Detection of semantic sound in the Qur'an, based on the theory of the derivation of Ibn Jenni Case study of the combination of voices (H, R, M)

طرح مساله

ابن­جنی[1] زبان را آواهایی می­داند که اقوام مختلف مقصود خود را به وسیله آن بیان می­کنند (حجازی، 1379، 15). از آنجا که آوا، ابزار اصلی انتقال مفاهیم ذهنی به مخاطب و تجسیم معنا است، زبان­شناسان مباحث آواشناختی را اولین گام برای تفسیر زبان­ها تلقی می­کنند (خاقانی و فضیلت، 1393، 1). بر این اساس نقش آواهای القاگر که آهنگ آن­ها معنای خاصی را در ذهن تداعی می­کند، در تحلیل معانی قرآن کریم قابل توجه است. همچنین کشف ارتباط معنایی میان مشتقات به عنوان یکی از مباحث واژه شناسی[2] مقدمه­ای بر فهم آیات است، تعداد بالای واژگان اشتقاق کبیر در قرآن نیز تاکیدی بر ضرورت توجه به این پدیده زبانی است؛ بویژه آنکه در نظریه ابن جنی که منطبق بر صدامعنایی است، به ارتباط میان الفاظ و آواها در مشتقات اشاره دارد. بر این اساس مقاله حاضر درصدد است تا وجود این نوع واژگان در قرآن کریم را تبیین نماید و از رهگذر واکاوی زبانشناختی آواهای القاگر و کشف تناسب میان لفظ و معنا، به صورت نمونه، ارتباط معنایی بین مشتقات (ح،ر،م) و نقش این شناخت در فهم واژگان کلام الهی را بررسی کند  و به سوالات زیر پاسخ گوید:

1. بر اساس فرایند صدامعنایی دلالت­های معنایی چینش آوا در قرآن با محوریت آواهای (ح،ر،م) چیست؟
2. طبق نظریه ابن جنی، مشتقات حاصل از آواهای (ح،ر،م) از چه تناسب معنایی برخوردار هستند؟
3. تبیین ریشه­ای مبتنی بر داده­های معناشناسی آواها، اصل اشتقاق و کشف رابطه معنایی ترکیب­های مختلف (ح،ر،م) چه کارکردی دارد؟

1. پیشینه و ضرورت پژوهش

آواشناسی، با انگیزه ادای صحیح الفاظ قرآنی پیشرفت یافت (زکی حسام الدین، 2000م، 104) و نقش آوا در درک بهتر مفاهیم قرآنی، مورد توجه اندیشمندان قرار گرفت. از این رو در کتاب­هایی از قبیل "التفسیر البیانی للقرآن الکریم" (1347ش) تالیف عائشه عبدالرحمن بنت الشاطئ، "پرتوی از قرآن" (ش1362) تالیف  محمود طالقانی، "اعجاز القرآن و البلاغه النبویه" (1421ق) تالیف مصطفی صادق رافعی و "التصویر الفنی فی القرآن" (1800م) تالیف سید قطب، به این پدیده زبانی در قرآن مجید، به گونه­ای ویژه توجه شده است.  محمد حسین علی الصغیر در کتاب "الصوت اللغوی فی القرآن" (2000م) به کلیات مبحث آواشناسی و جنبه اعجاز موسیقایی و زیبایی­شناختی در قرآن کریم پرداخته است، همچنین در مقاله «التحلیل الموسیقی لآی القرآن الکریم» نوشته (سیدی و عبدی، 1384، 59) دیدگاه­های گذشته و جدید در زمینه موسیقی ناشی از آواها تبیین شده است. در جستار «رویکردی به جنبه­هایی از زیبایی­شناختی موسیقی الفاظ قرآن کریم» (امیری، 1386، 137) نگارنده آن نقش آوای کلمات را بررسی کرده و نتیجه گرفته است: «آیات پیام­آور بشارت، لحنی نرم و آهنگی لطیف دارد». در مقاله «کاربردشناسی نشانه­های آوایی سوره مرسلات» (فلاح و شفیع­پور، 1394) تبیین شده است که آواهای این سوره در ترسیم حوادث عظیم قیامت و تصویرسازی حال مومنان و مجرمان سهمی سترگ دارند. همچنین در پایان­­نامه­ای با عنوان (دلالت آوایی آیات عذاب) (علیا شفیعی، 1389) برخی از واژه­های قرآنی از لحاظ آواشناسی بررسی شده است.

گذشته از این­ها، در پژوهش­های سبک­شناسانه قرآن مجید، واکاوی سطح آوایی مد نظر قرار گرفته است. به عنوان نمونه می­توان موارد ذیل را نام برد: "سبک شناسی لایه­ای سوره مبارکه «نبأ» لایه نحوی، آوایی، واژگانی" توسط مهرانگیز خدابخش نژاد، قاسم مختاری، ابراهیم اناری و محمود شهبازی (فصلنامه پژوهشی  ادبی ـ قرآنی شماره 2، 1397)"سبک شناسی سوره واقعه" توسط پرویز آزادی و  سهیلا نیکخواه (فصلنامه پژوهش­های زبان شناختی قرآن شماره 7، 1397) و پژوهش­های سبک­شناسانه دیگری که ذکر همه آن­ها در این مجال نمی­گنجد. در بیشتر این پژوهش­ها بعد زیباشناختی، تصویرسازی و اعجاز موسیقایی فواصل آیات یا تکرار آوا مورد توجه بوده و کمتر دلالت ذاتی آوا در انتقال معنا تحلیل شده است.

در زمینه صدامعنایی یا نام­آوا نیز رمضان عبد التواب  در مباحث زبان شناسی عربی به نقش اصوات پرداخته و آورده است: «مهمترین ویژگی زبان سامی تکیه بر اصوات صامت است. در نظر سامیان معنای اصلی کلمات به اصوات صامت مربط می­شود. به عنوان نمونه در ساختاهای گوناکون کلمه کتب معنای اصلی به آواهای کاف و تاء و باء برمی گردد( عبد التواب،1994، 45). وحیدیان کامیار در کتاب "فرهنگ نام­آوایی"(1375) تنها به فهرست­نویسی انواع نام آوا می­پردازد. احمدی گیوی و انوری (1385) در "دستور زبان فارسی" ذیل مبحث نام­آوا تنها چگونگی ایجاد صدا و قاعده ساختار زبانی آن را توضیح می­دهد. در جستار"صدامعنایی در شعر گفتاری معاصر" اثر محمدی و کمرخانی (1393) چگونگی آفرینش صدامعنایی و انواع آن تشریح شده است، همچنین در مقاله "صدامعنایی بر مبنای زیبایی شناسی در شعر فرخی سیستانی" اثر حسین اتحادی (1393) و در مقاله «صدامعنایی در شعر اخوان " توسط سید شهاب­الدین حسینی (1395) به مباحث آوایی و نقش آن در افزایش ضرب آهنگ یا موسیقی لفظی متن پرداخته شده است.

برخی پژوهش­ها نیز به معناشناسی واژگان قرآنی همچون (رحمت) (1389) توسط اعظم پرچم و همکاران پرداخته­اند که به تفاوت معنایی صفت (رحمن) و (رحیم) اشاره می­نماید و در فصلنامه تحقیقات علوم قرآن و حدیث منتشر شده است. ریشه­شناسی واژه قرآنی (علم) در زبان­های سامی (1395) توسط علی حاجی­خانی و همکاران نیز معانی این ریشه را مطالعه نموده است، یا پژوهش دیگری همچون فرایندهای واجی در قرآن (1396) توسط شهریار ضیاء­آذری و همکاران که به نمونه­هایی از ابدال در واژگان می­پردازد و هر دو در مجله جستارهای زبانی به چاپ رسیده­اند.

گذشته از این­ها در منابعی چون (فروق اللغات) جزایری (1380) یا (الفروق فی اللغه) ابوهلال عسگری (1400) در حوزه واژه­شناسی نیز اکثرا به جای مدنظر قرار دادن حرکت تقریبی بین واژگان و نزدیک ساختن ریشه­ها به هم، حرکتی در جهت مقابل یعنی توجه به تفاوت­ها را تاکید کرده­اند که در جای خود ارزشمند است، اما در کنار آن­ها، آثار دیگری که هزاران واژه به ظاهر منفصل را به سلک همبستگی بکشاند، یافت نمی­شود، حتی (اشتقاق) ابن درید (321) (معرّب) جوالیقی (539) (المزهر) سیوطی (911) و ... یا با تکیه بر حدس و گمان این موضوع را به صورتی جسته ­و­گریخته میان مطالب دیگر از نظر گذرانده­اند و یا به عنوان نمونه به تعداد اندکی از واژگان بسنده کرده­اند و تلاش چندانی برای اثبات آن ننموده­اند، به نوعی این نوع اشتقاق مورد بی­مهری علماء ادب قرار گرفته است. با وجود مقالاتی چون (فرهنگ اشتقاقی تطبیقی واژگان قرآن کریم) (1388) نوشته ابوالفضل خوش­منش که سیر تاریخی واژگان و ارتباط آن با زبان­های دیگر را بررسی کرده است، به نظر می­رسد مقوله اشتقاق (ریشه­شناسی) در دهه اخیر کمتر مورد توجه بوده است همچنین فرهنگی که ارتباط ریشه­های واژگان هم­ریشه در قرآن کریم که با یکدیگر اشتقاق دارند را در قالب خوشه­های واژگانی به صورت علمی و روشمند بررسی کند و ارتباط آنها را با آواهای اصلی مشترکشان تبیین کرده باشد، کمتر یافت می شود، بنابراین این پژوهش شیوه­ای ابداعی دارد.

علاوه بر این اشتقاق به مثابه پدیده­ای دیرینه در فقه اللغة عربی، یکی از چالش­های دستیابی به شیوه روشمند فهم واژگان است و توجه به واژگان قرآنی که با یکدیگر اشتقاق دارند، می­تواند در ایجاد فضای علمی و بینشی سازمند موثر باشد (خوش منش، 1388، 11). نتایج حاصل از این پژوهش که بر اساس اصل کم­کوشی، روشی کدینگ و سریع جهت سهولت فراگیری مفاهیم واژگان بیشمار، به خاطر سپردن معنا و تسلط بر آن­ها است، می تواند در عرصه کمک به مشتاقان مفاهیم قرآنی و دانش­آموختگان زبان عربی سودمند باشد و مورد استفاده موسسات قرآنی قرار گرفته وگامی در جهت تبیین یکی از وجوه اعجاز قرآن باشد. به رغم همه این پژوهش­های گرانسنگ، تاکنون پیرامون ارتباط معنایی مشتقات (ح،ر،م) تحقیقی فراگیر و منطبق بر رویکرد اشتقاق و صدامعنایی، همچنین تحقیقی تحت عنوان صدامعنایی یا نام­آوایی در قرآن کریم انجام نگرفته است. در این جستار متفاوت با تحقیقات پیشین علاوه بر تبیین ویژگی حروف و شکل ساختاری دستگاه صوتی در هنگام تلفظ آوا و تاثیر آن در توصیف معنای آوا، به شکل نوشتاری حروف نیز به عنوان ابزاری برای کشف و تبیین معنای آوا اشاره شده است و سعی می­شود گذشته از بیان جنبه اعجاز آواها در انتقال معنا، اعجاز اقتصادی آن­ها نیز بیش از پیش نمایان شود.

2.مبانی نظری پژوهش

معنا به واسطه­های گوناگونی چون لحن، ساختار صرفی و نحوی (الکراعین، 1993م، 102) یا معنای معجمی (عبدالجلیل، 2001م، 64) در ذهن شکل می‌گیرد. دلالت صوتی بر­آمده از طبیعت آواها نیز معنی خاصی را تداعی می­کند، زیرا آواها واحدهای بی‌مفهومی نیستند، بلکه سنبلی از معانی جهت فهم مقصود گوینده می­باشد (فلاح و شفیع­پور، 1394، 41) و دلالت­هایی چون شادی، نهی و... دارند (الصغیر، 2000م، 661). هر دو صورت گفتاری و نوشتاری واژه، نشانه­ای بر معنای نهفته در آن است (الدایه 1996م، 15) که نشانه­های زبانی نامیده می­شود (زارع و همکاران، 1391، 72) تبیین ارتباط آوایی معنایی واژگان نیز، معناشناسی آوایی[3] نام دارد (فراستخواه، 1376، 166) که کدهای آوایی را بازخوانی می­کند (حسینی، 1366، 7). بر این اساس بخشی از دانش نشانه­شناسی[4] به شمار می­رود. این دانش، بهترین کلمات را آنهایی می­داند که به محض شنیدن­شان، معنا را منتقل می­کنند (قهرمانی و جاوری، 1395، 127). به دیگر بیان آوا دلالت ذاتی بر معنی دارد که با طبع انسان مانوس بوده و استفاده از سابقه ذهنی وی نسبت به محسوسات طبیعت است.

ابن جنی مناسبت طبیعی آوا بر معنا را دلالت لفظی می­نامد (الکراعین، 1993م، 96). وی مدعی تاثیر هم­خوان­ها در القاء معنای خاص می­باشد، مثلا واژه (قضم) را به دلیل نیرومندی (قاف) برای جویدن چیز خشک به کار می­برد (ابن جنی، 1956م، 165). این مساله از دیرباز در یونان مطرح بوده است (انیس، 1984م، 63). افلاطون در رساله کراتیلوس[5] با اعتقاد به رابطه ذاتی بین دال و مدلول بیان می­دارد: کلمه را طبیعت تعیین می­کند نه قرارداد و کلمه اصالتا چیزی را بیان می­کند که بر آن دلالت دارد (روبینز، 1997م، 37).

 هرچند نظریه­های: 1-ذاتی یا 2-قراردادی بودن دلالت لفظ بر معنا مطرح است (نیکوبخت، 1383، 119). برخی چون اپیکور [6]موضع بینابین را برگزید که صورت واژه به طور طبیعی پدید می­آید ولی وضع آن را پردازش می­کند (روبینز،1997م ، 49) اما در مقام وضع نیز، زبان­شناسان معتقدند: قرار دادن لفظ در برابر معنا بی­تناسب نیست و نوعی ارتباط میان آوا و معنا متصور است (فلاح و شفیع­پور، 1394، 52). وضع واژگان متناسب با حالات نفسانی انسان اولیه و اثری بود که معنا بر روان او می­گذاشت، او با طبیعت سر و کار داشت و هر چیز تازه­ای در کنارش حس می­کرد، را می­نامید، اما به تدریج نام­گذاری از مرحله آفرینش به تکرار کشید (شفیعی کدکنی، 1370، 88)؛ بنابراین صدایی که همزمان با تصویر رخ می داد، نام آن را در­بر­داشت (یول، 1996م، 8 ).

از آنجا که متفکران اسلامی بزرگی چون خلیل بن احمد فراهیدی، سیبویه، عبادبن صیمری،[7] میرداماد،[8] ابو علی فارسی و... از طرفداران رابطه طبیعی لفظ و معنا هستند (نیکوبخت، 1383، 119) درخور توجه است. در (قصص العلماء) آمده است: از میرداماد معنی (فسک) و (پسک) را پرسیدند: ایشان پس از سه روز فکر گفتند: گویا یکی مخرج بول و یکی غائط باشد و وقتی جواب او را تصدیق کردند، دعاوی بد کرد که وی را به خاطر چنین کلماتی معطل کرده­اند (شفیعی کدکنی، 1373، 317). الکرملی[9]، (1938، 1) در توضیح نظریه ابن جنی می­گوید: زبان، تقلیدی از صداهای حیوانات و انسان­ها است (قدور، 1999م، 193) و بین حروف و مفاهیم واژه ارتباطی ذاتی وجود دارد (نیکوبخت، 1383، 53). همچنین در اغلب زبان­های دنیا کلماتی که با (ک) شروع می‌شوند، همچون: کلاه، کاپشن، کلاسور و... بر معنی پوشش چیزی بودن، دلالت دارند (پرین 1373، 100) چراکه آواها از زوایای روح انسان بر­می­آیند و میان ذهن و زبان نیز رابطه ارگانیک وجود دارد (سیدی و عبدی، 1384، 61). سید قطب نیز به وحدت بیان و احساس اعتقاد دارد. بنابر نظر او واژگان با معنای خود رابطه طبیعی داشته که در آغاز روشن و قابل تفسیر بوده، اما با گذشت زمان توجیه این رابطه دشوار گشته است (سید قطب، 2003 ،46). (الگزانر پوپ) نیز معتقد است: آوا بازتابی از معنا دارد (ولک، 1388،435).

با تاملی ژرف در آراء، به دست می­آید که: آهنگ حروف با صدای طبیعی پدیده مورد نظر متناسب است، در نتیجه دلالت آوایی پدیده­ای بدیهی است و بسیاری از زبان­شناسان و ناقدان معاصر عرب از جمله: غنیمی هلال و احمد محمد قدور نظریه دلالت آوایی حروف را تایید می­کنند(قائمی و صمدی، 1390، 75). علی عبد الواحد وافی، صبحی صالح، ابراهیم انیس و... نیز با ابن جنی هم­سو می ­باشند (یاسوف، 1388، 239). حسن عباس هم با اعتراف به این دلالت، معانی مختلف حروف را بیان نموده است (عباس، 1998م، 182). علاوه بر این با استفاده از دانش پردازش سیگنال و مقایسه فرکانس­های تشکیل شده از صوت واژگان با فرکانس طبیعی پدیده مورد نظر، تطابق آوا با معنا را اثبات کرده­اند (درویشی و همکاران، 1391، 2)؛ بنابراین دلالت آوایی مبنای روشن علمی داشته و ناقدان معتقدند: آوای برخواسته از چیدمان حروف، علاوه بر تقویت موسیقی بر معنایی خاص دلالت دارند (قائمی و صمدی، 1390، 71).

ارتباط آوایی، معنایی کلمات با تعابیری چون: انسجام لفظ و معنی، نمادپردازی صوتی[10](چگنی، 1382، 417) نغمه حروف، دایره هم حروفی (محمدی، 1389، 13) زائوم[11] (شفیعی کدکنی، 1391 ،138) نام آوا و صدا معنا[12] بیان می­شوند. صدامعنا یا نام آوا الفاظی هستند که رابطه­ای طبیعی میان صوت و معنا دارند (وحیدیان کامیار، 1375، 10) و با تقویت صدا، حرکت و معنا، در زنده کردن زبان و تنوع‌بخشی آن موثر هستند (محمدی و کمرخانی، 1393، 152) هرچند صدامعنا یا نام آوا به واژه­‌هایی محدود شده که با ‌تقلید و الهام از اصوات طبیعت ساخته می­شوند (نیکوبخت ، 1383، 122). زبان‌شناسان آن را شامل واژه­‌ای ‎دانسته­اند که آوا تداعی کننده معنا باشد (وحیدیان کامیار، 1375، 1) و آوا، فارغ از اینکه اهل چه زبانی باشی، معنا را به ذهن متبادر سازد (درویشی و همکاران، 1391، 2).

بحث مناسبت طبیعی، مستلزم دریافت حقیقت معنا و بررسی ریشه­ای الفاظ بود و اینگونه (اشتقاق) مطرح شد (فرخنده، 1378، 106). از دیگر مسائلی که ابن جنی مطرح می­کند، رابطه معنایی بین مشتقات است که آن را جهت نشان دادن مهارت خود در برگرداندن ریشه­های مختلف به معنایی مشترک بنا نهاده است (حسن جبل، 1426، 247). وی تمام ترکیباتی را که با تغییر صامت­های ریشه حاصل می‌شود (اشتقاق اکبر) خواند (الکراعین، 1993، 96) هرچند بعدها با یافتن گونه­های دیگر اشتقاق، (اشتقاق کبیر) نام گرفت (الصالح، 1970، 174).

به عنوان مثال: ترکیبات (جبر) را متضمن معنی قوت و شدت می­داند (ابن جنی، 1956م، 396) 1.(جَبَرتُ العَظمَ و الفَقیر) یعنی استخوان شکسته را بستم و فقیر را توانگر ساختم.2.به پادشاه به دلیل قدرت او در تقویت دیگران (جبّار) می­گویند. 3.«مجرّب» یعنی انسان باتجربه که با گداختن در کوره حوادث نیرومند می­شود. 4.به غلاف شمشیر «جِراب» گویند زیرا سبب نگهداری و تقویت شمشیر است.5.«بجر» امر عظیم و دهشتناک 6.«ابجُر» مرد ناف برآمده و ناف قوی است 7.بُرج» قلعه و قسمت محکم ساختمان عظیم 8.«بَرَج» زیبایی و درشتی سفیدی- سیاهی چشم که شدید و شفاف هستند 9.تبرُّج به معنای شدت آشکاری است. 10.رجّبتُ الرجل» یعنی او را بزرگ داشتم و به کارش قدرت بخشیدم. 11.عرب­ها برای بزرگداشت ماه «رجب» از جنگ خودداری می­کردند و ماهی با عظمت است که خیر و برکت دنباله دار دو ماه شعبان و رمضان را به همراه دارد 12.به ستاره دنباله­دار و روده از جهت درازی و بزرگی رجب گویند 13.«رَجبَه» تکیه­گاه شاخه درخت پر میوه است تا از خم شدن آن جلوگیری کند 14.بندهای انگشتان را «راجبه» خوانند زیرا موجب قدرت و استحکام انگشت می­شود 15.«ربج» به معنی عظمت و امتلاء و رَباجی مردی خود بزرگ­بین است که به عملش می­نازد و آن را تقویت می­کند، حال­آنکه آن اندازه ارزش ندارد. 16.الجربّة: مردمان قدرتمند 17.جَرب: نوعی بیماری پوستی است (ابن منظور، 1414، 259) که موجب خارش شدید پوست است. بنابراین واژگان اشتقاق کبیر در تعداد و نوع حروف اصلی­شان یکسان اما در ترتیب حروف متفاوتند و همچنانکه معنای اصلی مشترکی دارند، معنای خاص جدیدی نیز می­یابند (الصالح، 1970م، 173)

برخی معتقدند: نظریه ابن جنی در برخی الفاظ مصداق دارد، نگارندگان این جستار به مباحثی که معرکه آراء موافقان و مخالفان است، دامن نزده­اند؛ از این رو پژوهش حاضر صرفا با استناد به منابع موجود و در حوزه الفاظ قرآن به تبیین مصداقی نظریه نام‌آوایی و اشتقاقی نظریه ابن­جنی و بیان یکی از جنبه‌های اعجاز قرآن مجید برآمده­اند. براساس آنچه آورده شد، دلالت آوایی مبنایی علمی دارد، از این رو باید دربین واژگان با حروف مشترک (دارای دلالت خاص) نیز اشتراک معنایی وجود داشته باشد. ابن جنی معتقد است: اگر احیانا برخی از ترکیب­ها با معنای مورد نظر چندان ارتباط نداشت، باید با تاویلی ماهرانه میان آن­ها رابطه برقرار کرد (1956م، ج2، 136) .

نشانه دیگر این ارتباط معنایی پیوند معانی در الفاظ مشتق است از این رو تسلط بر مباحث اشتقاق به مثابه ویژگی بارز زبان عربی، از شروط مفسر است (سیوطی، 1958م، 346) و اشتقاق راز زبان عربی و کلید فهم آن شمرده می­شود (حسن جبل، 1426، 3)؛ چراکه تناسب میان مشتقات باعث تداعی معانی آن­ها می­شود و با ذکر واژه­ای، ناخودآگاه واژه­ای متناسب با آن به ذهن متبادر می­گردد، جستجو و لذت شنیدن واژه متناسب، سبب مانایی آن در حافظه گشته و با کاهش تلاش ذهن برای حفظ مفاهیم الفاظ بیشتر، روند انتقال پیام را تسریع می­بخشد.ابن فارس نیز اساس اشتقاق را اختصار می­داند که همان اصل کم‌کوشی[13] است و اهمیت ویژه­ای در زبان­شناسی دارد (فرخنده، 1378، 120) همچنین از آنجا که صوت آواها با معنا رابطه ملموس­تری دارند، زودتر می­توانند مفاهیم ذهنی را منتقل کنند و به کوتاه­ترین فاصله دال و مدلول و ایجاد وحدت بیان آن دو انجامند (قهرمانی و جابری، 1395، 12). بنابراین جایگزینی سریع در ذهن و استفاده بهینه از آوا ویژگی اقتصادی قرآن کریم است، بر پایه صدامعنایی با دانستن معانی حروف، معنای کلمه مجسم شده و بر اساس اشتقاق با دانستن معنای یک ریشه می­توان، معنای دیگر مشتقات آن را هم دریافت، مسلما تبیین مفهوم ریشه در کنار مشتقات آن، بسی آسانتر از فهم جداگانه همه ریشه­ها، بدون دانستن ارتباط معنایی بین آن­ها است و راه را بر مشتاقان مفاهیم قرآنی هموارتر می­سازد تا با فهم معنای یک ریشه به معانی دیگر مشتقات آن هم دست یافته، حلاوت فراگیری آسانتر و سریعتر مفاهیم واژگان بیشمار برای او میسر گردد.

3.محور بحث (تحلیل داده‌ها)

برای هر کلمه 6 حالت را می­توان فرض نمود، ولی ممکن است برخی حالات اصلا کاربرد نداشته باشد. (الصالح، 1970م، 187). همچنانکه (ابن منظور) معتقد است: ترکیب (محر) کاربرد ندارد، هرچند (فراهیدی) معانی آن را بیان کرده است، که به تبیین (آوایی_ لغوی)مشتقات (ح،ر،م) خواهیم پرداخت:

3/1. ح،ر،م: غالبا واژگانی که هم­خوان (ح) در آن به کار رفته است، بر حالت نفسانی عمیق دلالت می‌کنند (الصغیر، 2000م، 176). انقطاع زبان در تلفظ حرف (ر) بر از حد فراتر رفتن و تجاوز این احساس پنهان حکایت دارد (ثمره، 1371، 49) از آنجا که درتلفظ واج (م) لب­ها روی هم نهاده می­شوند، راه عبور هوا از دهان بسته می­شود و با امتداد لب­ها صوت (میم) پدید می­آید (ابن­الجزری، بی تا، 201). معنای واژه به وجود آمده از این حروف نیز کاملا با آوای آن همسوست. در ترکیب «حرم»: معنای ممنوع بودن نهفته است، چنانکه انجام کار حرامی چون شرک باعث ممنوعیت از بهشت می­شود (مُحَرَّمه) حرمت هر چیزی است که تجاوز و شکستن حد آن جایز نیست، مراد از (حُرُمات) کعبه و مسجد الحرام است که محترم بوده، حدودی دارد و چیزهایی در آن­ها حرام (ممنوع) شده است (راغب، 1412، 229).

3/2. ر،م،ح: در هنگام تلفظ آوای (ر) تیزی نوک زبان پی در پی به سقف بالا برخورد می­کند (زندی، 1385، 45) و نمودی از حرکت به سمت بالا، تفخیم و سر برافراشتن را القا می­کند. واج (م) با دلالت بر ویژگی­های جمع، پیوستگی، قوت، غلظت، شدت و کمال (عباس، 1998م، 71) اشاره صریحی بر جسمی محکم دارد، زیرا هرچقدر چیزی جمع و فشره شود، قوت می­یابد. در آخر نیز باعث در هم پیچیدن چیز دیگر می­شود که انقباض دیواره حلق در هنگام تلفظ صامت (ح) این امر را به خوبی مجسم می­کند (ستوده­نیا، 1378، 50) وگویای معنای نیزه (ابن­منظور، 1414، 452) به عنوان ابزاری تیز، سربرافراشته و محکم است. این همان نقش آوا در رسایی مفهوم است.

3/3. م،ر،ح: (میم) از واج­های دولبی است که به هنگام تلفظ مستلزم افزایش حجم لب­ها است (سجادی و حسینی، 1390، 15) گویی کاربرد آن در واژه سبب ایجاد ابهت خاصی می­گردد که نشان از قوت و هیبت دارد. به دنبال آمدن صامت (ر) باعث نوعی حرکت درونی به بیرونی (مومنی، 1392، 48) یا انحراف است، سپس احساسی پنهان فرد را احاطه می­کند و به هم پیوستگی مجاری صوتی در هنگام تلفظ آوای (ح) که از حروف حلقی است (فلاح و شفیع­پور، 1394، 60) رسانای معنای آن است. از این رو واج­ها با درگیر گردن اندام صوتی تداعی کننده و القاگر معنای (مرح) یعنی غرور، سرمستی وغرق بودن درشادی متجاوز از حد می­باشند (ابن فارس، 1399، 316).

3/4. ح،م،ر: واج (ح) هیاهو و صدای نامفهوم برخواسته از جنب­و­جوش و نفس­نفس زدن حیوانات را ملموس­تر می­کند (قائمی و صمدی، 1390، 96). هیجانی که با آوای (م) قوت و شدت گرفته است (ابن جنی، 1956م، 196) و در نهایت در صامت (ر) یادآور حرکت سریع است (اقبالی، 1388، 27). در حقیقت واج­های این واژه با آوای خود معانی (حمر) را در ذهن تداعی می­کنند که همان حیوان معروف (الاغ) و رنگ قرمز است (مصطفوی، 1360، 283). رنگی که مورد خوشایند انسان می­باشد و باعث برانگیختن احساس، تحرک و نشاط می­شود.

 3/5. ر،ح،م: غالب واژگانی که هم­خوان (راء) در آن به کار رفته، به خاطر صفت تکرار بر فراوانی و کثرت دلالت می­کند (محمدبشر، 1980م، 139) همچنین همراه شدن آن با آوای (ح) نوعی تکرار در احساس و پیوستگی این امر را می­رساند. ویژگی حلقی صامت (ح) نیز نشانه­ای بر تعلق و وابستگی احساس به اعماق روح انسان و نشانه گستردگی و فراوانی آن گرایش است ( زارع و همکاران، 1391، 86) و در نهایت صامت (م) لب فروبستن و خاموشی را به دنبال دارد (المازنی، 1990م، 67). می­توان اذعان کرد که آواها در این کلمه کاملا با معنی (رحم) مطابقت و تناسب دارد؛ زیرا رحمت در آدمیان به معنی فراوانی عاطفه، رقت قلب، نرمش و مهربانی است که از دیدن شخص محتاج عارض می­شود و او را به نیکی کردن وا می­دارد (قرشی، 1371، 68).

 3/6. م،ح،ر: (میم) که صامتی خیشومی است، دلالت بر وارد شدن درون چیزی را دارد (زارع و همکاران، 1391، 83). همچنین با دلالت بر قوت، داخل شدن در چیزی محکم و سپس پنهان شدن آن را هویدا می­سازد، چراکه (حاء) واجی مهموس می­باشد و از ته حلق به صورت ضعیف و از عمق خفایای پنهان انسان بیرون می­آید (عبدالله، 2008م، 94) ارتعاش صوت و لرزش زبان در حرف (ر) نیز حرکت، روانی و فراوانی شیء داخلی را محسوس­تر می­کند (انیس، 1975م، 66) بسان دارو یا شیر کودک که درون ظرفی محکم ریخته می­شود تا بیرون نریزد یا حیوانی که در پوسته صدفی محکم پنهان شده است، نیز حرکت امواج صوتی بیشمار درون استخوان حلزونی گوش را تداعی می­کند (فراهیدی، 1410، 229). با این توصیفات به نظر می­رسد، اصوت حاصل از ترکیب حروف، گویای معنای لغوی ذکر شده برای (محر) است.

از مجموع مطالب می­توان به این نکته دست یافت که میان واژگان و آوای آن­ها نوعی تناسب بر قرار است. نه تنها حروف به کار رفته در واژه بیانگر معنای آن است، بلکه به تقویت معنا نیز کمک می­کند (پرین 1373، 97) و چنان معنای واژه در آواهای آن تبلور یافته است که با شنیدن آوا می­توان به معنای واژه دست یافت، بنابراین اگر شنونده معنی لفظی را نداند، به کمک طنین برخواسته از حروف به آن می­رسد (المازنی، 1990م، 67) همانگونه که وقتی از (عباده صیرمی) درباره معنای (اذغاغ) پرسیدند، گفت: می‌پندارم سنگ باشد آن گونه که از آوای خشن آن احساس می کنم (سیوطی، 1959م، 145) البته می­توان علاوه بر استفاده از داده­های ساختار تلفظ حروف و ویژگی آواها که به آن­ها اشاره شد، به شکل نوشتاری حروف نیز توجه داشت و مستندات حاصل از این سه دسته را تحت عناوین پیشنهادی 1-ساختار معنا (شکل اندام گفتاری در هنگام تولید آوا) 2-سیما معنا (خط و شکل نوشتاری حروف، کشیدگی، خمیدگی، بی­نقطه بودن و....) 3-آوا معنا (ویژگی معنایی ذکر شده برای حروف) تقسیم­بندی کرد و از دلالت‌های آن­ها در جهت کشف معنا بهره برد.

همانگونه که در درک توصیف­های آوایی، شناخت اندام­های صوتی ضرورت می­یابند (حق‌شناس ،1388، 81) و به جایگاه تولید (مخارج حروف) یا شیوه تولید (حالت اندام­های صوتی) اشاره می شود (یول، 1996م، 5) خط نیز به عنوان وسیله ثانویه در نمایش آوا بوده و زبان به دو جنبه گفتار و نوشتار تقسیم می­شود (زندی، 1385، 15). نوشتار، عرضه بیان در قالب زبان اشارتگر است و تصویر حروف به عنوان رسالت بصری بر معانی آن­ها اشاره دارد. (م) در نوشتن به گونه­ای است که گویا حرف (ه) را به (ا) چسبانده­اند و بر معانی ترکیب، پیوستگی، تکامل و قوت اشاره دارد. نیز امتداد دنباله (م) بر وسعت و نرمی و تنگنای حلقه­ی (م) انسداد، محو شدن، سکوت و تسلیم را به تصویر می‌کشد. ویژگی (ح) در نداشتن نقطه و پیرایه است و بر معانی زیبایی، پاکی، سر در باطن داشتن، در هم پیچیدگی و خمیدگی بسان حلقه زلف یا پیچش گوش اشاره دارد(حیدری، 1394، 147-178). تشابه شکل (ر) که از حروف ذلقی است، به سرسره یا قطرات باران نیز بر سرازیر و روان شدن، سرخوردن یا فراوانی اشاره دارد. استفاده از داده­های شکل نوشتاری ، مخارج و صفات حروف نه تنها در تبیین بهتر معانی کمک می‌کند بلکه ذاتی بودن معانی آوا را نیز تاکید کرده و این گونه یافته های ما تنها مبتنی بر تخیل یا برداشت درونی نیست، بلکه جنبه علمی می­یابد.

علاوه بر این، مشتقات (ح،ر،م) از لحاظ لغوی نیز معانی مرتبطی دارند. از دیگر نکات قابل توجه در این هماهنگی، گاهی تضاد معانی دو واژه است همچنانکه بین مشتقات ارتباط معنایی ترادف، تضاد، افزایش، تقابل، توالی، تاکید، نفی و ... را می توان یافت، چراکه چینش آواها به گونه­ای است که علاوه بر یک معنای کلی، با جابه­جایی آن­ها آهنگی متفاوت و معنایی خاص را نیز القا می­کند همچنانکه در بار معنایی واژگان (قوت ، شدت و ضعف) نیز موثر است و یک ویژگی در یک کلمه کاهش و در دیگری افزایش می­یابد و این امر می­تواند تقابل ایجاد کند. به عنوان نمونه در ریشه (حمر) سنه حمراء: خشکسالی ناشی از گرمای شدید است و (الحماران) دو سنگ شبیه الاغ است که آن­ها را مثل چهارپایه قرار داده تا روی آن چیزی خشک کنند (راغب، 1412، 542) در ریشه (رمح) نیز اخذت البهمی رمحها: اشاره به گیاهی خشک دارد که خار­هایش مانع چریدن در آن می­شود (ابن­فارس، 1399، 437) همچنین در ریشه (حرم) محرمه: حوله­ای است که با آن چیزی را خشک می­کنند (مهیار، 1375، 20) یا سوط محرّم: شلاقی است که نرم نشده باشد (مصطفوی، 1360، 122).

در مقابل معنای اصلی ریشه (رحم) نرمدلی و نرمخویی است (قرشی، 1371، 68) یا در ریشه (مرح) عبارات مرح الجلد: پوست را نرم و روغن مالی کرد (فراهیدی، 1410، 225) امرح الکلا الفرس: گیاه تازه اسب را با نشاط کرد (ابن­منظور، 1414، 591) مرح المهر: کره اسب را رام و نرم کرد و درخت انگور با شاخه­های نرم و خمیده (مهیار، 1375، 131) قرار دارد، هرچند ریشه (محر) در کلام عرب شنیده نشده است و (میم) در (محاره) زائد و از ریشه (حور) دانسته شده است (ابن­منظور، 1414، 160) اما معانی ذکر شده برای (حور) نیز با معانی موجود مرتبط است: همچون پوست نرم دباغی شده یا چیزی که آستری آن سرخ، نرم و نازک باشد (همان، 1414، 217) یا نوعی درخت بید که در جای نمناک می‌روید و پوست آن را به رنگ قرمز در می‌آورند ( مهیار، 1375، 19) برای اینکه ارتباط مشتقات به خوبی نمایان شود، سایر معانی در برابر هم و در جدول زیر نشان داده شده است.

و این­گونه انطباق و ارتباط معانی آوایی مشتقات با معنای لغوی و دلالت آوا بر معنا بر پایه نظریه صدامعنایی و اشتقاق آشکار می­گردد.

همچنین نتایج حاصل از مشتقات (م،ح،ر) که تنها 5 ترکیب آن در قرآن کریم موجود می­باشد، را می‌توان در قالب یک نمودار نشان داد و ارتباط معنایی جالب بین آن­ها را نمایان ساخت، چنانکه به نظر می‌رسد از نظر سیاق آیات نیز مرتبط هستند، زیرا مضامین آن اکثرا پیرامون آیات 94-97 سوره مائده است.