فرد (1393) در پژوهش خود با هدف بررسی عوامل اجتماعی مؤثر بر فشارهای زندگی زنان در شهرهای کاشان و آران و بیدگل، نشان داده است به موازات افزایش رضایت از زندگی، اعتماد اجتماعی و حمایت اجتماعی فشارهای زندگی زنان سرپرست خانوار کمتر و در مقابل، با افزایش مسئولیت‌پذیری و تعداد افراد تحت سرپرستی، فشارهای زندگی آنها نیز بیشتر می‌شود. کرمانی و همکاران (1391) پژوهشی با موضوع عوامل مؤثر بر توانمندی زنان سرپرست خانوار انجام داده‌اند. براساس یافته‌های آنان، توانمندی اقتصادی (که ناظر بر انگیزۀ پیشرفت، خودمختاری، مهارت‌های فنی، اشتغال و درآمدزایی است) بر توانمندسازی زنان سرپرست خانوار به‌صورت قوی تأثیر می‌گذارد. در بین متغیرهای زمینه‌ای نیز درخصوص متغیر توانمندی زنان، سن، اثر منفی و مدت سرپرستی اثر مثبت داشته است. همچنین، درمجموع، میزان توانمندی زنان مطلقه نسبت به سایر زنان بیشتر بوده است. مطابق پژوهش قادری و همکاران (1391) با عنوان «میزان توانمندی زنان متأهل و عوامل مرتبط با آن» عواملی چون نابرابری در دسترسی به آموزش، اشتغال و غیرممکن‌ بودن کسب مهارت‌های حرفه‌ای، تبعیض جنسی و تصورات قالبی جنسیتی ازجمله موانع توانمندی زنان محسوب می‌شوند. کیمیایی (1390) نیز در پژوهشی با موضوع شیوه‌های توانمندسازی زنان سرپرست خانوار، نتیجه گرفته که اجرای برنامۀ توانمندسازی سبب شده است زنان سرپرست خانوار در حوزه‌های مختلف روان‌شناختی مانند این موارد، توانمند شود: عزت نفس و خودارزشمندی، خودکارآمدی، کنترل زندگی، قدرت تصمیم‌گیری و حل مسئله و افزایش سازگاری. قلی‌پور و رحیمیان (1390) مقاله‌ای با موضوع «رابطۀ عوامل اقتصادی، فرهنگی و آموزشی با توانمندسازی زنان سرپرست خانوار» نوشته‌اند. طبق نتایج آنها بین آموزش‌های عمومی، مهارت‌آموزی، درآمدزایی، وام‌های کم‌بهره، کمک‌های غیرنقدی و مالکیت، رابطة معنادار و مثبتی وجود دارد. گذشته از آن، آنان نشان داده‌اند پرداخت وام، آموزش عمومی، طرح‌های درآمدزایی، کمک‌های غیرنقدی، سهام عدالت و مهارت‌آموزی به ترتیب از مهم‌ترین عوامل مؤثر بر توانمندسازی زنان سرپرست خانوار هستند. کتابی و همکاران (1384) در پژوهش خود با عنوان «پیش‌شرط‌ها و موانع توانمندسازی زنان؛ مطالعۀ موردی زنان شهر اصفهان» به این نتیجه رسیده‌اند که افزایش تحصیلات و سلامتی، اعطای حق مالکیت قانونی، افزایش توان مالی، رفع تبعیض در بازار کار و حذف موانع سنتی در توانمندسازی زنان مؤثر است. نتایج دیگر این تحقیق نشان می‌دهد باورهای سنتی مانع مهمی بر سر راه گسترش و تقویت توانمندسازی زنان است.

سل و مینوت^[3] (2018) پژوهشی با موضوع «عوامل مؤثر بر توانمندسازی زنان روستایی کشور اوگاندا» انجام داده‌اندکه براساس آن، بین توانمندسازی زنان با عواملی چون سن، تحصیلات و نزدیکی به جادۀ آسفالت برای فروش محصولات، رابطۀ معناداری وجود دارد؛ اما در این میان، همبستگی سن و تحصیلات با توانمندسازی قوی‌تر بوده است. مطابق مقالۀ داس و دوتا^[4] (2016) با عنوان «رابطۀ توانمندسازی مادران با آموزش کودکان در منطقۀ کریمگنج کشور هند» بین توانمندسازی مادران با مسئله‌ای مانند آموزش فرزندانشان و همچنین، با دستاوردهای آموزشی کودکان رابطۀ معناداری دیده می‌شود. اسماعیل^[5] و همکاران (2016) پژوهشی با هدف مطالعۀ نقش میل و انگیزه در موفقیت کارآفرینی مادران سرپرست خانوار انجام داده‌اند که طبق نتایج آن، بین ریسک‌پذیری و تحمل ابهام، با میل به کارآفرینی همبستگی زیادی دیده می‌شود. همچنین، میل به کارآفرینی نیز با موفقیت در کارآفرینی ارتباط معناداری دارد. آنها به این نتیجه نیز رسیده‌اند که تحمل ابهام و ریسک‌پذیری مادران باعث می‌شود آنان برای انجام فعالیت‌های کارآفرینانه، تمایل داشته باشند. مقالۀ دلا کامپوس^[6](2015) با موضوع «توانمندسازی زنان روستایی ازطریق حمایت اجتماعی» به‌وسیلۀ سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد (فائو) در شهر روم ایتالیا منتشر شده است و براساس نتیجۀ آن، کاهش فقر و حمایت اجتماعی نیز در ارتقاء توانمندسازی اقتصادی زنان و کاهش نابرابری جنسیتی نقش مهمی دارد. همچنین، طرح‌های حمایت اجتماعی ممکن است دسترسی زنان را به منابع تسهیل کند. مطابق سایر نتایج، درخصوص طرح‌های توانمندسازی اقتصادی زنان،عواملی مانند ظرفیت‌ها، نیازها و تمایلات و همچنین، توسعۀ مهارت‌های آنان تأثیرگذار است. درنهایت، برنامه‌های توانمندسازی زنان باید با سایر برنامه‌های معیشتی و خدمات اجتماعی آنان هماهنگ باشد. سایگال و ساراوات[7] (2013) در مقاله‌ای با عنوان «توانمندسازی زنان در هند» نشان داده‌اند توانمندسازی زنان، به متغیرهای مختلفی ازجمله موقعیت جغرافیایی، وضعیت تحصیلی، پایگاه اجتماعی، فرصت‌های اقتصادی و مشارکت وابسته است. بانرجی و گاش^[8] (2012) نیز مطالعه‌ای را با نام «عواملی که در توانمندسازی مؤثر است؛ مطالعۀ اعضای خوداشتغالی هند» با هدف عوامل مؤثر بر شاخص‌های مختلف توانمندسازی در میان زنان 26سالۀ مبتلا به سل انجام داده‌اند. نتایج کار آنان نشان می‌دهد آموزش به‌طور معناداری بر ابعاد مختلف توانمندسازی تأثیر می‌گذارد و اعضای گروه آموزش‌دیده نیز، بیشتر به شکل توانمند و کارآموز در جامعه دیده می‌شوند.

چارچوب مفهومی پژوهش

توانمندسازی ازجمله مباحثی محسوب می‌شود که در دهه‌های اخیر، در حوزه‌های مختلف اقتصاد، مدیریت، توسعۀ اجتماعی، سیاست، حقوق، بهداشت و سلامت مطرح و به کار گرفته شده است. در حوزۀ علوم اجتماعی و انسانی نیز از توانمندسازی برای گسترش و اجرای مددکاری اجتماعی و همچنین، به‌صورت جنبه‌ای از مددکاری اجتماعی انتقادی و ضدتبعیض استقبال شده است؛ برای مثال، به اعتقاد سیمون، توانمندسازی در مددکاری اجتماعی هدف مطلوب و دیرپایی محسوب می‌شود (سیمون، 1995، به نقل از پین، 1391: 545).

 باتوجه‌به این مسائل، در مطالعۀ حاضر تلاش شده است نظریه‌ها و دیدگاه‌های مربوط به توانمندسازی در مددکاری اجتماعی با تأکید بر توانمندسازی زنان (و به‌ویژه زنان سرپرست خانوار) مرور و از آنها استفاده شود.

مالوکسیو[9] (1981) توانمندسازی در مددکاری اجتماعی را با نظریۀ سیستم‌های بوم‌شناختی مرتبط می‌داند؛ زیرا برای توانمندسازی باید توانایی افراد به‌منظور قدرت تعامل مؤثر با محیط‌، تقویت شود. به عبارتی دیدگاه توانمندی‌ها انسان‌محور یا ساختارگرا است؛ زیرا بر توانایی خود افراد در تعریف تعاملاتشان با محیط تأکید دارد. در هر حال، توانمندسازی به تفاوت‌ها در قدرت، ستم، محرومیت و طبقه بسیار اهمیت می‌دهد و آنها را جنبه‌هایی از جامعه می‌داند که مانع خودشکوفایی افراد شده‌اند؛ به‌طوری‌که لازم است به‌ شیوه‌ای عملی بر این موانع غلبه کنند (مالوکسیو، 1981، به نقل از پین، 1391: 546). نظریه‌های توانمندسازی زنان نیز بر مبنای تألیفات فمینیست‌ها و با تکیه بر تجارب کشورهای جهان سوم شکل گرفته‌اند. این نظریه‌ها خواستار قدرت‌دادن به زنان، نه به معنای برتری یک فرد بر فرد دیگر، بلکه به معنای افزایش توان آنها برای اتکاء به خود و گسترش حق انتخاب در زندگی هستند. اصولاً توانمندسازی زنان از دو طریق میسر می‌شود: نخست، حذف عواملی که مانع فعالیت زنان می‌شود و دوم، افزایش توانایی و قابلیت آنان. در این زمینه، ازنظر سارا لانگه، یکی از نظریه‌پردازان امور زنان، برای توانمندسازی زنان، باید پنج مرحله را طی کرد که آنها به ترتیب شامل رفاه، دسترسی، آگاهی، مشارکت و کنترل هستند (کتابی و همکاران، 1382: 11).

به اعتقاد گوتیزر و همکاران (1396)، توانمندسازی زنان متضمن آزادسازی نیرو و انرژی زنان است. ازنظر آنان، توانمندسازی زنان عبارت است از بیان حقیقت زندگی با صدای خود و کار جمعی برای ایجاد امکان بالقوه برای همه. گوتیرز، یک الگوی سه‌بخشی توانمندسازی زنان را مطرح می‌کند که شامل افزایش آگاهی از خود به شکل یک زن، کاهش شرمساری و خودملامتگری و سوم، پذیرش مسئولیت شخصی برای تغییر خود و جامعه است. به نظر او مجموعه‌ای از ترس‌ها ممکن است فرایند توانمندسازی و رشد آگاهی زنان را متوقف کند و این ترس‌ها این موارد را در بر می‌گیرند: ترس از تجاوز، ترس از دست دادن فرزندان، ترس‌های مذهبی، ترس از شکست و ترس از دست دادن هویت خود؛ بنابراین، آگاهی از ابعاد سیاسی و اجتماعی تجارب و مسائل زنان، شرمساری، خودملامتگری و ترس‌های آنان را کاهش می‌دهد. گذشته از آن، پذیرش مسئولیت حمایت از خود و دیگران نیز بخش بسیار مهمی از فرایند توانمندسازی زنان محسوب می‌شود (گوتیرز و همکاران، 1396: 72-65).

یک زمینۀ دیگر فعالیت برای توانمندسازی زنان، گسترش گروه‌های خودیاری و ارتقای آنها است. در این فعالیت، مددکاران از گروه‌هایی از افراد با مشکل مشترک، حمایت و آنان را دور یکدیگر جمع می‌کنند تا از یکدیگر پشتیبانی کنند. بیشتر راه‌حل‌های تازه برای مشکلات و نظرها و افکار جدید دررابطه‌با خدمات لازم و مناسب، از همین گروه‌ها بر می‌خیزد. این گروه‌ها یا خودشان خدمات را به وجود می‌آورند یا مؤسسات را تحت فشار قرار می‌دهند تا فعالیت‌ها و اقداماتشان را تغییر دهند. به نظر جک[10] (1995) گروه‌های خودیاری باید قدرت به دست آورند؛ زیرا اختیار آنها درخصوص قانون‌گذاری یا مدیریت خدمات توانمندسازی اندک است. توانمندسازی را نباید با قادرسازی اشتباه گرفت؛ زیرا قادرسازی کاری است که مددکاران، در زمان کمک‌کردن به سازمان‌ها و برای گسترش قدرت این نهادها انجام می‌دهند (جک، 1995، به نقل از پین، 1391: 544). براساس باور الیور حقوق سیاسی و اجتماعی ناشی از شهروندی باید مبنایی را به وجود آورد تا گروه‌های افراد ناتوان، قدرت کسب کنند. جنبۀ مهم کارکردن در این زمینه، مشارکتی‌کردن هرچه‌بیشتر ادارۀ خدمات است؛ به‌طوری‌که به مالکیت مشترک خدمات، تناسب و حساسیت فرهنگی منجر شود. جنبش مشتری‌گرایی برای توجه به این نکات ایجاد شده است. این جنبش بر ارتقای فرصت‌ها برای مشتریان تأکید دارد تا به این شیوه قادر باشند درزمینۀ خدمات نامتناسب با نیازهای خود، انتقاد و اعتراض کنند (الیور، 1966، به نقل از پین، 1391: 544).

برسفورد و کرافت (1993) معتقدند مشتریان ازطریق فعالیت و مبارزۀ گروهی باید خدمات موجود را تغییر دهند یا آنها را اصلاح کنند. چنین رویکردهایی دقیقاً هم با حمایت از گروه‌های خودیاری و هم با توسعۀ اجتماعی همراه هستند (برسفورد و کرافت، 1993، به نقل از پین، 1391: 544).

 طبق گفته کاتز[11] (1995) در فرایندهای مددکاری اجتماعی مشارکت و توانمندسازی را می‌شود از راه فراهم‌کردن امکان دسترسی به اطلاعات، شرکت در فرایند تصمیم‌گیری و توجه دقیق به دیدگاه‌های جایگزین ارتقا داد (کاتز، 1995، به نقل از پین، 1391: 544).

براساس عقیدۀ کرافت و برسفورد (1992) رویکرد مشارکتی در توانمندسازی خیلی ارزشمند است؛ زیرا به افراد حق می‌دهد و از آنان می‌خواهد در تصمیم‌ها و کارهای مربوط به خودشان دخالت داشته باشند. این امر، به افزایش مسئولیت منجر می‌شود و ضمن کارآمدتر و بسنده‌تر کردن خدمات، کمک می‌کند اهداف مددکاری اجتماعی محقق شود. همچنین، این مسئله کمک می‌کند تبعیض نهادینه‌شده به چالش کشیده شود (Croft & Beresford, 1992: 37).

از دیدگاه شمینگز، رویکرد عملی به فعالیت مشارکتی، شامل ترویج و پرورش تعاون و همکاری، اقدام متقابل، هدایت و حساسیت نسبت به خواست‌ها و نیازهای افراد است. مسئلۀ خودگردانی، مسئولیت فردی و خودشکوفایی زنان سرپرست خانوار، ازطریق توانمندسازی روابطی با رویکردهای شناختی و به‌ویژه رویکرد انسان‌محور دارد؛ زیرا این موضوعات، بر فرایند شناخت و تکیه بر توانایی و شایستگی زنان تأکید دارند (پین، 1391: 546)؛ درحالی‌که برخی از برنامه‌های توانمندسازی سازمان‌های حمایتی زنان، بدون توجه به وضعیت این زنان در نظر گرفته می‌شوند و این موضوع باعث می‌شود زنان مذکور احساس کنند این برنامه‌ها برای آنان مناسب نیست و درنتیجه، برای شرکت در آن برنامه‌ها تمایل نداشته باشند. بی‌میلی زنان در برنامه‌های توانمندسازی ممکن است مربوط به مبحث دیگری به نام درماندگی آموخته‌‌شده نیز باشد.

درماندگی آموخته‌شده[12]، نوعی حالت روان‌شناختی محسوب می‌شود که زمان ایجاد آن، وقتی است که فردی انتظار دارد پیامدهای زندگی کنترل‌ناپذیر باشند. درحقیقت، درماندگی آموخته‌شده، زمانی روی می‌دهد که افراد انتظار داشته باشند رفتار ارادی آنها بر پیامدهای مدنظر یا اجتناب‌شدۀ آنها تأثیری نداشته باشد. در این وضعیت، فرد انتظار دارد رویدادهای ناگواری اتفاق بیفتند که برای جلوگیری از وقوع آنها کاری نمی‌شود کرد. اگر محیط همچنان کنترل‌ناپذیر بماند، افراد سرانجام یاد می‌گیرند که تمام تلاش‌ها برای کنترل‌کردن بیهوده ‌است. وقتی کسی درخصوص تأثیر ناچیز یا بی‌تأثیربودن واکنش مخالف، بر موقعیت کنترل‌ناپذیر متقاعد شود، این موضوع بی‌ارادگی و درماندگی را نشان می‌دهد (هالجین و ویتبورن، 1392: 274).

به اعتقاد سلیگمن[13] (1987) وقتی در شخصی درماندگی آموخته‌شده شکل می‌گیرد، راه هرگونه امید و تلاش را سد می‌کند و در ذهن، نتیجۀ حرکت را به شکست‌های مجدد ختم می کند. درماندگی آموخته شده، موجب می‌شود افراد برای تغییر زندگی خود تلاش نکنند و به وضعیت حاضر خود اکتفا کنند؛ بنابراین، برای توانمندسازی آنها برای ایفای نقش‌های خود در جامعه، ابتدا باید آنها را از درماندگی آموخته‌شده رهانید (Ulusoy & Duy, 2013: 1441).

این موضوع، دربارۀ بسیاری از زنان سرپرست خانوار نیز مصداق دارد. در وضعیت درماندگی بسیاری از آنان تصمیم می‌گیرند به مستمری ناچیز سازمان‌های حمایتی بسنده کنند و عملاً برای بهبود وضعیت اقتصادی و اجتماعی خود تلاش نکنند؛ درنتیجه، آنها برای مشارکت در برنامه‌های توانمندسازی نیز انگیزه‌ای ندارند؛ زیرا نسبت به بهبود وضعیت اقتصادی و اجتماعی خود ناامیدند.

روش‌شناسی پژوهش

پژوهش حاضر مطالعه‌ای کیفی دانسته می‌شود که به روش نظریۀ زمینه‌ای انجام شده و در آن، از رویکرد برساختی چارمز استفاده شده است. این رویکرد، در مسیر ساخت معنی بر روی ارتباطات بین ذهنی نویسنده و مشارکت‌کننده معطوف است. پژوهشگر احساسات مشارکت‌کنندگان را مطابق تجربۀ آنان از هر پدیده یا فرایند، می‌سنجد یا تشریح و تحلیل می‌کند (چارمز، 2014 ، به نقل از حسن‌پور‌ازغدی و همکاران، 1397: 64). زمینۀ مدنظر مطالعه، زنان سرپرست خانواری هستند که تا ابتدای سال 1396 (زمان انجام مقاله) در ادارۀ بهزیستی شهر یزد پروندۀ خدمات حمایتی داشته‌اند. اطلاعات لازم، ازطریق انجام 30 مصاحبۀ نیمه‌ساخت‌یافته با زنان گردآوری شده و این افراد، با روش نمونه‌گیری هدفمند انتخاب شده‌اند؛ درنتیجه، برای این پژوهش با افرادی مصاحبه شده است که قادر باشند بیشترین اطلاعات متناسب با سؤالات مدنظر را در اختیار بگذارند. بیشتر این افراد از میان زنانی انتخاب شده‌اند که ازطریق ادارۀ بهزیستی و کلینیک‌های مددکاری اجتماعی غدیر و هادی (که بیشتر فعالیت‌های آنان درخصوص خدمت‌رسانی به زنان سرپرست خانوار است) معرفی شده‌اند. مهم‌ترین معیار برای انتخاب، زنانی بوده‌اند که از لحاظ توانایی جسمی و روانی توانایی بازتوانی داشته‌اند. در این پژوهش، نمونه‌گیری تا سطح اشباع داده‌ها ادامه یافته است و پس از دستیابی نویسنده به مشابه و تکراری بودن مفاهیم و پاسخ‌ها اشباع نظری اتفاق افتاده است.

فرایند تجزیه‌و‌تحلیل، به‌صورت هم‌زمان و مستمر با جمع‌آوری داده‌ها انجام شده و ضبط مصاحبه‌ها با رضایت مشارکت‌کنندگان انجام و قبل از آنها دربارۀ موضوع، هدف مقاله، روند کار، رعایت اصول اخلاقی و ... به افراد نمونه توضیحاتی داده شده است. به‌طور متوسط، مدت زمان هر مصاحبه بین 70-40 دقیقه به طول انجامیده و تجزیه‌وتحلیل داده‌های به‌دست‌آمده، با استفاده از روش کدگذاری نظری در 3 مرحلۀ کدگذاری باز (روند جزئی‌کردن، مقایسه‌کردن و مقوله‌بندی داده‌ها)، کدگذاری محوری (مفاهیم و مقوله‌های استخراج‌شده، در ترکیبی جدید به یکدیگر متصل شدند) و کدگذاری گزینشی انجام شده است.

در این مطالعه، برای اطمینان از صحت و اعتمادپذیری اطلاعات کیفی حاصل‌شده، از معیارهای اعتبارپذیری، مطمئن‌بودن، تأییدپذیری و انتقال‌پذیری استفاده شده است. برای این کار، درگیری و تماس مداوم پژوهشگر با مشارکت‌کنندگان و میدان پژوهش، مؤید اعتبارپذیری مقاله و نیز، تأیید مفاهیم و مقوله‌های استخراج‌شده از متن مصاحبه‌ها به کمک چند تن از مشارکت‌کنندگان (راهبرد کنترل به دست اعضا) نشان‌دهندۀ تأییدپذیری داده‌ها و نتایج پژوهش بوده است. ضریب اطمینان داده‌ها ازطریق نسخه‌نویسی در سریع‌ترین زمان ممکن و ثبت دقیق تمام مراحل پژوهش به دست پژوهشگر مدنظر بوده است. همچنین، در این مطالعه از روش نمونه‌گیری با بیشترین تنوع نیز بهره گرفته شده که هدف از آن، ذکر شواهد گسترده از متن مصاحبه‌ها بوده و این کار، به افزایش انتقال‌پذیری نتایج کمک می‌کرده است. منظور از نمونه‌گیری با بیشترین تنوع، انتخاب زنانی بوده که دربارۀ موضوع دیدگاه‌های متفاوت و همچنین، زمینه‌ها، سوابق و تجارب مختلفی داشته باشند.

یافته‌های پژوهش

برای ارائة تصویری ذهنی از مشارکت‌کنندگان، خلاصه‌ای از مشخصات زمینه‌ای آنها در جدول 1 ارائه شده است.

جدول 1- مشخصات مشارکت‌کنندگان در پژوهش

بعد از تجزیه‌وتحلیل اطلاعات حاصل از مصاحبه‌ها 7 مقولۀ اصلی دررابطه‌با دلایل و زمینه‌های مشارکت‌نکردن زنان در برنامه‌های توانمندسازی استخراج شده است که شامل احساس بی‌نیازی، رنجوری، اجبار به خانه‌نشینی، الزام به کار، فراز و نشیب وام، هزینۀ مسافت و ترس از شکست هستند.

جدول 2- مفاهیم و مقوله‌های استخراج‌شده