گونه‌شناسی پوشش زنان شهر همدان و عوامل اجتماعی مرتبط با آن

مقدمه و بیان مسئله

انسان‌ها از زمانی که برای حفاظت از بدنشان در برابر عوامل طبیعی - محیطی و گرم‌‎نگهداشتن آن در برابر سرما به فکر چاره افتادند، از پوشش استفاده کردند. آنها ابتدا در انتخاب نوع و کیفیت پوشش آزادی زیادی نداشتند. با تحول انسان و شکل‌‎گیری جوامع مدرن و خارج‌شدن انسان از وضع اولیه‌اش، جدا از این دو انگیزه، انگیزه‌های دیگری برای انتخاب نوع پوشش به وجود آمدند: انگیزۀ حضور در جمع، تعامل با دیگران، نمایش هویت و غیره.

انسان‌‎ها هنگام تنهایی و انزوا، به چگونگی پوشش خود توجه چندانی ندارند؛ اما زمانی که در جمع قرار می‌‎گیرند و با دیگران وارد تعامل می‌شوند، این حضور در جمع و تعاملات موجب می‌شود به پوشش خود توجه کنند (Gilman, 2002: 5)؛ به عبارتی، هنگامی که فرد در زندگی روزمرۀ خود در اجتماعات ظاهر می‌شود، پوشش او حامل معانی اجتماعی است که از ارجاع به توجه جمع حاصل می‌شود. این معانی کم و کیف پوشش او را شکل می‌دهند. توجه به پوشش هنگام تعاملات اجتماعی افراد با هم و معانی حاصل از آن بیان‌کنندۀ این است که پوشش ساختی آگاهانه دارد و حاصل زندگی اجتماعی است. این ساخت آگاهانۀ پوشش در زندگی اجتماعی، بافتی اجتماعی به آن می‌دهد. این بافت اجتماعی پوشش را به پوست اجتماعی تبدیل می‌کند؛ بنابراین، جامعه و اجتماعات آن بنا به بافت اجتماعی پوششی‌شان می‌توانند پوست‌های اجتماعی برگرفته از محتوای فرهنگی - تعاملی جامعه داشته باشند.

راچ‌هیگینز و ایچر دو هدف اساسی برای پوشش در جامعۀ امروزی برشمرده‌اند؛ یکی پوشش به‌منزلۀ اصلاح‌کنندۀ اجزای بدن و دومی به‌منزلۀ رسانه‌ای برای ارتباط (Roach-Higgins & Eicher, 1992: 12). بر این اساس از پوشش استفاد می‌شود تا هم کم وکیف کاستی‌های بدن به‌وسیلۀ آن هنگام تعاملات اجتماعی افراد با هم جلوۀ مدنظر و مطلوب پیدا کند و هم اینکه پوشش براساس معانی‌ای که در خود دارد در تعاملات افراد به‌منزلۀ رسانه عمل می‌کند؛ ازاین‌رو، می‌تواند ظاهر بدن را به آنچه انتظار است، تبدیل کند و نمادی برای انتقال منظور و قصدی خاص باشد.

پوشش در بستر اجتماعی جوامع کنش اجتماعی است که مانند دیگر کنش‌های اجتماعی با تأثیرگرفتن از عوامل اجتماعی انجام می‌شود. بازیگر اجتماعی از این کنش در صحنۀ اجتماع استفاده می‌کند تا با مقاصد مشخص و آگاهانۀ خود بر دیگر کنشگران اثر بگذارد؛ ازاین‌رو، پوشش به‌منزلۀ کنش اجتماعی از عواملی تأثیر می‌گیرد که معنا و محتوای آن را شکل می‌دهد.

گونه‌شناسی پوشش دربرگیرندۀ طیفی از گونه‌های پوشش است که کیفیت و چگونگی پوشش را بنا به انگیزه‌ها و قصد افراد در قالب تیپ‌های پوششی متفاوت مشخص می‌کند (بخشی‌نظر، 1395). جامعه به‌منزلۀ ظرف و فرهنگ به‌منزلۀ مظروف این گونه‌ها را فراهم می‌کنند.

زنان به‌منزلۀ متعلق موضوع بررسی این پژوهش با توجه به انگیزه‌هایی که از پوشش دارند، در جامعه ظاهر می‌شوند؛ بنابراین، چگونگی این ظهور را جامعه و معانی فرهنگی‌اش ایجاد می‌کنند.

پوشش در ایران بیش از آنکه امری عرفی باشد، امری دینی است و یکی از مهم‌ترین مباحث دربارۀ نوع پوشش‌های به‌‌کاررفته ازسوی زنان، مسئلۀ حجاب است. اهمیت زیادی که قشر زیادی از جامعه برای دین و دستورات دینی در امور زندگی خود قائل‌اند، موجب شده است بازتاب دستورات دینی در زندگی روزمره امری مشهود و نمایان باشد؛ با این حال، همة شیوه‌های پوشش در ایران را نمی‌توان در قالب حجاب منحصر کرد. شیوۀ پوشش بخشی از افراد جامعه نیز برمبنای سنت و فرهنگ شکل گرفته است (حمیدی و فرجی، 1387: 74).

در زمینۀ پوشش زنان و انواع آن در ایران مطالعاتی انجام شده است که یکی از آنها مطالعۀ مرکز افکارسنجی دانشجویان ایران (ایسپا) (1394) است. نتایج این مطالعه نشان می‌دهند 6/27 درصد از دانشجویان چادر مشکی با مقنعه و 5/18 درصد چادر مشکی و روسری را می‌پسندند. در مجموع 1/46 درصد مردم به پوشش چادر تمایل نشان داده‌اند. 3/16 درصد مانتو بلند و مقنعه، 9/10 درصد مانتو بلند با روسری، 8 درصد مانتو بلند با شال، 4 درصد مانتو با دامن، 2/6 درصد مانتو کوتاه با شلوار، 1 درصد کت و شلوار، 4/1 درصد مانتو کوتاه با ساپورت و 8/1 درصد مانتو بی‌دکمه با ساپورت را ترجیح می‌دهند.

پژوهش حاضر درصدد است گونه‎‌شناسی پوشش را بنا به عوامل اجتماعی مرتبط با گونه‌های آن بین زنان در شهر همدان بررسی کند. از آنجا که هدف این پژوهش گونه‌شناسی پوشش زنان همدان و عوامل اجتماعی مرتبط با آن است، پرسش‌های بنیادی آن چنین‌اند: گونه‌شناسی پوشش زنان در این شهر چگونه است؟ چه عوامل اجتماعی با شکل‌گیری این گونه‌شناسی پوشش و گونه‌های تشکیل‌دهندۀ آن ارتباط دارند؟

پیشینۀ پژوهش

دهقانیان و خیری (1393) در پژوهش «بررسی الگوی پوشش جوانان یاسوج» نشان دادند اﻟﮕﻮی ﭘﻮﺷﺶ ﺳﻨﺘﯽ و ﺷﺒﻪﻣﺪرن ﺑﯿﺸﺘﺮﯾﻦ ﺗﻌﺪاد ﻓﺮاواﻧﯽ را ﺑﻪ ﺧﻮد اﺧﺘﺼﺎص داده است و متغیرهای التزام دینی، سرمایۀ فرهنگی و مصرف به ترتیب بیشترین همبستگی را با الگوی پوشش داشته‌اند.

آدمیان و همکاران (1391) نیز نشان داده‌اند ﺳﺒﻚ‌های ﭘﻮﺷﺶ ﺳـﻨﺘﻲ و ﻣـﺪرن ﺑـﻴﻦ ﺟﺎﻣﻌـۀ ﻣﻄﺎﻟﻌـﻪ‌شده (زنان 20 تا 50 سالۀ شهر مشهد)، ﻓﺮاواﻧﻲ بیشتری دارند. ﻫمچنین ﺑﻴﻦ ﺳﻠﻴﻘﻪ، ﺳﺮﻣﺎیۀ اﻗﺘﺼﺎدی و ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ و ﻣﻴﺰان ﻣـﺼﺮف با سبک پوشش زنان ﻫﻤﺒﺴﺘﮕﻲ ﻣﺜﺒﺖ و ﻣﻌﻨﺎدار وﺟﻮد دارد.

وزیری و همکاران (1381) در پژوهش خود چنین گزارش کرده‌اند: 1- ﻣﻴﻞ ﺑﻪ ﻣﺼﺮف ﻧﻤﺎﻳﺸﻲ ﭘﻮﺷﺎک ﻧﺴﺒﺘﺎً ﺑﺎﻻﺳـﺖ. 2- ﺑﺨـش ﻋﻤﺪه‌ای از ﻧﻮﺳﺎﻧﺎت ﻣﻴﻞ ﺑﻪ ﻣﺼﺮف ﻧﻤﺎﻳﺸﻲ ﭘﻮﺷﺎک به‌طور همزمان از ﭘﺎﻳﮕـﺎه اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ، دﻳﻨﺪاری، ﺟﻨﺴﻴﺖ، ﺳﻦ، اﻧﮕﻴﺰۀ ﭘﻴﺮوی از دﻳﮕﺮانِ ﻣﻬﻢ، ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺗﺒﻠﻴﻐﺎت ﻣﺼﺮﻓﻲ رﺳﺎﻧﻪ و ﺑﺮﺧـﻲ از اﺷﻜﺎل ﺗﺮﻛﻴﺒﻲ (ﺗﻌﺎﻣﻠﻲ) آنهاست. 3- اﺛﺮ ﻧﺴﺒﻲ ﺳﻪ ﻣﺘﻐﻴﺮ اﻧﮕﻴـزۀ ﭘﻴـﺮوی از دﻳﮕـﺮانِ ﻣﻬﻢ، ﭘﺎﻳﮕـﺎه اجتماعی و ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺗﺒﻠﻴﻐﺎت ﻣﺼﺮﻓﻲ رﺳﺎﻧﻪ‌ﻫﺎ از ﺳﺎﻳﺮ ﻣﺘﻐﻴﺮﻫﺎ بیشتر است.

حمیدی و فرجی (1387) در پژوهش «سبک زندگی و پوشش زنان در تهران»، نوع پوشش زنان در محیط‌های اجتماعی گوناگون و برخی مؤلفه‌‎های زندگی آنان را توصیف کرده‌اند. نتایج این پژوهش نه تیپ پوششی را نشان می‌دهند: پوشش به‌منزلۀ سبک زندگی، پوشش مدمحور، فشن لس، پوشش فمینیستی، حجاب به‌منزلۀ تکلیف، حجاب به‌منزلۀ ایدئولوژی، حجاب سنتی، حجاب زیبایی‌شناختی و حجاب بازاندیشانه.

گروگان و همکاران[1] (2013) در پژوهش «لباس مناسب و تصور از خود: بررسی نظر زنان به هنگام پوشیدن لباس»، تجربیات زنان از پوشیدن لباس مناسب و ارتباط آن با تصور از خود را بررسی کردند. نتایچ پژوهش آنها نشان می‌دهند تصور زنان از خود رابطۀ پیچیده‌ای با لباس مناسب و اندازۀ آن دارد. انتخاب لباس مناسب سبب افزایش اعتمادبه‌نفس زنان شده است. زنان ازطریق پوشش خود ضعف‌های ادراک‌شده از بدن را پنهان می‌کنند و در پی دست‎یابی به اندام باریک ایده‌آل‌اند.

تیگمان و آندرو[2] (2012) در پژوهش «انتخاب لباس، وزن و ویژگی خود عینیت‌بخشی» که دربارۀ بررسی رابطۀ بین انتخاب لباس و جنبه‌های تصور بدن انجام شده است، دریافته‌اند که در درجۀ اول بین شاخص تودۀ بدنی (MBI) و وزن با انتخاب لباس برای استتار بدن رابطه وجود دارد. در درجۀ دوم بین خود عینیت‌بخشی با انتخاب لباس به‌منزلۀ مد رابطۀ مستقیم وجود دارد؛ اما بین خود عینیت‌بخشی با انتخاب لباس برای راحتی رابطۀ منفی وجود دارد.

تیگمان و لاسی[3] (2009) به این یافته رسیدند که زنان در تمام سنین برای افزایش عزت نفس از مد لباس استفاده می‌کنند و بین تجربۀ خرید لباس با پیروی از مد و فردیت رابطۀ مثبت وجود دارد. همچنین بین نارضایتی از بدن و استفاده از لباس برای پنهان‌کردن ضعف‌های بدن با تجربۀ خرید رابطۀ منفی وجود دارد.

رابینسون[4] (2003) درﻳﺎﻓﺖ زﻧـﺎن ﻟﺒﺎسﻫﺎﻳﻲ را ﺑﻴشتر ﻣﻲﭘﻮﺷﻨﺪ ﻛﻪ ﻗﺴﻤﺖﻫﺎیی از ﺑﺪﻧﺸﺎن را به نمایش بگذارند ﻛـﻪ از آن رﺿـﺎﻳﺖ دارﻧـﺪ. همچنین، ﻳﺎﻓﺘﻪﻫﺎی اﻳﻦ ﭘﮋوﻫﺶ ﻧﺸﺎن می‌دهند ﺷﻴﻮۀ ﭘﻮﺷـﺶ ﺑـﺎ وﺿـﻌﻴﺖ ﺗﺄﻫﻞ و ﺳﻦ راﺑﻄﻪ دارد. ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ زﻧﺎﻧﻲ ﻛﻪ در ﺑﺮﻧﺎمۀ ﻛﺎﻫﺶ وزن ﺷﺮﻛﺖ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ، از ﻟﺒﺎس‌ﻫﺎﻳﻲ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ ﻛﻪ ﻇﺎﻫﺮ آنها را ﺑﻬﺘﺮ نشان دهد و ﺗﺼﻮر آﻧﺎن را از ﺑﺪﻧﺸﺎن ﺑﻬﺒﻮد ﺑﺨﺸﺪ. اگر ﺗﺼﻮر و رﺿﺎﻳﺖ زنان از ﺑﺪﻧﺸﺎن اﻓﺰاﻳﺶ ﭘﻴـﺪا ﻛﻨـﺪ ﺑا جدﻳﺖ تمام ﺑﺮﻧﺎمۀ کاهش وزن را دﻧﺒﺎل و در آن موفق‌تر عمل می‌کنند.

جمع‌بندی پیشینۀ پژوهش نشان می‌دهد این پژوهش‌ها بنا به موضوعشان برخی عوامل اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و روان‌شناختی مرتبط با پوشش را توصیف کرده‌اند. پژوهش حاضر درصدد است ضمن شناسایی و یافتن گونه‌های پوشش زنان در شهر همدان، این گونه‌های پوشش را در ارتباط با مجموعه‌ای از عوامل جامعه‌شناختی قرار دهد و سپس توضیح دهد که این عوامل چگونه در شکل‌گیری پوشش زنان تأثیر می‌گذارند.

1.                    

2.                   مبانی نظری

در این پژوهش برای توضیح پوشش زنان و عوامل اجتماعی مرتبط با آن از سه نظریۀ طبقۀ تن‌آسا، خود آیینه‌‎سان و سرمایۀ جنسی استفاده شده است. این سه نظریه با مؤلفه‌هایی که دربارۀ پوشش از آنها استخراج می‌شوند، پژوهش حاضر را در تدوین و طرح فرضیه‌ها راهنمایی می‌کنند.

3.                   نظریۀ طبقۀ تن‌آسا

پوشش و مد در نظر وبلن عناصر مهمی‌اند که طبقۀ تن‌آسا به‌وسیلۀ آنها برای اعتبار و منزلت اجتماعی رقابت می‌کند. وبلن عضوشدن در طبقۀ تن‌آسا را با نشانه‌های مصرف تظاهری و کارنکردن و بطالت نشان می‌دهد.

نظریۀ طبقۀ تن‌آسای وبلن تحلیلی از کارکردهای پنهان «مصرف تظاهری» و «ضایع‌کردن تظاهری» و ازجمله روش‌های رقابت‌آمیز است که برای بالابردن حیثیت فردی رواج یافته است (وبلن، 1386: 17).

وبلن در طبقۀ تن‌آسا به فراغت متظاهرانه و خودنمایانه اشاره می‌کند که رابطۀ نزدیکی با مصرف متظاهرانه دارد و اهداف این نوع فراغت نیز کسب عزت نفس و برانگیختن رشک دیگران است. این فراغت متظاهرانه و خودنمایانه که ازطریق اشتغال فرد به کارهای غیرتولیدی نمایش داده می‌شود، نشان‌دهندۀ ثروت فرد است.

بنا به نظر وبلن در هر مرتبۀ اجتماعی، معیار تجمل در مصرف از راه به ‌کار بستن معیار کسانی اعمال می‌شود که ازلحاظ اعتبار در سطح بالاتر قرار دارند. این جریان ‌به‌ویژه در جوامعی که در آنها تمایز طبقاتی تاحدودی نامعلوم است، تا آنجا ادامه پیدا می‌کند که تمام استانداردهای مصرف از طرز تفکر بالاترین طبقه تأثیر می‌گیرد؛ پس به‌‎طور کلی این طبقۀ برتر است که تعیین می‌کند جامعه کدام شیوۀ زندگی را به‌منزلۀ سبک زندگی آرمانی بشناسد (وبلن، 1386: 139). ازنظر او افراد در جوامع مدرن ازﻃﺮﻳﻖ ﻣﺼﺮف ﻧﻤﺎﻳﺸﻲ، ﺛﺮوت ﺧﻮد را ﺑﻪ دﻳﮕﺮان ﻧﺸﺎن ﻣﻲدهند و افراد طبقۀ متوسط و پایین جامعه از این رویه تقلید می‌کنند.

به نظر وبلن در دنیای مدرن مبنای افتخار، منزلت اجتماعی و پایگاه اجتماعی فرد است و ثروت و قدرت مالی فرد، مبنای شهرت او در جامعه است (استوری، 1386)؛ ازاین‌رو، مردم محصولات گران را نه به‌دلیل نیاز به آنها، بلکه برای به رخ کشیدن ثروتشان می‌‎خرند (Macionis, 2018: 628).

وبلن در ارائه و توضیح نظریه‌اش از شاخص‌های خانه، باغ، غذا و داشتن حیوانات خانگی بهره برده است؛ اما به پوشش و لباس به‌طور خاصی توجه کرده است؛ زیرا پوشش و لباس به‌لحاظ ویژگی‌شان، بهتر از شاخص‌های دیگر در تشریح نظریۀ او کاربرد دارند. ازنظر او لباس ضرورتی اجتماعی است و حضوریافتن در جمع متضمن لباس‌پوشیدن است. این ضرورت اجتماعی در قالب مصرف پوشش و لباس ازنظر وبلن نماد جایگاه و سلسله‌مراتب اجتماعی در نظر گرفته می‌شود (Warde, 2017: 35).

رویکرد شارلوت گیلمن مانند رویکرد وبلن دارد. او بسط‌دهندۀ نظریۀ طبقۀ تن‌آساست و معتقد است پوشش‌های رایج از کارکرد طبیعی خود که محافظت از بدن و گرم‌شدن است، دور شده‌‌اند و بیشتر جنبۀ متظاهرانه و نمایشی به خود گرفته‌اند.

با توجه به نظریۀ طبقۀ تن‌‌آسا دربارۀ پوشش زنان، پاشنۀ بلند کفش، لباس‌های تنگ و چسبان و به‌طور کلی بی‌‌توجهی به راحتی پوشنده - که نشانۀ آشکار لباس زنان متمدن کنونی است - گواه گویا بر آن است که در شیوۀ زندگی امروز، زن به‌طور نظری ازنظر اقتصادی به مرد وابسته است (وبلن، 1386: 202). ازنظر گیلمن اگر یک مرد برای زینت خود از ساعت مچی زنجیردار طلا، سردکمۀ آستین لباس از جنس الماس یا کت و شلوار و لباس‌‌های مارک‌‌دار استفاده کند، در‌واقع استطاعت مالی خود را نشان داده است؛ در حالی که اگر زن از کلاه گران‌‌‌قیمت، گردنبند، زیورآلات و لباس‌‌های مارک‌دار استفاده کند، نشان‌دهندۀ منزلت اجتماعی و استطاعت مالی مرد اوست؛ درواقع، گیلمن معتقد است زنان نمایشگاه یا تجلی‌‌گاه اعتبار و ثروت مردان‌اند (Gilman, 2002: 79).

بنا به نظریۀ طبقۀ تن‌‌آسا، زمانی که افراد با ویژگی‌‌های مصرفی طبقه‌‌بندی می‌‌شوند، سعی می‌‌کنند به لطف شباهت لباس‌‌هایشان روابط با افراد برخوردار را تنظیم کنند و از این طریق فاصلۀ طبقاتی را به‌گونه‌‌ای پنهان و به‌نوعی احساس رضایت کنند و براساس ارزش منزلتی پوشش خود بر دیگران تأثیر بگذارند.

4.                    

5.                   نظریۀ خود آیینه‌سان

کولی در چارچوب دیدگاه کنش متقابل نمادی، نظریۀ خود آیینه‌سان را طرح کرده است. ازنظر او «خود» محصولی کاملاً اجتماعی است که در قالب تعاملات اجتماعی شکل می‌گیرد (Tischer, 2011: 83)؛ بنابراین، جامعه و تعاملات اجتماعی درون آن بستر، مبنای شکل‌گیری و توسعۀ خود را فراهم می‌کنند. جامعه و خود، دوقلوی همزادند (Abrutyn, 2016: 361) و هر دو ضمن داشتن رابطۀ متقابل، پیوند ارگانیک با هم دارند.

جامعه در طی تعاملات اجتماعی آیینه‌ای را در برابر فرد قرار می‌دهد تا او خود را در آن ببیند. پیوند ارگانیک بین جامعه و خود را می‌توان چنین بیان کرد که جامعه با تعاملات تنظیم‌شده و هماهنگی ایجادشده‌ای شکل می‌گیرد که معانی مشترک دربارۀ زندگی اجتماعی را فراهم می‌کنند و در این بین «خود» ازطریق تعامل افراد با هم تعریف می‌شود. براساس پیوند ارگانیک ذکرشده در مرحلۀ اول قواعد و الگوهای رفتاری موردانتظار جامعه زمینۀ تعاملات را ایجاد می‌کنند و در مرحلۀ دوم واکنش‌ها و پاسخ‌های افراد به هم چگونگی تعریف، ارائه و شکل‌گیری «خود» را ضمن تعاملات اجتماعی فراهم می‌کنند.

کولی شکل‌گیری خود آیینه‌سان را بنا به پیوند بین جامعه و خود در سطح خرد جامعه‌شناسی توضیح می‌دهد. ازنظر او هنگامی که فرد با دیگران تعامل برقرار می‌کند و دیگران به او واکنش نشان می‌دهند، خود آیینه‌سان طی سه مرحله شکل می‌گیرد:

الف- این واکنش به فرد امکان می‌دهد که تصور کند چگونه او نزد دیگران ظاهر می‌شود.

ب- فرد قضاوت می‌کند که چطور دیگران او را ارزیابی می‌کنند.

ج- فرد طی این قضاوت مفهوم خود یا مجموعه‌ای از احساسات، اداراکات و ایده‌ها را دربارۀ اینکه او چه کسی است، شکل می‌دهد (Giddens et al., 2017: 132 Dillon, 2014: 276;).

احساسات، اداراکات و ایده‌هایی که کولی در قالب خود آیینه‌سان بیان می‌کند و فرد خود را با آنها تعریف می‌کند، به‌عمد به این وابسته است که او خودی را می‌بیند که دیگران آن را ارزیابی و ارائه کرده‌اند.

آیینه وسیله‎‌ای است که فرد ظاهر خود را در آن می‌بیند. این ظاهر که با پوشش همراه است، ظاهر و پوشش را با هم در معرض دیدن فرد قرار می‌دهد. در استعارۀ خود آیینه‌سان کولی، کم و کیف و نحوۀ ظاهر و پوشش «خود» در آیینۀ تعاملات اجتماعی دیده می‌شود. براساس خود آیینه‌سان اینکه فرد چه پوششی را انتخاب کند، سه مرحله را طی می‌کند:

اول- دیگرانی که فرد با آنها در تعامل است.

دوم- واکنش‌ها و ارزیابی‌های دیگران از پوشش فرد.

سوم- قضاوت و نظر فرد از واکنش‌ها و ارزیابی‌های دیگران دربارۀ پوشش خود.

طبق استعارۀ خود آیینه‌سان کولی، درست همان طور که فرد ظاهر خود را در آیینه می‌بیند، او پوشش خود را در واکنش دیگران در طی تعاملات می‌بیند و به ظاهر خود طبق پوشش موردانتظار دیگران شکل می‌دهد.

ازنظر کولی تعاملات اجتماعی که «خود» را براساس خود آیینه‌سان ایجاد می‌کنند، به‌طور عمده در گروه‌های نخستین انجام می‌شوند؛ بنابراین، گروه‌های نخستین تأثیر دیرپایی بر ایجاد و توسعۀ خود دارند (Giddens et al., 2017: 131). گروه‌های نخستین هم در فرایند جامعه‌پذیری اولیه و هم در مراحل بعدی زندگی نقش اساسی را برای فرد ایفا می‌کنند؛ ازاین‌رو، این گروه‌‎ها با هستی و وجود فرد عجین و همبسته‌اند. به‌گونه‌ای که فرد در این گروه‌‎ها ذوب می‌شود.

علاوه بر گروه‌های نخستین، دیگرانِ مهم نیز تأثیر بسزایی بر فرد و نقش مهمی در شکل‌گرفتن «خود» دارند (Schaefer, 2012: 83). طبق نظر جرچ هربرت مید، «خود» ساختۀ فرد نیست؛ بلکه آن چیزی است که دیگران مهم در نظر دارند که باید باشد (Maseda, 2017: 184). کسانی که دیگران مهم را برای فرد تشکیل می‌دهند، شامل والدین، معلمان، همسران، دوستان و گروه همالان‌اند. ازنظر مید، گروه همالان به‌طور فزاینده‌ای نقش دیگران مهم را ایفا می‌کند (Schaefer, 2012: 83). دیگران مهم و گروه همالان بنا به تأثیری که در شکل‌گیری «خود» دارند، می‌توانند در نوع پوشش، درک و تعریف فرد از ظاهرش نقش داشته باشند.

6.                   نظریۀ سرمایۀ جنسی

سرمایه دارایی است که وضعیت فرد را در بازارهای جامعه مشخص می‌کند. افراد دارای چهار نوع سرمایه‌اند: اقتصادی، فرهنگی، اجتماعی و جنسی (حکیم، 1391: 33). ریشه و منشأ همۀ این سرمایه‌ها کمیابی آنها در جوامع است و این کمیابی، مبنای ارزش این سرمایه‌هاست.

کاترین حکیم، مبدع و نظریه‌پرداز نظریۀ سرمایۀ جنسی، این سرمایه را نوعی دارایی در نظر می‌گیرد که با استفاده از آن می‌توان از مزیت‌های اجتماعی و اقتصادی آن بهره گرفت. ازنظر حکیم سرمایۀ جنسی نسبت به دیگر انواع سرمایه سه وجه تمایز دارد: اول، وجه غالباً زنانۀ سرمایه جنسی است. به‌گونه‌ای که زنان مقدار سرمایۀ جنسی زیادتری نسبت به مردان دارند (Hakim, 2010: 505) و سرمایۀ جنسی زنان در روابط خصوصی و به‌طور بالقوه در عرصۀ عمومی بیشتر است (Hakim, 2015: 327)؛ به‌دلیل همین وجه غالباً زنانۀ سرمایۀ جنسی است که زنان روی این دارایی سرمایه‌گذاری بیشتری می‌کنند (Hakim, 2010: 505). دوم، سرمایۀ جنسی که آن نوع توزیع طبقاتی را ندارد که دیگر سرمایه‌ها می‌توانند داشته باشند. بدون توزیع طبقاتی بودن، سرمایۀ جنسی بیان‌کنندۀ این است که وقتی سرمایه‌های اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی از نظام قشربندی جامعه تبعیت می‌کنند، سرمایۀ جنسی بدون داشتن توزیع خاصی می‌تواند در افراد تمام طبقه‌های جامعه ازجمله طبقه‌های بالا و پایین، وجود داشته باشد. به عبارتی، می‌توان افرادی را در نظر گرفت که سرمایۀ اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی ندارند؛ اما سرمایۀ جنسی دارند. مانند دختر فقیری که هیچ نوع سرمایه‌ای ندارد؛ اما زیباست (حکیم، 1391: 37) و سرمایۀ جنسی دارد. سوم، سرمایۀ جنسی با پا به سن گذاشتن و پیرشدن کاهش می‌یابد. به عبارتی، جوانی با سرمایۀ جنسی همبسته است و این سرمایه با افزایش سن و پیری کاهش می‌یابد و رو به زوال می‌گذارد.

سرمایۀ جنسی ازنظر حکیم از شش مؤلفۀ زیبایی، جذابیت جنسی، مهارت‌های اجتماعی در تعامل، سرزندگی، شیوۀ ظاهرشدن در جامعه و مهارت جنسی تشکیل می‌شود (Hakim, 2010: 500). سرمایۀ جنسی با در نظر گرفتن این مؤلفه‌ها ترکیبی از جذابیت‌های زیباشناختی، دیداری، ظاهری و اجتماعی است؛ بنابراین، هم شامل مهارت‌هایی می‌شود که می‌توانند آموخته یا تقویت شوند هم شامل ویژگی‎‌هایی می‌شود که در زمان تولد معین می‌شوند (حکیم، 1391: 31).

سرمایۀ جنسی می‌تواند به دو شکل ارتقا یابد و تکمیل شود. یکی با جراحی‌های زیبایی و آرایش بدن و دیگری با استفاده از پوشش و لباس. جراحی‌های زیبایی و آرایش قیافه و ظاهر طبیعی، زنان را با بدن اجتماعی برگرفته از ارزش‌های اجتماعی زیبایی منطبق می‌کند. پوشش و لباس به زنان در تبدیل قیافه و ظاهر طبیعی‌شان به بدن اجتماعی و بازنمود اجتماعی ارزش‌های سرمایۀ جنسی کمک می‌کند.

شیوۀ ظاهرشدن در جامعه به‌‍‌‌منزلۀ مؤلفۀ سرمایۀ جنسی با بازنمود اجتماعی زنان ارتباط دارد. حکیم این مؤلفۀ سرمایۀ جنسی را شامل سبک لباس، آرایش و سبک مو می‌داند (Hakim, 2010: 500). امروزه سرمایه‌گذاری در شیوۀ ظاهرشدن در جامعه به‌طور جالب‌توجهی با پوشش زنان ارتباط دارد و زنان با رجوع به گزینه‌های پوششی می‌توانند در پی بهبود و ارتقای ظاهرشان برآیند. از این لحاظ است که هزینه‌کردن برای لباس به‌منزلۀ بخشی از پوشش در زنان با زیبایی ادارک‌شدۀ آنها ارتباط مثبت دارد (Hamermesh et al., 1999: 50).

سرمایۀ جنسی به‌منزلۀ دارایی زنانه، ازنظر حکیم قابلیت تبدیل و تعویض با سرمایه‌های دیگر را دارد؛ ازاین‌رو، حامل مزیت‌های اجتماعی و اقتصادی برای زنان است. سرمایۀ جنسی در بازار کار، ازدواج، رسانه‌ها، ورزش، هنر و تعاملات روزمره اهمیت دارد (Hakim, 2010: 502). حکیم در مقالۀ «جذاب برنده است و زشت بازنده» در فعالیت‌‎های رقابتی امروزه بازده جذاب‌بودن را برابر با صلاحیت‌های دیگر در نظر می‌گیرد (Hakim, 2011: 15). از این نظر زن زیبا و جذاب می‌تواند با توجه به سرمایۀ جنسی‌اش با زنان تحصیلکرده و دارای سرمایۀ فرهنگی در بازار اشتغال رقابت کند. برای زن زیبا به‌لحاظ داشتن سرمایۀ جنسی، زیبایی‌اش برای ازدواج و اشتغال یک برند است (Brana & Parsons, 2011: 130). سرمایۀ جنسی در بازار ازدواج برای زنان امکان رقابت ایجاد می‌کند و در جوامع امروزی نقش فزاینده‌ای ایفا می‌کند (Green, 2013: 40; Hakim, 2010: 515). پژوهش هامرمش نشان می‌دهد سرمایۀ جنسی در بازار اشتغال بازده جالب‌توجهی برای زنان دارد؛ به‌گونه‌ای که علاوه بر تأثیر در اشتغال زنان موجب افزایش درآمد آنها می‌شود (Hamermesh, 1999: 47).

7.                    

8.                   جمع‌‎بندی و ارائۀ الگو

در سه نظریۀ طرح‌شده، نظریۀ طبقۀ تن‎‌آسا پوشش زنان را در ارتباط با به نمایش گذاشتن منزلت اجتماع آنها مطرح می‌کند. بر این اساس، نشان‌دادن منزلت اجتماعی بالا با نمایش‎‌دادن نمادهای پوششی که بیان‌کنندۀ منزلت بالا هستند، در منظر دیگران عیان و پیدا می‌شود؛ بنابراین، پوشش حامل معانی اجتماعی است که داشتن منزلت اجتماعی را به رخ می‌کشاند.

در دیدگاه کنش متقابل نمادی و نظریۀ خود آیینه‌‎سان، «خود» هنگام تعاملات اجتماعی با دیگران شکل می‌گیرد. «خود» که پوشش در شکل‌گیری آن نقش عمده‌ای دارد، در آیینۀ دیگران دیده می‌شود؛ بنابراین، دیگرانی که در دایرۀ تعاملات اجتماعی با فرد قرار دارند، در شکل‌دهی به پوشش او سهم اساسی را ایفا می‌کنند.

در نظریۀ سرمایۀ اجتماعی، بنا به مؤلفه‌های این سرمایه، پوشش همراه با جراحی‌های زیبایی موجب بازنمود اجتماعی بهتر و ارتقای ظاهر زنان می‌شود؛ بنابراین، زنان برای داشتن ظاهری بهتر و انطباق این ظاهر با ارزش‌های اجتماعی زیبایی ازطریق پوشش اقدام می‌کنند. این اقدام به بهبود و ارتقای ظاهر به‌وسیلۀ پوشش، سرمایه‌ای جنسی است که برای زنان دارایی سرمایه‌ای به حساب می‌آید. نمودار 1 الگوی نظری پژوهش را بنا به این سه نظریه نشان می‌دهد:

9.           

10.        

11.       نمودار 1- الگوی نظری پژوهش

12.                فرضیه‌های پژوهش

1- بین تأثیرپذیری از گروه همالان با گونه‌های پوشش زنان رابطه وجود دارد.

2- بین تأثیرپذیری از انتظارات دیگرانِ مهم با گونه‎‌های پوشش زنان رابطه وجود دارد.

3- بین اشتهار و اعتباربخشی مالی با گونه‌های پوشش زنان رابطه وجود دارد.

4- بین میزان اوقات فراغت با گونه‌های پوشش زنان رابطه وجود دارد.

5- بین وضعیت تأهل با گونه‌های پوشش زنان رابطه وجود دارد.

6- بین تمایل به جذب جنس مخالف برای ازدواج با گونه‌های پوشش زنان رابطه وجود دارد.

7- بین پیروی از اعتقادات همسر با گونه‌های پوشش زنان رابطه وجود دارد.

روش پژوهش

برای بررسی موضوع پژوهش و پاسخ به سؤالات آن با فرضیه‌های طرح‌شده، از روش پیمایشی استفاده شد و داده‌ها با پرسش‎‌نامۀ محقق‌ساخته جمع‌آوری شدند. جامعۀ آماری شامل تمام زنان 50-18 سالۀ ساکن شهر همدان است که طبق سرشماری نفوس و مسکن سال 1390 تعداد آنها 188076 نفر است. حجم نمونه با استفاده از فرمول کوکران 335 نفر محاسبه شده است که با روش نمونه‌گیری طبقه‌ای متناسب انتخاب شدند.

پوشش به‌منزلۀ موضوعی که این پزوهش درصدد توضیح و بررسی آن است، شامل همۀ چیزهایی است که به بدن پوشانده می‌شود، ازجمله سرپوش (روسری، چادر، شال، کلاه)، لباس و کفش است.

دامنۀ پوشش از مطالعۀ گیلمن در جامعه‌شناسی پوشش گرفته شده است. بنا به این دامنه انگیزه‌هایی که مبنای انواع وسیع پوشش را تشکیل می‌دهند، به چند دلیل اصلی تقلیل‌پذیرند. این انگیزه‌ها پنچ عامل زیر را در بر می‌گیرند: 1-حفاظت بدن 2-گرم‌کردن بدن 3-آرایش ‌بدن 4-عفت و 5- نمادگرایی و بیشتر پدیده‌ها را در پوشش توضیح می‌دهند (Gilman, 2002: 7).

برای اینکه مشخص شود آیا انگیزه‌های پوششی زنان مدنظر گیلمن با انگیزه‌های خود پاسخگویان مطابقت دارد یا نه، مصاحبه‌ای اولیه با 40 زن انجام شد. در این مطالعۀ مقدماتی که تنها روی انگیزه‌ها انجام شد و به‌منزلۀ کاری اکتشافی برای انطباق انگیزه‎‌ها بود، از میان تمام انگیزه‌ها تنها چهار انگیزه دربارۀ پاسخگویان انطباق بیشتری داشت. به همین دلیل این چهار انگیزه انتخاب شدند. پاسخ‌های برگرفته از مصاحبه در چهار مقولۀ راحت‌طلب[5]، عفت‌طلب[6]، نمایش‌طلب[7] و همسرطلب[8] قرار گرفتند. پاسخگویان عموماً ضمن اظهار استفاده از پوشش برای حفاظت و گرم‌کردن بدن، انگیزۀ اصلی و بنیادی پوشش خود را یکی از چهار مقولۀ ذکرشده بیان کردند؛ بنابراین، این چهار مقوله به‌منزلۀ مقوله‌های گونه‌های پوشش در پرسش‌نامه درج شدند.

در پرسش‌نامه اطلاعات دربارۀ متغیرهای اشتهار و اعتباربخشی، گروه همالان، تأثیرپذیری از انتظارات دیگران مهم، جذب جنس مخالف برای ازدواج، پیروی از اعتقادات همسر و میزان اوقات فراغت جمع‌آوری شدند. اعتبار پرسش‌نامه با اعتبار صوری (ارزیابی متخصصان) و پایایی متغیرها با ضرایب آلفای کرونباخ (جدول 1) به دست آمد.

جدول 1- ضرایب آلفای کرونباخ متغیرهای پژوهش

اطلاعات به‌دست‌آمده با استفاده از نرم‌افزار spss، جدول فراوانی، آزمون x²، وی کرامر و جداول توافقی تجزیه و تحلیل شدند.

یافته‌ها

13.           توزیع فراوانی جمعیت نمونه برحسب سن

همان‌‌ طور که در جدول 2 مشاهده می‌‌شود، بیشترین درصد جمعیت نمونه در گروه سنی 31 تا 35 سال قرار دارد که در کل 9/23 درصد جمعیت نمونه را تشکیل می‌‌دهند و کمترین درصد به ترتیب مربوط به گروه‌‌های سنی 45-41 سال و 50-46 است که به ترتیب 9/6 درصد و 6/6 درصد از کل جمعیت نمونه را تشکیل می‌‌دهند.

همچنین 3/49 درصد از جمعیت نمونه مجرد و 7/50 درصد متأهل‌اند. بیشترین درصد افراد جمعیت نمونه در پایگاه اقتصادی - اجتماعی متوسط و با در نظر گرفتن دو زیرگروه آن به ترتیب 1/33 درصد در پایگاه متوسط به پایین و 3/29 درصد در پایگاه متوسط به بالا قرار دارند.

جدول 2- توزیع فراوانی و درصد جمعیت نمونه برحسب سن

توزیع فراوانی جمعیت نمونه برحسب گونه‌های پوشش

همان طور که در جدول 3 مشاهده می‎‌شود، در جمعیت نمونه 8/18 درصد در گونۀ راحت‌‌‌طلب، 6/23 درصد در گونۀ عفت‎‌طلب، 29 درصد در گونۀ نمایش‌‌‌طلب و 7/28 درصد در گونۀ همسرطلب قرار دارند. بیشترین درصد فراوانی افراد جمعیت نمونه به ترتیب در گونه‌‌‌های نمایش‌طلب و همسرطلب قرار می‌گیرند.

جدول 3- توزیع فراوانی و درصد جمعیت نمونه برحسب گونه‎های پوشش زنان

تحلیل استنباطی داده‌ها طبق آزمون فرضیه‌های پژوهش

رابطۀ بین تأثیرپذیری از گروه همالان با گونه‌های پوشش زنان

در جدول 4 رابطۀ بین متغیر گروه همالان با گونه‌های پوشش زنان طبق یافته‌‌های آزمون  x²درج شده است. با توجه به مقدار x² (299/50) و سطح معناداری (000/0) به‌دست‌آمده، بین دو متغیر گروه همالان و گونه‌های پوشش زنان رابطۀ معنادار وجود دارد. شدت این رابطه با توجه به وی کرامر به مقدار (387/0) است. براساس جدول توافقی 5 گونۀ همسرطلب (60 درصد) بیشترین تأثیرپذیری را از گروه همالان دارد.

جدول 4- رابطۀ متغیر تأثیرپذیری از گروه همالان با گونه‌های پوشش زنان

جدول توافقی 5- تأثیرپذیری از گروه همالان با گونه‌های پوشش زنان

رابطۀ تأثیرپذیری از انتظارات دیگرانِ مهم با گونه‌های پوشش زنان

در جدول 6 رابطۀ بین متغیر تأثیرپذیری از انتظارات دیگرانِ مهم با گونه‌های پوشش زنان طبق یافته‌‌های آزمون x²درج شده است. با توجه به مقدار x² (837/22) و سطح معناداری (001/0) به‎دست آمده، بین دو متغیر تأثیرپذیری از انتظارات دیگرانِ مهم و دامنۀ پوشش زنان رابطۀ معناداری وجود دارد. شدت این رابطه با توجه به وی‌‌کرامر به مقدار (261/0) است. براساس جدول توافقی 7 به ترتیب گونه‌های همسرطلب (9/39 درصد) و نمایش‌طلب (34/7 درصد) بیشترین رابطه را با تأثیرپذیری از انتظارات دیگرانِ مهم دارند.

جدول 6- رابطۀ متغیر تأثیرپذیری از انتظارات دیگرانِ مهم با گونه‌های پوشش زنان

جدول توافقی 7- تأثیرپذیری از انتظارات دیگرانِ مهم با گونه‌های پوشش زنان

رابطۀ بین متغیر اشتهار و اعتباربخشی مالی با گونه‌های پوشش زنان

در جدول 8 رابطۀ بین متغیر اشتهار و اعتباربخشی مالی با گونه‌های پوشش زنان طبق یافته‌‌های آزمون x² درج شده است. با توجه به مقدار x² (353/21) و سطح معناداری (02/0) به‌دست آمده، بین دو متغیر اشتهار و اعتباربخشی مالی و دامنۀ پوشش زنان رابطۀ معنادار وجود دارد. شدت این رابطه با توجه به وی کرامر به مقدار (209/0) است. براساس جدول توافقی 9 گونه‌های همسرطلب (4/34 درصد) و نمایش‌طلب (4/34 درصد) بیشترین رابطه را با اشتهار و اعتباربخشی مالی دارند.

جدول 8- رابطۀ متغیر اشتهار و اعتباربخشی مالی با گونه‌های پوشش زنان

جدول توافقی 9- اشتهار و اعتباربخشی مالی با گونه‌های پوشش زنان

رابطۀ بین متغیر میزان اوقات فراغت با گونه‎های پوشش زنان

در جدول 10 رابطۀ بین متغیر میزان اوقات فراغت با گونه‌های پوشش زنان طبق یافته‌‌های آزمون x²درج شده است. با توجه به مقدار x² (782/61) و سطح معناداری (000/0) به‌دست‌آمده، بین دو متغیر میزان اوقات فراغت و گونه‌های پوشش زنان رابطۀ معناداری وجود دارد. شدت این رابطه با توجه به وی کرامر به مقدار (431/0) است. براساس جدول توافقی 11 به ترتیب گونه‌های همسرطلب (1/49 درصد) و نمایش‌طلب (5/35 درصد) بیشترین رابطه را با اوقات فراغت دارند.

جدول 10- رابطۀ متغیر میزان اوقات فراغت با گونه‌های پوشش زنان

جدول توافقی 11- میزان اوقات فراغت با گونه‌های پوشش زنان

رابطۀ بین متغیر وضعیت تأهل با گونه‎های پوشش زنان

در جدول 12 رابطۀ بین متغیر وضعیت تأهل با گونه‌های پوشش زنان طبق یافته‌‌های آزمون x²درج شده است. با توجه به مقدار x² (478/98) و سطح معناداری (000/0) به‌دست‌آمده، بین متغیر وضعیت تأهل با گونه‌های پوشش زنان رابطۀ معنادار وجود دارد. شدت این رابطه با توجه به وی کرامر به مقدار (548/0) است. براساس جدول توافقی 13بیشتر مجردها در گونۀ همسرطلب (7/52) و افراد متأهل به ترتیب در سه گونۀ‌‌ نمایش‌طلب (9/35 درصد)، راحت‌طلب (1/30 درصد) و عفت‌‌طلب (8/28 درصد) قرار دارند.

جدول 12- رابطۀ متغیر وضعیت تأهل با گونه‌های پوشش زنان

جدول توافقی 13- وضعیت تأهل با گونه‌های پوشش زنان

رابطۀ بین متغیر جذب جنس مخالف برای ازدواج با گونه‌های پوشش زنان

در جدول 14 رابطۀ بین متغیر جذب جنس مخالف برای ازدواج با گونه‌های پوشش زنان طبق یافته‌‌های آزمون x²درج شده است. با توجه به مقدار x² (333/33) و سطح معناداری (000/0) به‌دست‌آمده، بین دو متغیر جذب جنس مخالف برای ازدواج با دامنۀ پوشش زنان رابطۀ معنادار وجود دارد. شدت این رابطه با توجه به وی کرامر به مقدار (448/0) است. براساس جدول توافقی 15 گونۀ همسرطلب (3/62 درصد) بیشترین رابطه را با جذب جنس مخالف برای ازدواج دارد.

جدول 14- رابطۀ متغیرجذب جنس مخالف برای ازدواج باگونه‌های پوشش زنان

جدول توافقی 15- جذب جنس مخالف برای ازدواج با گونه‌های پوشش زنان

رابطۀ بین متغیر پیروی از اعتقادات همسر با گونه‌های پوشش زنان

در جدول 16 رابطۀ بین متغیر پیروی از اعتقادات همسر با گونه‌های پوشش زنان طبق یافته‌‌های آزمون  x²درج شده است. با توجه به مقدار x² (645/18) و سطح معناداری (005/0) به‌دست‌آمده، بین دو متغیر پیروی از اعتقادات همسر و گونه‌های پوشش زنان رابطۀ معنادار وجود دارد. شدت این رابطه با توجه به وی‌‌کرامر به مقدار (334/0) است. براساس جدول توافقی 17 به ترتیب گونه‌های نمایش‎‌طلب (4/41 درصد) و عفت‌طلب (7/39 درصد) بیشترین رابطه را با پیروی از اعتقادات همسر دارند.

جدول 16- رابطۀ متغیر پیروی از اعتقادات همسر با گونه‎‌های پوشش زنان

جدول توافقی 17- پیروی از اعتقادات همسر با گونه‌های پوشش زنان