تحلیل مکانی و قابلیت‌سنجی پهنه‌های مستعد توسعة گردشگری در شهرستان فسا

مقدمه

امروزه صنعت گردشگری به‌منزلة عاملی مؤثر در اقتصاد جهانی به‌لحاظ درآمدزایی فراوان بسیاری از کشورهای جهان را بر آن داشته است سرمایه‌گذاری زیادی را به آن اختصاص دهند (Tremblay, 2006: 34) و برای رسیدن به توسعة پایدار گردشگری تلاش گسترده‌ای کنند. در عصر حاضر این صنعت، دومین منبع درآمد بیش از 49 کشور در حال ‌توسعه به‌ حساب می‌آید و راهبردی برای فقرزدایی است. براساس پیش‌بینی سازمان جهانی گردشگری^[1] تعداد گردشگران از 990 میلیون در سال 2011 به 6/1 میلیارد در سال 2020 می‌رسد که سریع‌ترین رشد در شرق و جنوب آسیا، اقیانوسیه، خاورمیانه و آفریقا روی خواهد داد (UNWTO, 2010، نیوسام و همکاران، 1394: 2).

گردشگری علاوه بر تبادلات فرهنگی، عامل ایجاد اشتغال و بهره‌وری اقتصادی است و کارایی مناسبی به‌ویژه در توسعة پایدار نواحی هدف گردشگری دارد (نجفی کانی و همکاران، 1388: 122). توسعة گردشگری برای کشورهای در حال ‌توسعة مواجه با معضلاتی چون بیکاری زیاد، محدودیت منابع ارزی و اقتصاد تک‌محصولی اهمیت فراوانی دارد. از سوی ‌دیگر لزوم توجه جدی به سیاحت و گردشگری به‌مثابة پدیده‌ای نو در زندگی ماشینی قرن 21، ضرورتی کاملاً اجتناب‌ناپذیر است و اهمیت آن روزبه‌روز افزایش می‌یابد (Butler, 2002: 14). در این زمینه ایران نیز برای رهایی از اقتصاد تک‌محصولی متکی بر نفت به دلیل برخورداری از قابلیت‌های فراوان تاریخی، فرهنگی و طبیعی و با داشتن راهبردهایی مناسب به سطح مطلوبی از توسعه دست خواهد یافت (مقصودی و همکاران، 1391: 26).

منابع گردشگری از سه بخش عمده تشکیل شده است: 1- عناصر اولیة گردشگری که درواقع عامل اصلی جذب گردشگر به شمار می‌آید و شامل مکان‌های قابل بازدید مانند جنگل، رودخانه، حیات ‌وحش، غار، آبشار و... و مکان‌هایی است که برای فعالیت‌های گردشگری ساخته شده‌اند؛ مانند موزه‌های طبیعی، گالری‌های هنری و... ؛ 2- عناصر ثانویة گردشگری شامل تأسیسات اقامتی، فروشگاه‌ها، نمایشگاه‌ها و... ؛ 3- نهادهای اداری و خدماتی مانند ادارة راهنمایی گردشگری، بنگاه‌های تورگردانی و مسافرتی و... که خدمات گردشگری ارائه می‌دهند (بیرانوند، 1387: 28).

اکوتوریسم به‌مثابة گرایشی نو در گردشگری مبتنی بر مسافرت‌های هدفمند و مسئولانه همراه با بازدید و برداشت‌های فرهنگی و معنوی از جاذبه‌های طبیعی و لذت‌جویی از پدیده‌های گوناگون در گسترة اکوسیستم به‌منظور حفاظت از آنهاست (شایان و پارسایی، 1386: 154)؛ به بیان دیگر اکوتوریسم، سفری مسئولانه به مناطق طبیعی است که موجب حفظ محیط ‌زیست و بهبود کیفیت زندگی مردم محلی می‌شود
(The International Ecotourism Society: 1993؛ سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری کشور، 1393: 8). ازآنجایی‌که شالودة اکوتوریسم بر توان‌های محیطی استوار است، در حفاظت از میراث طبیعی نقش مؤثری دارد و پیامدهای منفی حاصل از آن ناچیز است و منافع آن برای جوامع هدف به بیشترین میزان خود می‌رسد (احسانی، 1395: 22-23). حفاظت از محیط‌ زیست، اکوتوریسم را به نوعی از گردشگری مسئولانه تبدیل کرده است و از مشارکت‌کنندگان می‌خواهد تا حد امکان با درنظرداشتن اهداف حفاظتی، به مدیریت جاذبه‌های طبیعی و حفاظت از اکوسیستم نیز توجه کنند. استفاده از منابع طبیعی به‌منزلة جاذبه‌های گردشگری و بدون آسیب‌رساندن به آنها، مقوله‌ای ایده‌آل در راستای توسعة پایدار گردشگری است (Nahuelhual et al, 2013: 71).

اهداف اولیة اکوتوریسم، ترویج استفادة پایدار با حفظ منابع، احیای فرهنگی و توسعة اقتصادی است (نیوسام و همکاران، 1394: 21)؛ به بیان دیگر اکوتوریسم، عاملی برای حفظ تنوع زیستی، ایجاد رفاه برای مردم بومی، وجود متصدیان مسئولیت‌پذیر و متعهد، استفادة حداقلی از منابع تجدیدناپذیر، ارائة خدمات در مقیاس محلی و منطقه‌ای، استواری بر پایة مشارکت جامعة بومی و ایجاد فرصت‌های شغلی همراه با آموزش است (احسانی، 1395: 25).

اکوتوریسم در قرن 21 بر بسیاری از فضاهای جغرافیایی تأثیر گذاشته و توانسته است الگوی فضایی جدیدی ایجاد کند (English Tourism Board, 1991: 78). این فعالیت به‌منزلة مفهومی که بر پایة ایده‌آل‌های حفظ محیط ‌زیست و توسعة پایدار بنا شده و رواج جهانی یافته است، معیارهای اصلی کمترین تأثیر منفی بر محیط و فرهنگ، بیشترین مسئولیت‌پذیری درقبال فرهنگ جامعة میزبان، بیشترین سودآوری اقتصادی برای مردم محلی و بیشترین رضایتمندی تفریحی برای مشارکت گردشگران را شامل می‌شود. اکوتوریسم شامل فعالیت‌های متنوعی چون ژئومورفوتوریسم، گردشگری زیستی، دامنه‌نوردی، طبیعت‌درمانی، کوه‌نوردی، غارگردی، ورزش‌های آبی و ساحلی، بیابان‌گردی، ورزش‌های زمستانی، شکار و صید، پرنده‌نگری، گردشگری روستایی و عشایری، گردشگری کشاورزی و مردم‌شناسی است. سمپوزیوم جهانی اکوتوریسم، این فعالیت را اصولاً وابسته به منابع باستانی و محیط طبیعی نظیر پرندگان و حیات ‌وحش، مناظر زیبا، مرجان‌ها، غارها، فسیل‌ها، سایت‌های باستانی، تالاب‌ها، مکان‌هایی با گونه‌های جانوری و گیاهی نادر و در معرض خطر نابودی می‌داند (زندمقدم، 1388: 3).

براساس برآورد سازمان جهانی گردشگری انتظار می‌رود تا یک دهة آینده شمار اکوتوریست‌ها که اکنون 7درصد کل گردشگران را تشکیل می‌دهند به بیش از 20درصد برسد. امروزه کشورهایی نظیر آمریکا، کانادا، اتریش، آلمان، سوئد، فنلاند، انگلستان، ایتالیا، نپال، هند، پاکستان، چین، کنیا، آفریقای جنوبی و الجزایر عملکرد موفقیت‌آمیزی در اکوتوریسم داشته‌اند؛ اما ایران با وجود داشتن رتبة دهم جاذبه‌های باستانی و رتبة پنجم جاذبه‌های طبیعی هنوز نتوانسته درزمینة اکوتوریسم به جایگاه اصلی خود دست یابد و در عمل، گردشگری آن توسعه نیافته است (پناهی و همکاران، 1393: 125). شناسایی هرچه کامل‌تر پهنه‌های مستعد گردشگری و برنامه‌ریزی دقیق برای امکان‌سنجی این مناطق به‌لحاظ توان جذب گردشگر به‌مثابة راهکاری اثربخش، نقشی اساسی در توسعة پایدار، ارتقای سطح زندگی جوامع میزبان و حفظ تعادل طبیعی دارد (طاووسی و همکاران، 1393: 20-21).

شهرستان فسا به دلیل داشتن جاذبه‌های طبیعی و تاریخی متعدد و همچنین موقعیت راهبردی آن در مسیرهای اصلی شیراز به کرمان و بندرعباس از پتانسیل‌های گردشگری متعددی برخوردار است؛ اما برنامه‌ریزی علمی و عملی دربارة ارزیابی توان توسعه و پهنه‌بندی گردشگری در این شهرستان صورت نگرفته است؛ بنابراین پژوهش پیش ‌رو سعی دارد با شناخت و معرفی جاذبه‌های متعدد گردشگری و همچنین تحلیل فضایی - مکانی آنها، توان توسعة تفرج گردشگری و پهنه‌بندی آن را در شهرستان فسا ارزیابی کند تا با برنامه‌ریزی برای توسعة گردشگری در جهت بهره‌برداری از این چشم‌اندازها به‌منزلة یکی از پتانسیل‌های بالقوة طبیعی به‌منظور توسعة پایدار منطقه گامی بردارد.

پیشینة پژوهش

در دهه‌های اخیر با درک اهمیت گردشگری، مطالعات متنوعی دربارة پهنه‌بندی و امکان‌سنجی آن صورت گرفته است:

دنگ و همکاران^[2] (2002) با ارزیابی جاذبه‌های گردشگری طبیعی پارک ملی ویکتوریا در استرالیا از طریق AHP، این منطقه را ازنظر توان گردشگری به
4 سطح طبقه‌بندی کردند و نتیجه گرفتند فرایند تحلیل سلسله‌مراتبی در انتخاب محل مناسب ارائة خدمات به گردشگران، اولویت‌بندی سرمایه‌گذاری و حفاظت از محیط ‌زیست به مدیران یاری می‌رساند.

چو و همکاران^[3] (2008) مکان‌یابی هتل‌های بین‌المللی توریستی در تایوان را با مدل تصمیم‌گیری چندمعیارة فازی انجام دادند و بیان کردند این مدل‌ها چهارچوب مناسبی را برای تحلیل مؤلفه‌های مکانی و مکان‌یابی فراهم می‌آورد.

اسلامی و روشنی^[4] (2009) با مؤلفه‌های شیب، جهت شیب، راه، جلگه، جنگل و مرتع، یک کمپ گردشگری را با تأکید بر اکوتوریسم در کاسپین جنوبی گیلان مکان‌یابی کردند.

علاءالدین ‌اوغلو و سلکوک‌کان^[5] (2011) در شناسایی و طبقه‌بندی منابع طبیعت‌گردی در بخش غربی دریاچة وان ترکیه، از GPS برای تعیین مکانی جاذبه‌ها و از GIS برای ارزیابی اطلاعات بهره گرفتند و بیان کردند این سایت ازنظر برخورداری از جاذبه‌ها در سطوح متوسط (52%) و بالا (48%) قرار دارد.

ایکونن^[6] (2012) با روش‌های تحلیل محتوا و مصاحبه‌های نیمه‌ساختاریافته با کارشناسان گردشگری، وضعیت اکوتوریسم را در فنلاند بررسی و بیان کرد این منطقه پتانسیل زیادی برای اکوتوریسم دارد؛ ولی نبود حمایت‌های دولتی و تضادهای ارزشی که ممکن است اکوتوریسم به جامعة محلی وارد کند و همچنین ناتوانی فنلاندی‌ها در پذیرش طبیعت‌گردی به‌منزلة یک مزیت رقابتی در تجارت، اکوتوریسم را در سطح کوچک‌مقیاس نگه داشته است.

لی و همکاران^[7] (2012) با هدف پیشنهاد شیوه‌نامه‌ای برای برنامه‌ریزی گردشگری از GIS برای مکان‌یابی مناطق مناسب توسعة گردشگری در جزیرة لومباک اندونزی بهره گرفتند و با تلفیق لایه‌ها با روش ارزیابی چندعامله، مکان‌های بالقوة توسعة گردشگری را شناسایی کردند.

سیمونی^[8] (2014) با بررسی اکوتوریسم پارک ملی گراندکانیون، این پارک را به‌مثابة الگویی برای تحلیل مقصد گردشگری مطالعه کرد که قابلیت‌هایی چون چشم‌انداز اکوتوریسمی، دسترسی، جاذبه و امکان فعالیت‌های طبیعت‌گردی، امکانات اقامتی و شیوه‌های مدیریت مناسب دارد.

جونگ و همکاران^[9] (2014) مسائل زیست‌محیطی را با معیارهای حفاظتی به‌منظور توسعة اکوتوریسم در استان لاوریای اسپانیا بررسی کردند. این پژوهش در قالب یک ارزیابی چندشاخصه و با بهره‌گیری از AHP انجام گرفت و بهترین مناطق برای سکونت در کنار توجه به ساختار اجتماعی بومیان مشخص شد.

فانگیونگ^[10] (2015) با بررسی پتانسیل توسعة اکوتوریسم در 12 استان غربی چین و با درنظرگرفتن منابع، بازار گردشگری و عناصر حمایتی، یک سیستم ارزیابی پتانسیل‌های توسعة اکوتوریسم ساخت و با استفاده از AHP، این عوامل را وزن‌دهی و براساس سطح قابلیت توسعة اکوتوریسم رتبه‌بندی کرد.

هادی‌زادة زرگر^[11] (2016) طی پهنه‌بندی توسعة اکوتوریسم مازندران، اهداف حفاظت از منابع طبیعی و تهیة زمین برای منابع مالی پایدار را دنبال کرد و با شناسایی مناطق بالقوة اکوتوریسم از طریق روش‌های MCDM، AHP و GIS بیان داشت که معیارهای پتانسیل گردشگری، تسهیلات و خدمات مسافرتی به ترتیب بیشترین و کمترین تأثیر را دارند.

نینو و همکاران^[12] (2017) با استفاده از تصاویر لندست 2009/2010 و 2013 و مدل رقومی ارتفاع، پتانسیل اکوتوریسم جنگل مونسا شاشیمینی^[13] را در اتیوپی بررسی کردند. آنها برای این منظور از داده‌های پوشش زمین، کاربری اراضی، فاصله تا جاده و رودخانه، زیستگاه حیات وحش، عوارض منحصربه‌فرد، توپوگرافی و شیب بهره بردند. نتایج نشان داد این منطقه پتانسیل بسیار مناسب، نسبتاً مناسب و مناسبی برای توسعة گردشگری دارد.

کانتیرو و همکاران^[14] (2018) برای بررسی تأثیرات زیست‌محیطی گردشگری در سه منطقة ملی حفاظت‌شدة اروگوئه از روش ارزیابی آثار گردشگری (TIA) بهره گرفتند که با شناسایی 15 فعالیت اصلی تأثیرگذار بر مؤلفه‌های بیولوژیکی تنوع زیستی، پوشش گیاهی، خاک و آب و 21 اثر بالقوة آنها بیان داشتند این روش یک ابزار عملی برای ارزیابی، نظارت و جلوگیری از تأثیرات گردشگری در مناطق حفاظت‌شده است و برای دستیابی به مدیریت گردشگری پایدار نیز استفاده می‌شود.

منشی‌زاده و فلاحی (1384) با GIS توسعة اکوتوریسم را در منطقة حفاظت‌شدة اشترانکوه امکان‌سنجی کردند و به این نتیجه رسیدند که شناسایی منابع اکولوژیک و تحلیل اطلاعات مکانی به ایجاد مدل توسعة اکوتوریسم براساس استانداردهای ملی و جهانی و معرفی پهنه‌های مستعد گردشگری متمرکز و گسترده منجر می‌شود.

فرج‌زادة اصل و کریم‌پناه (1387) با استفاده از GIS نقش عوامل گوناگون طبیعی را در پهنه‌بندی توسعة اکوتوریسم در کردستان ارزیابی کردند که نتایج به تفکیک نواحی مطلوب توسعة گردشگری از یکدیگر منجر شد.

رضایی و تیرانداز (1389) با هدف پهنه‌بندی اکوتوریسم با تأکید بر اقلیم در منطقة پل‌رود گیلان، پتانسیل‌های گردشگری را بررسی و در این زمینه از عناصر اقلیمی دما و رطوبت استفاده کردند.

ضیایی و همکاران (1390) با ارزیابی توان اکولوژیکی گردشگری شهرستان مینودشت با استفاده از GIS و مدل اکولوژیکی توسعة گردشگری، پهنه‌های مستعد اکوتوریسم متمرکز و گسترده را شناسایی و سپس با AHP آنها را اولویت‌بندی کردند.

پاکباز (1391) با هدف مکان‌یابی پهنه‌های مناسب توسعة اکوتوریسم در شهرستان‌های استهبان و نی‌ریز، برای ارزش‌گذاری لایه‌ها از روش‌های دلفی و AHP استفاده کردند که به ترتیب 7/37 و 37درصد از مساحت این شهرستان‌ها در پهنه‌های بسیار مناسب و مناسب قرار گرفت.

شجاعی و همکاران (1392) با هدف ارزیابی طبیعت‌گردی قم، از مدل ارزیابی توان اکولوژیکی برای شناسایی پهنه‌های مستعد و از AHP برای اولویت‌بندی آنها بهره جستند. نتایج پژوهش نشان داد پهنه‌های حوض سلطان، کهک، دستجرد، سلفچگان، قاهان و پلنگ‌دره به ترتیب با امتیازات 83/0، 74/0، 73/0، 72/0، 62/0 و 57/0 در اولویت توسعة طبیعت‌گردی متمرکز قرار دارند.

میرجزایی و همکاران (1393) با تحلیل نقشة توپوگرافی 1:50000 و همچنین پردازش تصاویر ماهواره‌ای در محیط نرم‌افزارهای ENVI و ArcGIS، دهکده‌ای گردشگری را در فریدن مکان‌یابی کردند که درنهایت با روی‌هم‌گذاری لایه‌های معیارها، مکان‌های مناسب تعیین شد.

اسراری و مسعودی (1395) شناسایی نواحی مستعد توسعة اکوتوریسم را در استان فارس با مدل ارزیابی اکولوژیکی توسعة گردشگری مدنظر قرار دادند و با تحلیل داده‌های مکانی بیان کردند بیشترین مناطق زیارتی و باستانی به ترتیب در شهرستان‌های ممسنی و نی‌ریز دیده می‌شود.

صیدایی و حسینی (1396) با استفاده از GIS، مناطق مستعد گردشگری را در استان اصفهان پهنه‌بندی و ظرفیت‌سنجی کردند. نتایج پژوهش نشان داد بیشترین پتانسیل‌های گردشگری انسان‌ساخت مربوط به اصفهان و مبارکه، بیشترین ظرفیت گردشگری تاریخی - فرهنگی مربوط به اصفهان و کاشان و بیشترین ظرفیت گردشگری طبیعی مربوط به سمیرم و فریدون‌شهر است.

مولایی و همکاران (1396) با AHP فازی و GIS، اکوتوریسم شهرستان ماسال را مدل‌سازی و پهنه‌بندی و بیان کردند به ترتیب 97/89، 61/8 و 42/1درصد از مساحت منطقه پتانسیل بسیار زیاد، کم و ناتوان برای فعالیت‌های اکوتوریسمی دارد.

صیاد بیدهندی و قرخلو (1397) برای رتبه‌بندی جاذبه‌های گردشگری استان اردبیل از روش AHP و 19 شاخص در سه گروه ژئوتوریستی، تاریخی - معماری و حیات وحش استفاده کردند. نتایج پژوهش نشان داد سرعین با وجود کمبود جاذبه‌های تاریخی در رتبة اول قرار دارد و اردبیل، مشکین‌شهر، نمین، پارس‌آباد، بیله‌سوار، نیر، گِرمی، کوثر و خلخال نیز در رتبه‌های بعدی جای گرفتند.

بررسی پیشینة پژوهش حاکی از پهنه‌بندی و ارزیابی توان اکولوژیکی توسعة گردشگری به‌صورت کلی و درنظرگرفتن تمام جنبه‌ها و فعالیت‌های گردشگری به‌صورت یکجا و همسان در این مطالعات است؛ اما پژوهش حاضر با دیدگاه سیستماتیک، ارزیابی گردشگری را جامع‌تر و با جزئیات بیشتر در قالب سه موضوع تحلیل فضایی گردشگری بر مبانی جاذبه‌ها، پهنه‌بندی گردشگری کشاورزی و گردشگری ورزش‌های کوهستانی بررسی کرده است؛ همچنین برای دستیابی به اهداف از داده‌ها و معیارهای معمول توپوگرافی، دسترسی، زیرساخت‌ها و منابع پا را فراتر گذاشته و اصل پردازش را براساس تحلیل فضایی و مکانی جاذبه‌ها، تراکم‌سنجی، شاخص‌های دورسنجی و قابلیت‌های محیط طبیعی قرار داده است؛ علاوه بر این نیز نتایج در قالب نقشة پهنه‌بندی حاوی نواحی مستعد انواع گردشگری، یک نقشة راه برای گردشگران و تورگردانان و سندی علمی برای مدیران و برنامه‌ریزان گردشگری است.

روش‌شناسی پژوهش

پژوهش پیش ‌رو از نوع کاربردی و روش‌شناسی آن مبتنی بر تحلیل آمایشی داده‌های فضایی - مکانی در محیط نرم‌افزارهای ArcGIS، ENVI و Google Earth است. برای گرد‌آوری داده‌ها از تلفیق روش‌های مطالعات کتابخانه‌ای، داده‌های مکانی، نقشه‌های توپوگرافی 1:50000، تصاویر سنجندة OLI ماهوارة لندست، تصاویر گوگل‌ارث و پیمایش‌های میدانی استفاده شده است.

در این پژوهش ارزیابی توان توسعة تفرج گردشگری و پهنه‌بندی آن در شهرستان فسا در قالب سه مرحله انجام شده است: 1- تحلیل فضایی گردشگری تاریخی، فرهنگی، مذهبی، علمی، روستایی و طبیعی برمبنای تراکم‌سنجی جاذبه‌ها و منابع موجود؛ 2- پهنه‌بندی گردشگری ورزشی با تأکید بر ورزش‌های کوهستانی و 3- پهنه‌بندی گردشگری کشاورزی؛ بنابراین در مرحلة اول از آنجایی که پایة تحلیل‌های آمایشی بر داده‌های فضایی مبتنی بر جاذبه‌های گردشگری، موقعیت مکانی و تراکم آنها در واحد سطح قرار گرفت، نخست به شناسایی انواع منابع و جاذبه‌های گردشگری با مطالعة منابع نوشتاری، کتاب‌ها، مقالات، اسناد و بروشورهای گردشگری، مصاحبه‌های میدانی و پیمایش‌های عرصه‌ای مبادرت و سپس برای تعیین موقعیت مکانی هریک از جاذبه‌ها با تصاویر گوگل‌ارث و نقشه‌های توپوگرافی منطقه اقدام شد. به‌طور همزمان نیز طبقه‌بندی جاذبه‌ها به گروههای تاریخی، فرهنگی، مذهبی، علمی، روستایی و طبیعی صورت گرفت تا انواع نقشه‌های پهنه‌بندی موضوعی گردشگری ارائه شود. سپس برای تهیة نقشه‌های پهنه‌بندی، تراکم تعداد جاذبه‌ها در واحد سطح ملاک عمل قرار گرفت و تراکم‌سنجی آنها در محیط نرم‌افزار ArcGIS محاسبه شد. نقشه‌های تراکم، توزیع یک پدیده را در سطح نشان می‌دهد و با عملگرهای تراکم‌سنجی نقطه‌ای، خطی و کرنل تهیه می‌شود. در اینجا از رویکرد چگالی سرتاسری استفاده شد که توصیف شاخصه‌های یک الگوی نقطه‌ای با خواص مرتبة اول است (رابطة 1، سرکارگر اردکانی و انارکی، 1393: 4). درنهایت با درنظرنگرفتن مناطق بدون جاذبه، نواحی دارای بیشترین تراکم تفکیک به‌مثابة پهنه‌های گردشگری با محوریت موضوع جاذبه معرفی شد.

در این رابطه d تراکم جاذبه،  تعداد وقایع الگو (جاذبه) در ناحیة مطالعاتی و a مساحت آن است.

در مرحلة دوم که اساس آن پهنه‌بندی شهرستان فسا ازنظر گردشگری ورزشی است، به دلیل اینکه این شهرستان در زاگرس چین‌خورده قرار گرفته و عمدتاً منطقه‌ای کوهستانی و ناهموار است، در وهلة نخست ورزش‌هایی نظیر کوه‌نوردی، صخره‌نوردی، سنگ‌نوردی، پرش از ارتفاعات و سایر ورزش‌های وابسته به کوهستان و ارتفاعات ملاک بررسی قرار گرفت. سپس برای تهیة نقشة پهنه‌بندی گردشگری ورزش‌های کوهستانی، مؤلفه‌های ناهمواری در قالب دو معیار ارتفاع از سطح دریا و شیب مبنای عمل قرار گرفت. بدین منظور نخست لایة ارتفاع منطقه از مدل رقومی ارتفاعی ایران با اندازة سلول 90 متر (برگرفته از www.usgs.gov) استخراج و با آن لایة درصد شیب تهیه شد. برای جداسازی نواحی دارای تناسب ارضی گردشگری ورزشی از سایر مناطق، با توجه به ناهمواری‌های موجود در منطقه و تغییرات ناگهانی آنها براساس شکست‌های طبیعی، آستانة تغییرات شیب بیش از 25درصد و ارتفاعات بیش از 1700 متر مبنای تفکیک قرار گرفت (رابطة 2) و با تلفیق لایه‌های مزبور که هر دو شرط آستانه‌ای را رعایت کردند، به‌منزلة نقشة نهایی پهنه‌های مستعد گردشگری ورزشی تهیه شد.

در این رابطه ST گردشگری ورزشی، Slope درصد شیب، DEM ارتفاع به متر و if شرط رعایت آستانه‌هاست.

در مرحلة سوم که پایة آن پهنه‌بندی فسا از منظر گردشگری زیستی است، به دلیل اینکه این شهرستان رتبة دوم کشوری تولید گندم و ذرت، و نخلستان‌ها و مرکبات فراوانی دارد، گردشگری کشاورزی ملاک بررسی قرار گرفت و برای این منظور مناطق دارای پوشش گیاهی و سبزینگی به‌منزلة معیار ارزیابی انتخاب شد؛ بنابراین برای تهیة لایة نواحی دارای سبزینگی، شاخص پوشش گیاهی تفاضلی نرمال‌شده^[15] به کار رفت. این شاخص که یکی از معروف‌ترین شاخص‌های ارزیابی پوشش گیاهی است با نسبت بین باندهای مادون قرمز نزدیک و باند قرمز تصاویر ماهواره‌ای محاسبه می‌شود (رابطة 3) و مقادیر نرمال در دامنة بین 1- و 1+ دارد که مقادیر متعدد نشان‌دهندة پوشش‌های مختلف است؛ به بیان دیگر مقادیر بین 05/0 تا 1/0 برای پوشش گیاهی تنک، بین 1/0 تا 5/0 برای پوشش گیاهی معمولی و بیش از 5/0 نشان‌دهندة پوشش گیاهی بسیار متراکم است. پدیده‌هایی نظیر آب، برف و یخ، مقادیر منفی و پهنه‌های خاکی نیز، مقادیر کمتر از 05/0 دارند (فاطمی و رضایی، 1391: 136).

در این رابطه NDVI شاخص پوشش گیاهی تفاضلی نرمال‌شده، NIR باندهای مادون قرمز نزدیک و R باند قرمز است.

برای اعمال شاخص NDVI، نخست تصویر ماهواره‌ای سنجندة OLI ماهوارة لندست با مشخصات LC08_L1TP_161040_20170821_20170826_01_T1 از پایگاه www.usgs.gov دریافت و سپس با اعمال رابطة 3 و آستانه‌های آن برای تفکیک پوشش برمبنای تراکم، مناطق دارای پوشش گیاهی و سبزینگی استخراج و به‌منزلة پهنه‌های مستعد گردشگری کشاورزی ارائه شد. درنهایت از تلفیق لایه‌های حاصل از پهنه‌های گردشگری تاریخی، فرهنگی، مذهبی، علمی، روستایی، طبیعی، ورزش‌های کوهستانی و کشاورزی، نقشة نهایی پهنه‌بندی فسا برای ارزیابی توان توسعة گردشگری تهیه شد. شکل (1) مراحل عملیاتی و اجرایی انجام پژوهش پیش ‌رو را به‌صورت گام‌به‌گام به تصویر کشیده است.

شکل 1. مراحل گام‌به‌گام عملیاتی و اجرایی پژوهش

محدودة پژوهش

شهرستان فسا با مساحت 4309 کیلومترمربع، یکی از شهرستان‌های استان فارس است که در 145کیلومتری جنوب شیراز و در موقعیت جغرافیایی ´19 °53 تا ´18 °54 طول شرقی و ´30 °28 تا ´27 °29 عرض شمالی واقع شده است (شکل 1). قرارگرفتن در مسیرهای اصلی شیراز به کرمان و بندرعباس، این شهرستان را به مکانی استراتژیک تبدیل کرده است. این شهرستان اکنون شهرهای فسا، زاهدشهر، نوبندگان، ششده و قره‌بلاغ و چهار بخش مرکزی، شیب‌کوه، نوبندگان و ششده و قره‌بلاغ را دارد و جمعیت آن براساس سرشماری سال 1395 برابر با 205187 نفر است (مرکز آمار ایران، 1395).

شهرستان فسا در جنوب شرق استان فارس و در منطقه‌ای نسبتاً کوهستانی قرار دارد و بیشتر روستاهای آن نیز در ارتفاعات واقع شده‌اند. بلندترین نقطة این شهرستان، خرمن‌کوه با ۳۲۲۰ متر ارتفاع در مجاورت روستای کچوییه است. نواحی جنوب شرقی و شمال غربی شهرستان تا حدودی مسطح هستند. شهرستان فسا با میانگین سالیانة دمای 3/19 درجة سانتی‌گراد، میانگین سالیانة بارندگی 9/289 میلی‌متر و میانگین سالیانة سرعت باد 2/3 نات (آمار اقلیمی ایستگاه سینوپتیک فسا)، آب‌وهوای نسبتاً گرمسیری و در بخشی از نواحی مرتفع به علت وجود ارتفاعات، آب‌وهوای نسبتاً سرد و کوهستانی دارد. فسا ازنظر کشاورزی پررونق است و رتبة دوم کشوری تولید گندم و ذرت را دارد. با توجه به آب‌وهوای گرمسیری، نخلستان‌ها و مرکبات نیز در این شهر زیاد است.

شکل 2. موقعیت جغرافیایی محدودة پژوهش

یافته‌های پژوهش

وجود جاذبه‌ها نقش برجسته‌ای در توسعة گردشگری دارد؛ اما منابع گردشگری مقصد درواقع مبیّن پتانسیل‌های توسعة گردشگری‌اند که به‌صورت بالقوة طبیعی یا انسان‌ساخت وجود دارند. برای تبدیل این منابع به جاذبه‌های گردشگری باید معیارهای مشخص و ضروری داشته باشند و به‌صورت اصولی ساماندهی شوند. تبدیل منابع طبیعی و تاریخی به جاذبه‌های گردشگری مستلزم شناخت، تفسیر، حفاظت و لحاظ تمهیدات و خدمات گردشگری است. این شرایط با بررسی ویژگی‌های طبیعی و با درنظرگرفتن پتانسیل‌های بالفعل و بالقوه، راهکارهای متعددی را برای توسعة گردشگری پیشنهاد می‌کند؛ بنابراین نتایج آن آیندة برنامه‌ها و تصمیمات مدیریتی را به‌صورت شفاف ترسیم و در اتخاذ سیاست‌های مناسب توسعة پایدار نقش مهمی را ایفا می‌کند. بخش نخست پژوهش پیش ‌رو به جاذبه‌ها و منابع گردشگری اختصاص یافته و نقشه‌های پهنه‌بندی موضوعی گردشگری براساس تراکم جاذبه‌ها در واحد سطح تدوین شده است. نتایج حاصل از ارزیابی موقعیت مکانی و دسته‌بندی جاذبه‌های گردشگری شهرستان فسا به‌صورت جدول (1) و نتایج حاصل از تراکم‌سنجی آنها به‌صورت اشکال (3) تا (16) ارائه شده است.

جدول 1. تعدادی از مهم‌ترین جاذبه‌ها و منابع گردشگری فسا در قالب ارزیابی نوع و موقعیت مکانی آنها

نتایج تراکم‌سنجی نشان می‌دهد جاذبه‌های تاریخی تا حداکثر 243493/0 تعداد در کیلومترمربع تراکم دارند و بیشتر آن‌ها در اطراف شهر فسا قرار گرفته‌اند (شکل 3)؛ بنابراین مکان‌هایی با بیشترین تراکم (0687511/0 تا 243493/0) به‌مثابة پهنه‌های مناسب گردشگری تاریخی مدنظر قرار گرفتند که وسعتی حدود 267/123 کیلومترمربع معادل 93/2درصد را دربرمی‌گیرند (شکل 4).

جاذبه‌های فرهنگی نیز حداکثر تا 208709/0 تعداد در کیلومترمربع تراکم دارند که براساس نوع و موقعیت قرارگیری آنها، بیشترین تراکم در شهر فسا و اطراف آن وجود دارد (شکل 5). در همین زمینه نواحی با تراکم حداکثری 0343755/0 تا 208709/0 به‌‌مثابة پهنه‌های گردشگری فرهنگی تعیین شدند که مساحتی حدود 559/53 کیلومترمربع معادل 27/1درصد را پوشش می‌دهند (شکل 6).

درنهایت از تلفیق جاذبه‌های تاریخی و فرهنگی و تراکم‌سنجی آنها، شکل (7) حاصل شد که نشان می‌دهد بیشترین تراکم جاذبه‌های فرهنگی - تاریخی در منطقه تا 11311/1 تعداد در کیلومترمربع است و بیشترین تراکم در اطراف شهر فسا وجود دارد. نواحی با تراکم حداکثری 030556/0 تا 11311/1 نیز به‌مثابة پهنه‌های گردشگری تاریخی - فرهنگی تعیین شدند که مساحتی حدود 639/429 کیلومترمربع معادل 23/10درصد را پوشش می‌دهند (شکل 8).

با تعیین موقعیت جاذبه‌های علمی و مذهبی و تراکم‌سنجی آنها مشخص شد جاذبه‌های مذهبی حداکثر تا 382633/0 و علمی تا 313063/0 تعداد در کیلومترمربع تراکم دارند و پیرو موقعیت مکانی و گستردگی فضایی آنها، بیشترین چگالی در اطراف شهر فسا دیده می‌شود (اشکال‌ 9 و 11). بر این اساس مناطقی با بیشترین تراکم جاذبة مذهبی (0345119/0 تا 382633/0) و علمی (068751/0 تا 313063/0) به‌مثابة پهنه‌های مستعد گردشگری مذهبی و علمی تعیین شدند که به ترتیب مساحتی با وسعت 807/307 و 484/179 کیلومترمربع، معادل 33/7 و 27/4درصد را دربرمی‌گیرند (اشکال‌ 10 و 12).

با تعیین موقعیت جاذبه‌های طبیعی و نقاط روستایی به‌منزلة یکی از مهم‌ترین مصادیق اکوتوریسم و تراکم‌سنجی آنها مشخص شد جاذبه‌های طبیعی تا 80005/0 و نقاط روستایی تا 12187/2 تعداد در کیلومترمربع تراکم دارند و پیرو گستردگی فضایی آنها در کل شهرستان فسا، به‌صورت پراکنده در سرتاسر محدودة مطالعاتی پخش شده‌اند؛ اما همچنان بیشینة تراکم آنها در اطراف شهر فسا دیده می‌شود (اشکال‌ 13 و 15). مناطق با بیشترین تراکم جاذبة طبیعی (103535/0 تا 80005/0) و نقاط روستایی (066568/0 تا 12187/2) به‌مثابة پهنه‌های مستعد گردشگری طبیعی و روستایی تعیین شدند که به ترتیب مساحتی با وسعت 223/775 و 206/442 کیلومترمربع معادل 47/18 و 53/10درصد را دربرمی‌گیرند (اشکال‌ 14 و 16).

نتایج حاصل از بررسی وضعیت ناهمواری در منطقه برای پهنه‌بندی گردشگری ورزش‌های کوهستانی در قالب ارزیابی مؤلفه‌های ارتفاع از سطح دریا و شیب به‌صورت اشکال‌ (17) و (18) ارائه شده که ارتفاع از 1118 تا 3175 متر و شیب تا 15/211درصد متغیر است. با اعمال آستانه‌های شیب بیش از 25درصد و ارتفاع بیش از 1700 متر، نقشة پهنه‌بندی گردشگری ورزش‌های کوهستانی استخراج شد (شکل 19). همان‌گونه که دیده می‌شود مناسب‌ترین مناطق برای گردشگری ورزشی، نواحی شرقی، شمالی و غربی هستند که به‌صورت نواری پیوسته این پهنه و مساحتی با وسعت 905/1774 کیلومترمربع معادل 29/42درصد را پوشش می‌دهد.

نتایج حاصل از اعمال تابع NDVI برای بارزسازی مناطق دارای سبزینگی به‌صورت شکل (20) ارائه شده است. همان‌گونه که دیده می‌شود مقادیر این شاخص از 244601/0- تا 635056/0 متغیر است و تمام گروههای پوشش گیاهی از بسیار تنک تا پوشش متراکم را شامل می‌شود. از آنجایی که هرچه تراکم پوشش گیاهی بیشتر باشد، چشم‌انداز زیباتری دارد و برای گردشگران از جذابیت بیشتری برخوردار است و با افزایش تراکم پوشش گیاهی میزان مطلوبیت آن برای فعالیت‌های تفرجی افزایش می‌یابد، بنابراین با اعمال آستانة تغییرات NDVI از 05/0 تا 635056/0 مناطق با بیشترین پوشش مشخص شدند که عمدتاً زمین‌های زراعی و باغ‌ها هستند. این نواحی به‌مثابة پهنه‌های مستعد گردشگری کشاورزی تعیین شدند که با وسعتی برابر با 896/59 کیلومترمربع معادل 43/1درصد از کل منطقه، عمدتاً زیر کشت محصولاتی نظیر مرکبات، درختان نخل، ذرت و گندم قرار دارند (شکل 21).

از تلفیق نهایی لایه‌های موضوعی حاصل از تراکم‌سنجی جاذبه‌ها و پهنه‌های گردشگری ورزشی و کشاورزی، نقشة نهایی پهنه‌بندی طبیعت‌گردی در شهرستان فسا برای ارزیابی توان توسعة تفرج اکوتوریسم تهیه شد (شکل 22 و جدول 2). براساس این نتایج وسعتی برابر با 686/2606 کیلومترمربع معادل 109/62درصد از کل مساحت فسا برای انواع گردشگری مستعد و مناسب است که در این میان پهنه‌های گردشگری ورزشی، طبیعی، ورزشی - طبیعی، تاریخی – فرهنگی - روستایی و تاریخی – فرهنگی – روستایی - طبیعی به ترتیب با مساحتی برابر با 954/1479، 051/267، 82/225، 892/132 و 3499/129 کیلومترمربع (263/35، 363/6، 381/5، 166/3 و 082/3 درصد) بیشترین گستردگی را دارند.

شکل 22. نقشة پهنه‌بندی گردشگری شهرستان فسا

جدول 2.مساحت انواع پهنه‌های گردشگری شهرستان فسا