صفات ریخت شناسی و ریز ریخت شناسی گل و میوه در سرده L. Sanguisorba از تیره گل سرخ در ایران

جنس Sanguisorba در زیرطایفة Sanguisorbinae و شامل اعضای بدون گلبرگ طایفة Agrimonineae (Zhang et al., 2017) (Syn: Sanguisorbeae DC.) (Eriksson et al., 2003; Kerr, 2004; Potter et al., 2007) از خانوادة Rosaceae است. در این جنس، گل‌ها زیرین هستند و نهنج کوزه‌مانند است که تخمدان (یا تخمدان‌ها) را کاملاً محصور می‌کند (Kalkman, 2004). Linnaeus (1753) نخستین بار گونه‌های Sanguisorba را براساس گل‌های دوجنسی دارای خامة دوتایی ازجنس Potrdium دارای گل‌های تک‌جنس و خامة واحد تفکیک کردند. Sanguisorba شامل گیاهان علفی‌ چندساله است که بیشتر در نیم‌کرة شمالی انتشار دارند (Andrabi, et al., 2012; Kerr, 2004). گونه‌های این جنس در مناطق شمال، شمال غرب و شمال شرق، غرب، شرق، مرکز و جنوب ایران پراکنده‌اند (Nordborg, 1966; Khatamsaz, 1993). جنس Sanguisorba در فلور شوروی سابق (Juzepczuk, 1941) متشکل از 9 گونه است که با جنس‌های Alchemilla L.، Aphanes L.، Agrimonia L. و Poterium L. در طایفة Sanguisorbaea قرار داده شده است. در فلور ایبریکا 6 گونة این جنس، تحت دو زیرجنس Subgen. Poterium و Subgen. Sanguisorba و دو زیرگونة S. minor subsp. minor و S. minor subsp. balearica رده بندی شدند (Muñoz Garmendia, and Navarro, 1998).Nordborg  (1966) وگونه‌های S. minor و S. officinalis و چهار زیرگونة S. minor را در محدوده فلورا ایرانیکا شناسایی کرد؛ در‌حالی‌که از این جنس تنها یک گونه (S. minor) و سه زیرگونه شاملS. minor subsp. muricata (Spach) Briq.، S. minor subsp. lasiocarpa (Boss and Hausskn)،S. minor subsp. minor Scop.  در فلور ایران (Khatamsaz, 1993) معرفی شده است. Sanguisorba از نظر سیستماتیک یکی از پیچیده‌ترین جنس‌های خانوادة Rosaceae است. این موضوع، ابهامات تاکسونومیک و بازنگری‌های مکرر را در رده‌بندی آن سبب شده است (Linnaeus, 1753; Scopoli, 1772; Nordborg, 1966; Muñoz Garmendia and Navarro, 1966) به‌طور‌کلی بررسی‌های انجام‌شده بر گیاهان این جنس اندک (Mishima et al., 2002; Chung et al., 2010) و بیشتر در محدودة تیره و زیرتیره (Hebda et al., 1988; Tantawy and Naseri, 2003) و طایفه (Ginefra Toni, 2017; Faghir et al., 2017; Zhang et al., 2017) هستند. هدف از انجام پژوهش حاضر، ارائه شرح کامل صفات ریخت‌شناختی (گل و میوه) و ریزریخت‌شناختی (میوه) گونه‌ها و زیرگونه‌های Sanguisorbaدر ایران، شناسایی صفات کلیدی وکاربرد آن در رده بندی این گیاهان است. علاوه بر این، تعیین روابط بین گونه‌ها با آنالیز مؤلفة اصلی از اهداف دیگر برجستة پژوهش حاضر است.

مواد و روش‌ها
برای انجام پژوهش حاضر از نمونه‌های گیاهی تازه (در سال‌های 1392 تا 1394) و خشک استفاده شد (جدول 1). نمونه‌های تازه از گونة S. officinalis از استان‌های گیلان و خراسان شمالی جمع‌آوری و با سایر گونه‌های این جنس در
 
 
جدول 1- اسامی گونه‌های استفاده‌شده در پژوهش حاضر
شمارة هرباریومی    جمع‌آوری‌کننده    محل جمع‌آوری و ارتفاع    گونه/زیرگونه
5302 (GUH)    شاهی    خراسان، کلات، 1505 متر    S. officinalis
5303 (GUH)    فقیر    گیلان، اسالم به خلخال، 2300 متر    
5754 (GUH)    شاهی    گیلان، 5 کیلومتری جیرنده - کلیشم، 1650 متر    
24177 (TEH)    ویسیان    لرستان، خرم آباد، 1000 متر    S. minor subsp. minor
19254 (TEH)    واعظی    مازندران، پلور، دریاچة لار، 1860 متر    
5300 (GUH)    فقیر، دیلمی    گیلان، اسالم به خلخال، 2300 متر    
5751 (GUH)    فقیر، دیلمی    قزوین، الموت، 1850 متر    
18848 (TUH)    سعیدی    گیلان، اسپیلی، 1600 متر    
9295 (TUH)    مبین    همدان، گنج نامه، 1750 متر    
9297 (TEH)    قهرمان    آذربایجان، گردنة یام میشوداغ،1840 متر    S. minor subsp. lasiocarpa
5301 (GUH)    شمشیری    کردستان، سنندج، کردنه    
5753 (GUH)    فقیر، دیلمی    گیلان، الموت، قزوین    
33151 (TEH)    نظریان    مازندران، جادة کرج به چالوس، پل زنگوله، 3000 متر    S. minor subsp. muricata
29493 (TEH)    میرتاج‌الدینی    کرمان، گوغر    
5752 (GUH)    میرتاج‌الدینی    قزوین، الموت، 2300 متر    
18848 (TUH)    سعیدی    گیلان، اسپیلی، 1600متر    S. minor
9295 (TUH)    مبین    همدان، گنج‌نامه، 1750متر    

 
هرباریوم دانشکدة علوم پایة دانشگاه گیلان نگهداری شدند. نمونه‌های خشک‌شده از هرباریوم‌های مؤسسة تحقیقات جنگل‌ها و مراتع کشور TARI))، دانشکده‌های علوم پایة دانشگاه تهران TUH))، داروسازی دانشگاه علوم پزشکی تهران TEH)) و علوم پایة دانشگاه گیلان تهیه شدند. برای شناسایی تاکسون‌های جمع‌آوری‌شده از فلورا ایرانیکا (Nordborg, 1966) و فلور ایران (Khatamsaz, 1993) استفاده شد. برای بررسی ریخت‌شناختی گل و میوه از نمونه‌های گل، اسلاید تهیه شد و میوه‌های کاملاً رسیده و سالم انتخاب شدند؛ سپس با دوربین (مدل 435، شرکت Dinolit، ژاپن) از آنها عکس‌برداری شد. میوه‌ها برای بررسی صفات ریزریخت‌شناختی شسته و در معرض هوا خشک شدند؛ سپس نمونه‌ها روی پایة مخصوص میکروسکوپ الکترونی روبشی (SEM) (مدل Vega، شرکت Tescan، آمریکا) قرار داده شدند و پس از طلاپوش‌کردن، برای عکس‌برداری به مؤسسة متالوژی رازی ارسال شدند. اندازه‌گیری صفات ریخت‌شناختی با خط‌کش میکروسکوپ دیجیتال (مدل 435، شرکت Dinolit، ژاپن) (مقیاس مندرج در پایین تصاویر) و انطباق آن با خط‌کش نرم افزار فتوشاپ انجام شد. همچنین برای هر صفت حداکثر 20 بذر از هر تاکسون اندازه‌گیری شد. اصطلاحات ریخت‌شناختی مطابق با فلورا ایرانیکا (Nordborg, 1966) و فلور ایران (Khatamsaz, 1993) و اصطلاحات ریزریخت‌شناختی براساس مقالات Barthlott (1981) و Barthlott و Engel (1988) استفاده شده‌اند.
آنالیز مؤلفه‌های اصلی: برای بررسی روابط آرایه‌ها و گروه‌بندی آنها آنالیز مؤلفه‌های اصلی (PCA) با نرم‌افزار Mintab نسخة 16 انجام شد (Ryan and Joiner, 2001). صفات کیفی به دو حالت (صفر و یک)، کدگذاری و صفات کمی هم استاندارد شدند. در پژوهش حاضر درمجموع، 44 صفت شامل 17 صفت کیفی و27 صفت کمی برای تحلیل عددی استفاده شدند (جدول 5). برای آنالیز مؤلفة اصلی، ماتریس همبستگی (Correlation Matrix) تهیه شد و صفات و گونه‌ها روی نمودار، بارگذاری شدند.

نتایج
ریخت‌شناسی گل:‌ در پژوهش حاضر، صفات مختلف گل به‌دقت بررسی شدند (شکل‌های 1- A تا T و جدول 2). به‌طورکلی گل‌های این جنس روی گل‌آذین سنبلة استوانه‌ای نسبتاً بلند، سرسان بیضی‌شکل و سرسان متراکم قرار گرفته‌اند (شکل‌های 1- A، F، K و P)؛ دمگل آذین بلند، اغلب در S. officinalis افراشته و در S. minor و زیرگونه‌های آن طویل و خمیده است. گل‌ها بدون گلبرگ، کاسبرگ‌ها (شکل‌های 1- B، C، G، H، L و M) سبز، گاهی با لکه‌های ارغوانی - قرمز رأسی و در حاشیه سفید هستند. شکل کاسبرگ‌ها از بیضی - قاشقی شکل و قسمت درونی گود و فرورفته تا تخم‌مرغی - مستطیلی مسطح متغیر است. گل‌ها دوجنسی (شکل 1- C) تا تک‌جنسی (شکل‌های 1- G، H، L و M‌) هستند. گل‌ها در S. officinalis دوجنسی‌اند؛ درحالی‌که در S. minor گل‌های نر در پایین، گل‌های دوجنسی در وسط و گل‌های ماده در بالای ساقة گل‌دهنده ظاهر می‌شوند (شکل‌های 1- G و H). گیاهان این جنس دو نوع برگة درونی و بیرونی دارند. بین آنها زیرگونه‌های S. officinalis یک (شکل 1- D) و S. minor (شکل‌های 1- I، N و S) دو برگة درونی به رنگ سفید و غشایی، فلسی‌شکل با حاشیة کرک‌دار بلند دارند. همچنین دو برگة بیرونی (شکل‌های 1- E، J، O، T) سفید، غشایی و به‌صورت سرنیزه‌ای، تخم‌مرغی - سرنیزه‌ای و تخم‌مرغی با حاشیه و سطوح کرک‌دار دیده می‌شوند (جدول 2). پرچم‌ها در گونة S. officinalis 4 عدد (شکل 1- C) و در S. minor (شکل‌های 1- G، H، L، M، Q و R) از 20 تا 30 عدد متغیر هستند که در دو چرخه قرار دارند. تعداد پرچم‌ها در گل‌های دوجنسی کمتر و در گل‌های نر بیشتر است. طول میلة پرچم در S. officinallis تقریباً مساوی یا کوتاه‌تر از کاسبرگ‌ها است؛ درحالی‌که میلة پرچم در زیرگونه‌های S. minor بلندتر، باریک و تاب‌خورده است و درنتیجه بیرون کاسبرگ‌ها قرار می‌گیرد. گل‌های S. officinalis مادگی یک‌برچه‌ای، یک خامه و کلاله (شکل‌های 1- B و C) دارد و درمجموع به‌صورت ساختاری قلم‌مومانند مشاهده می‌شوند؛ در‌حالی‌که گونة S. minor 2 برچه و خامة بلند دارد و کلالة آن
 
 
 
شکل 1- تصاویر ریخت‌شناختی گل: A-E (S. officinalis)، F-J (S. minor subsp. minor)، K-O (S. minor subsp. muricata) و P-T (S. minor subsp. lasiocarpa)- بردارهای زرد، خامه؛ سبز، کلاله و سیاه، پرچم‌ها را نشان می‌دهند. مقیاس، 4 میلی‌متر است.

 
رشته‌های نخ‌مانند و زگیل‌دار دارد (شکل‌های 1- G، L و Q).
ریخت‌شناسی میوه: نتایج ریخت‌شناسی میوه (جدول 3 و شکل‌های 2- A1 تا D1 و A2 تا D2) نشان دادند بین گونه‌های بررسی‌شده، S. minor subsp. minor کوچک‌‌ترین (15/3×15/2 میلی‌متر) و S. minor subsp. lasiocarpa بزرگ‌ترین میوه (82/3×53/2 میلی‌متر) را دارد. سطح میوه، 3 الگوی چین‌خوردگی دارد که شامل مخ‌مانند درS. officinalis  (شکل‌های 2- A1 و A2)، مشبک در S. minor subsp. minor (شکل‌های 2- B1 و B2)، چین‌خورده در S. minor subsp. muricata (شکل‌های 2- C1 و C2) و S. minor subsp. lasiocarpa (شکل‌های 2- D1 و D2) هستند و بین آنها بیشترین ضخامت دیوارة حفره‌ها در S. minor subsp. lasiocarpa
 
 
جدول 2- صفات ریخت‌شناختی گل: El (بیضی)، CC (استوانه‌ای متراکم)، C (سرسان)، FD (ابعاد گل‌آذین)، FC (رنگ گل)، P-B (ارغوانی تیره - قهوه‌ای)، G-PM (سبز با حاشیة ارغوانی)، G-PB (سبز کم‌رنگ با لکه‌های ارغوانی)، G-PA (سبز در بالا ارغوانی)، WM (سفید غشایی)، Ob (واژ تخم‌مرغی)، L-O (سرنیزه‌ای - تخم‌مرغی)، L (سرنیزه‌ای)، F-V نخ‌مانند - زگیل‌دار، P (قلم‌مو‌مانند)، F (تک‌جنسی ماده)، M (تک‌جنسی نر)، BS (دوجنسی)، a: (مساوی یا کوتاه‌تر از کاسبرگ) و b (بلندتر از کاسبرگ)
گونه - زیرگونه    شکل گل‌آذین    ابعاد گل‌آذین
(mm)    رنگ گل    قطر گل    رنگ برگه    طول برگة بیرونی
            غنچه    گل شکفته            
S. officinalis L.    El    12×6/9    B    OP    25/3    WM    2
S. minor subsp. minor Scop.    CC    2/6×8/4    P-B    G-PA    8/6    WM    4/2
S. minor subsp. muricata (Spach) Briq.    C    6×2/6    G-PM    G-PB    7    WM    8/2
S. minor subsp. lasiocarpa (Boss. et Hausskn).    CC    2/5×3/3    G-PM    G-PB    35/7    WM    7/2

گونه - زیرگونه    تعداد کاسبرگ    شکل برگة بیرونی    ابعاد کاسبرگ
(mm)    تعداد برچه    تعداد خامه    طول
میله    تعداد پرچم
S. officinalis L.    4    Ob    6/1×2/1    1    1    a    4
S. minor subsp. minor Scop.    4    L-O    3×1/2    2    2    b    30-20
S. minor subsp. muricata (Spach) Briq.    4    L    33/3×4/2    2    2    b    30-20
S. minor subsp. lasiocarpa (Boss. et Hausskn).    4    L    6/3×22/2    2    2    b    30-20

گونه - زیرگونه    طول کلاله    شکل کلاله    طول خامه
(mm)    طول برچه
(mm)    ابعاد برگة درونی (mm)    جنسیت گل
S. officinalis L.    1/1    P    2/1    3    5/1×6/1    M-BiS
S. minor subsp. minor Scop.    4/1    F-V    3/1    3/3    8/2 ×5/3    F-M-BiS
S. minor subsp. muricata (Spach) Briq.    2/2    F-V    8/2    4/5    7/2×8/2    F-M-BiS
S. minor subsp. lasiocarpa (Boss. et Hausskn).    8/1    F-V    4/1    4    6/2×3/2    F-M-BiS

 
(17/0 تا 25/0 میلی‌متر) و کمترین آن در S. minor subsp. minor (1/0 تا 18/0 میلی‌متر) مشاهده شد. بیشترین عمق حفره در S. officinalis و 15/0 میلی‌متر وکمترین آن مربوط به زیرگونة S. minor subsp. muricata و 06/0 میلی‌متر است. ضخامت ناحیة 3/1 زیرین میوه، 31/1 میلی‌متر در گونة
 
 
جدول 3- صفات ریخت‌شناختی میوه: Co (مخروطی)، Con (کوزه‌ای)، O (تخم‌مرغی)، H (کرک‌دار)، BL (مخ‌مانند)، R (مشبک) و F (چین‌دار)
گونه - زیرگونه    شکل    ابعاد میوه    الگوی
چین‌خوردگی    ضخامت ناحیه 3/1 زیرین    ضخامت ناحیه 3/1 زبرین    تعداد باله
S. officinalis L.    Co    31/2×34/3    BL    02/1    31/1    2
S. minor subsp. minor Scop.    Con    15/2×15/3    R    52/1    41/1    4
S. minor subsp. muricata
(Spach) Briq    O    05/2×27/3    F    13/1    05/1    4
S. minor subsp. lasiocarpa (Boss. et Hausskn).    O    82/3×53/2    F    67/1    57/1    4

گونه - زیرگونه    طول چین خوردگی    عرض
چین‌خوردگی    عمق چاله یا حفره    میزان انبوهی کرک    طول قسمت بدون چین‌خوردگی زیرین
S. officinalis L.    31/1    5/0    15/0    +    24/0-13/0
S. minor subsp. minor Scop.    45/1    31/0    11/0    +    18/0 -1/0
S. minor subsp. muricata
(Spach) Briq    33/1    66/0    06/0    ++    22/0-11/0
S. minor subsp. lasiocarpa (Boss. et Hausskn).    64/1    78/0    14/0    +++    25/0-17/0

 شکل 2- تصاویر ریخت‌شناختی میوه (A1 تا D1) و سطح آن (A2 تا D2): A1 و A2 (S. officinalis)، B1 و B2 (S. minor subsp. minor)، C1 و C2 (S. minor subsp. muricata) و D1 و D2 (S. minor subsp. lasiocarpa)- بردارهای سیاه، بال؛ آبی، کرک؛ قرمز، الگوی چین‌خوردگی و حفره را نشان می‌دهند. مقیاس شکل‌های A1 تا D1، 4 میلی‌متر و مقیاس شکل‌های A2 تا D2، 1 میلی‌متر است.

 
S. officinlis و 05/1 تا 61/1 میلی‌متر در زیرگونه‌های S. minor است. همچنین ضخامت ناحیة 3/1 زبرین در S. officinalis، 02/1 میلی‌متر و در زیرگونه‌های S. minor از 13/1 تا 67/1 میلی‌متر متغیر است. در ناحیة زیرین، قسمت بدون حفره یا چین‌خوردگی دیده می‌شود. این ناحیه در زیرگونة S. minor subsp. lasiocarpa با ابعاد 64/1×78/0 میلی‌متر بیشترین وسعت و در گونة S .minor subsp. Minor با ابعاد 45/1×36/0 میلی‌متر کمترین وسعت را دارد. همچنین طول ناحیة بدون چین‌خوردگی در قسمت بالایی از 67/0 میلی‌متر در subp. lasiocarpa S. minor تا 31/0 میلی‌متر درS. minor subsp. minor  متغیر است. سطح میوه در تاکسون‌های بررسی‌شده کرک پراکنده و نامحسوس دارد؛ بجز subsp. lasiocarpa S. minor که کرک انبوه و مشخص دارد. میوه در گونة S. officinalis دو باله و در زیرگونه‌های S. minor چهار باله دارد.
ریزریخت‌شناسی میوه: به‌طورکلی مهم‌ترین صفات ریزریخت‌شناختی میوه (جدول 4 و شکل‌های 3- A تا L) شامل نوع، طول و فاصلة کرک‌های روی باله و بدنه، عرض و عمق حفره‌ها و نوع و الگوی تزئینات موم روی کوتیکولی هستند. میوه در گونة S. officinalis کرک‌های خوابیده، راست و موج‌دار روی باله‌ها (شکل‌های 3- A و B) و کرک‌های افراشته و راست روی بدنه (شکل 3- C) دارد؛ درحالی‌که کرک‌های روی بدنه و بالة میوه در S. minor و سه زیرگونة آن افراشته و نیمه‌افراشته، راست و موج‌دار هستند (شکل‌های 3- D تا L).
 

جدول 4- صفات ریزریخت‌شناختی میوه: A-S-W (کرک خوابیده - راست و موج‌دار)، E-SE (افراشته - نیمه‌افراشته - راست و موج‌دار)، E--St (افراشته - راست)، C-G (پوسته‌پوسته + گرانول)، SM-G-Pl (لایه‌ای صاف – گرانول - صفحات کوچک)، ECS (اندازة سلول اپیدرمی)، ANT (دیوارة آنتی‌کلینال)، PW (دیوارة پری‌کلینال)، D (فرورفته)، PR (برجسته)، RUG (چروکیده)، IPO (چندضلعی نامنظم - مستطیل)، L (طویل)، R (مشبک)، S (راه‌راه) و A (حفره‌دار)
گونه - زیرگونه    طول کرک    کرک روی باله    کرک روی بدنه    فاصلة بین کرک‌ها    عمق حفره    عرض حفره
S. officinalis L.    29-35/10    A-S-W    E--St    33/83-85/16    52/0-11/0    26 /0 – 07/0
S. minor subsp. minor Scop.    25 -1/5    E-SE    E-SE    91/73 -5/19    15/0 – 10/0    22/0 – 08/0
S. minor subsp. muricata
(Spach) Briq    32/33 –33/8    E-SE    E-SE    33/58 – 29/8    37/0 – 13/0    31/0 – 11/0
S. minor subsp. lasiocarpa (Boss. et Hausskn).    83/45 –10    E-SE    E-SE    9/47-25/6    32/0- 08/0    17/0 – 07/0

گونه - زیرگونه    طول حفره    الگوی موم    دیوارة آنتی‌کلینال    دیوارة پری‌کلینال    اندازة سلول اپیدرمی    شکل سلول اپیدرمی    الگوی سلول اپیدرمی    تزئینات سطح
S. officinalis L.    52/0-11/0    C-G    D-RUG    D    44/0-23/0    IPO    R    R
S. minor subsp. minor Scop.    75/0 – 10/0    SM-G-Pl    PR    D-RUG    34/0-15/0    IPO-L    R    R
S. minor subsp. muricata
(Spach) Briq    37/0 – 13/0    SM-G-Pl    D    PR-RUG    38/0-18/0    IPO    R-S    R-A
S. minor subsp. lasiocarpa (Boss. et Hausskn).    32/0- 08/0    SM-G-Pl    D-RUG    D-RUG    29/0-14/0    IPO    R    R
 شکل 3- تصاویر ریزریخت‌شناختی میوه: A تا C (S. officinalis)، D تا F (S. minor subsp. minor)، G تا I (S. minor subsp. muricata) و J تا L (S. minor subsp. lasiocarp)- مقیاس شکل‌های A، D، G و J، 200 میکرومتر؛ مقیاس شکل‌های B، E، H و K، 10 میکرومتر و مقیاس شکل‌های C، F، I و L، 50 میکرومتر است. بردارهای زرد، عمق حفره و بردارهای قرمز، عرض پشته را نشان می‌دهند.
 
بلندترین کرک (33/45 میکرومتر) در زیرگونة S. minor subsp. lasiocarpa (شکل‌های 3- J تا L) اندازه‌گیری شد. بیشترین فاصله و کمترین تراکم کرک‌ها در S. Officinalis (شکل 3-(B و کمترین فاصله کرک‌ها یا بیشترین تراکم آنها در S. minor subsp. lasiocarpa مشاهده شد. عمق و عرض حفره‌های روی سطح میوه هم تفاوت نشان دادند. عمیق‌ترین حفره در S. officinalis (شکل 3-A)، وسیع‌ترین عرض حفره درS. minor subsp. muricata  (شکل 3- G) و کمترین عرض حفره در S. minor subsp. lasiocarpa (شکل 3- J) شناسایی شد. موم روی کوتیکولی در همة گونه‌های بررسی‌شده از نوع ترکیبی و شامل لایه‌ای نازک و بلور تشخیص داده شد. الگوی تزئینات به‌صورت پوسته‌پوسته - گرانول‌دار در گونة S. officinalis (شکل 3- C) و لایه‌ای صاف – گرانول‌دار - صفحات کوچک در S. minor (شکل‌های 3- E، F، H، I، K و L) مشاهده شد.
آنالیز مؤلفه‌های اصلی (PCA): درآنالیز مؤلفة اصلی PCA، مقادیر ویژة محاسبه‌شده روی محور اول PC1 25/74 درصد و روی محور دوم PC2 45/47 درصد از کل تغییرات ریخت‌شناختی و ریزریخت‌شناختی را توجیه می‌کنند (شکل 4). طول گل‌آذین (FDL) و عرض گل‌آذین (FDW)، فاصلة بین کرک (PD)، طول (CL) و عرض حفره (CW)، عمق حفره (SPD)، عرض بذر (SeW)، ضخامت ناحیة 3/1 زیرین (BT)، ضخامت باله (WD)، الگوی سلول‌های اپیدرمی (EPSC)، شکل سلول‌های اپیدرمی (EPS)، طول کلاله (SL)، ابعاد برچه (CD)، طول خامه (sl)، دیوارة پری‌کلینال (PW)، طول برگه (BL)، طول بذر (SeL)، میزان انبوهی کرک (TD)، عرض چین‌خوردگی پایین بذر (DWFW)، ضخامت ناحیة 3/1 بالایی AT))، دیوارة آنتی‌کلینال (AW) و نوع کرک (H) مهم‌ترین صفات بارگذاری‌شده روی محور اول هستند؛ در‌حالی‌که طول (FDL) و عرض گل‌آذین (FDW)، عرض حفره (CW)، الگوی سلول‌های اپیدرمی (EPSC)، شکل سلول‌های اپیدرمی (EPS)، طول برچه (CD)، دیوارة پری‌کلینال (PW)، طول کلاله (SL)، طول خامه (sl) ، عمق حفره (SPD)، طول بذر (SeL) و عرض بذر (FW)، ضخامت ناحیة 3/1 زیرین (BT)، میزان انبوهی کرک (TD)، عرض چین‌خوردگی پایین بذر (DWFW)، ضخامت ناحیة 3/1 بالایی (AT)، دیوارة آنتی‌کلینال (AW) و نوع کرک (H) برجسته‌ترین صفاتی هستند که تفرق گونه‌های بررسی‌شده را روی محور دوم باعث شدند.

بحث
نتایج بررسی ریخت‌شناختی گل در جنس Sanguisorba اهمیت تشخیصی و تاکسونومیک صفاتی مانند شکل گل‌آذین، تعداد برگة درونی، ابعاد و شکل برگه‌های بیرونی، شکل کاسبرگ‌ها، تعداد برچه، کلاله و خامه، تعداد پرچم و طول میله را آشکار کردند. این صفات متنوع، گروه بندی تاکسون‌های بررسی‌شده را سبب شدند. بین آنها شکل گل‌آذین (سنبله‌ها) به تشکیل سه گروه اصلی منتج شد: الف) گل‌آذین سنبلة استوانه‌ای نسبتاً بلند در S. officinalis؛ ب) گل‌آذین سرسان - بیضی‌شکل و متراکم در دو زیرگونة S. minor subsp. lasiocarpa و S. minor subsp. Minor و
 
 
 شکل 4- نمودار رسته‌بندی گونه‌ها روی مؤلفه‌های اصلی اول و دوم- نمودار بارگذاری گونه‌ها (A) و نمودار بارگذاری صفات (B): H (نوع کرک: کرک خوابیده، راست و موج‌دار (0) و افراشته، راست (1))، WH (کرک روی باله: بدون کرک (0) و دارای کرک (1))، BH (کرک روی بدنه: بدون کرک (0) و دارای کرک (1))، PL (طول کرک)، PD (فاصلة بین‌کرک (µm))، S (شکل بذر: مخروطی (0)، کوزه‌ای (1) و تخم‌مرغی (2))، BT (ضخامت ناحیة 3/1 زیرین (mm))، AT (ضخامت ناحیة 3/1 بالایی (mm))، SPD (عمق حفره (mm))، CW (عرض حفره (mm))، ‌CL (طول حفره (mm))، ‌WFW (عرض چین‌خوردگی (mm))، DWFL (طول چین‌خوردگی (mm))، ‌BFL (طول ناحیة بدون چین‌خوردگی پایین (mm))، FP (الگوی چین‌خوردگی)، EPSC (الگوی سلول‌های اپیدرمی: مشبک (0) و راه‌راه (1))، AW (دیوارة آنتی‌کلینال: فرورفته (0)، چروکیده (1)، فرورفته - چروکیده (2) و برجسته (3))، PW (دیوارة پری‌کلینال: فرورفته (0) و چروکیده (1))، EPS (شکل سلول اپیدرمی: چندضلعی نامنظم - مستطیلی (0) و طویل (1))، SEP (تزئینات سطح: مشبک (0)، راه‌راه (1) و حفره‌دار (2))، MS (نوع موم: لایه‌ای صاف - گرانول - صفحات کوچک (0)، پوسته‌پوسته و گرانول (1))، NW (تعداد باله: 2 باله (0) و 4 باله (1))، WD (ضخامت باله (mm))، DCW (تعداد برگة درونی: یک برگه (0) و دو برگه (1))، BN (تعداد برگة بیرونی: یک برگه (0) و دو برگه (1))، BL (طول برگة بیرونی (mm))، NC (تعداد کاسبرگ)، DCL (طول کاسبرگ (mm))، DCW ‌(عرض کاسبرگ (mm))، ‌BS (شکل برگة بیرونی: واژ تخم‌مرغی (0)، سرنیزه‌ای - تخم‌مرغی (1)، و سرنیزه‌ای (2))، SL (طول خامه (mm))، SS‌ (شکل کلاله: نخ‌مانند - زگیل‌دار (0) و قلم‌مومانند (1))، DEpi (ابعاد کاسبرگ بیرونی (mm))، FCO (رنگ گل بازشده: سبز و قسمت بالایی ارغوانی (0) و سبز و کم‌رنگ با لکه‌های ارغوانی (1))، FCC (رنگ غنچه‌ها: ارغوانی - قهوه‌ای (0) و سبز با حاشیة ارغوانی (1))، FDL (طول گل‌آذین (mm))، FDW (عرض گل‌آذین (mm))، DF (قطر گل (mm))، FSE (جنسیت گل: نر (0)، ماده (1) و نر - ماده (2))، SeL (طول بذر (mm))، SeW (عرض بذر (mm))، NCa (تعداد برچه: یک برچه (0) و دو برچه (1))، SS (شکل کلاله: نخ‌مانند - زگیل‌دار (0) و قلم‌مومانند (1)) و ND (تعداد خامه: یک خامه (0) و دو خامه (1))

 
ج) گل‌آذین سرسان و متراکم در S. minor subsp. muricata.
کاربرد این صفت برای جداکردن گونه‌های این جنس مانند S. alpina Bge.، S. parviflora (Maxim) Takeda. (Juzepczuk, 1941) و S. officinalis از S. minor و جداکردن دو زیرگونة این جنس، S. minor subsp. muricata و S. minor subsp. lasiocarpa (Nordborg, 1966)، متداول است. جنسیت گل‌های گل‌آذین به‌صورت کاملاً دوجنسی در S. officinalis و تک‌جنسی - دوجنسی در S. minor مشاهده شد. یافته‌های پژوهش حاضر ضمن حمایت از بررسی‌های قبلی (Ginefra Toni, 2017 ; Kerr, 2004) بر اهمیت این صفت در تفکیک دو گونه تأکید دارند.
براساس نتایج، تعداد برگة درونی (1 در S. officinalis و 2 در S. minor)، ابعاد و شکل برگه‌های بیرونی (سرنیزه‌ای در S. minor subsp. lasiocarpa و S. minor subsp. muricata، سرنیزه‌ای - تخم‌مرغی در S. minor subsp. minor و واژتخم‌مرغی در S. officinalis) برای شناسایی دو گونه و زیرگونه‌‌ها مفید هستند. بررسی شکل کاسبرگ‌ها به تشکیل دو گروه از تاکسون‌ها منجر شد: گروه اول) کاسبرگ‌های بیضی و قاشقی شکل که سطح اندکی گود و تورفته‌ دارند مانند S. officinallis و گروه دوم) کاسبرگ‌های تخم‌مرغی - مستطیلی که در S. minor و زیرگونه‌های آن دیده شدند. این صفت برای تفکیک دو گونه کارایی دارد. تعداد برچه، خامه و کلاله (1 در S. officinallis و 2 در S. minor)، تعداد پرچم (4 در S. officinallis و 20 تا 30 در S. minor) و طول میله (در S. officinallis کوتاه و در S. minor بلند) از دیگر صفات ریخت‌شناختی گل هستند که حاوی اطلاعات تاکسونومیک تشخیص داده شدند و برای تفکیک در سطح گونه مناسب هستند. شکلمیوه، الگوی چین‌خوردگی، تعداد باله و تراکم کرک روی بدنه و درون حفره‌ها ازجمله صفات ریخت‌شناختی میوه در این جنس هستند که ارزش تاکسونومیک دارند. تاکسون‌های بررسی‌شده ازنظرشکل میوه به سه گروه تقسیم شدند: الف) مخروطی (S. officinalis)؛‌ ب) کوزه‌ای (S. minor subsp. minor) و ج) تخم‌مرغی ( S. minor subsp. lasiocarpa و S. minor subsp. muricata). این تاکسون‌ها ازنظر الگوی چین‌خوردگی سطح میوه نیز به 3 گروه تقسیم شدند که عبارتند از: الف) مخ مانند در S. officinalis، ب) مشبک در S. minor subsp. Minor و ج) چین خورده در S. minor subsp. lasiocarpa و S. minor subsp. muricata تقسیم شدند. این صفات، معیارهای مناسبی برای جدایی دو گونه و زیرگونه‌ها هستند؛ درحالی‌که تفاوت در تعداد بالة میوه (2 بالة کناری در S. officinalis و 4 باله در S. minor) برای تفکیک جنس‌ها و داشتن میوة کرک‌دار انبوه (روی بدنه و درون حفره درS. minor subsp. lasiocarpa ) برای جداکردن زیرگونه‌ها کاربرد دارند. Nordborg (1966) این صفات را برای تفکیک S. officinalis از گونة S. minor و زیرگونه‌های آن و Purohit و Panigrahi (1984) برای شناسایی گونة S. diandra از S. officinalis و S. minor subsp. minorاز S. filiformis استفاده کردند.
اطلاعات به‌دست‌آمده از بررسی‌های ریزریخت‌شناختی میوه پیوسته نقش مهمی در رده‌بندی تیره‌های مختلف (Barthlott, 1981; Esau, 1977) به‌ویژه Rosaceae (Dowidar et al., 2003; Tantawy and Naseri, 2003) داشته است. در پژوهش حاضر، صفات ریزریخت‌شناختی متشکل از نوع و الگوی تزئینات موم روی کوتیکول، عمق و عرض حفره‌ها و نوع، طول و تراکم یا فاصلة کرک‌ها تنوع نشان دادند. بین آنها صفات مربوط به کرک از مهم‌ترین صفات ریزریخت‌شناختی به شمار می‌روند. در تاکسون‌های بررسی‌شده، روی سطح یا بدنة میوه، باله و درون حفره‌ها کرک مشاهده می‌شود (Metcalf and Chalk, 1957). نوع کرک برای جداکردن گونه‌‌ها (در S. officinalis روی باله‌‌ها خوابیده، مسطح و تقریباً موج‌دار و روی بدنه، افراشته و استوانه‌ای نوک‌باریک و در S. minor و زیرگونه‌های آن افراشته و نیمه‌افراشته) و فاصلة آنها از یکدیگر برای شناسایی زیرگونه‌ها (مانند S. minor subsp. lasiocarpa دارای کمترین فاصلة کرک یا بیشترین میزان انبوهی درون حفره‌ها) مفید است. نوع موم روی کوتیکولی گیاهان بررسی‌شده به‌صورت لایه‌ای و بلور (گرانول و صفحات کوچک) (Barthlott and Engel, 1988) تشخیص داده شد. ازنظر الگوی تزئینات موم کوتیکولی در همة موارد، حالت ترکیبی مشاهده شد و بر این اساس دو گروه از تاکسون‌ها شناسایی شدند که عبارتند از: الف) پوسته‌پوسته - گرانول‌دار (در S. officinalis) و ب) لایه‌ای صاف - گرانول‌دار - صفحات کوچک (در گونة S. minor). نوع و الگوی تزئینات موم روی کوتیکولی بذر از صفات مهم و باارزش تاکسونومیک هستند که پیوسته در سایر تیره‌ها و تیرة Rosaceae برای رده‌بندی سطوح مختلف استفاده شدند (Faghir et al., 2015; Barthlott, 1981).
نتایج آنالیز مؤلفة اصلی و بارگذاری صفات روی محورهای اول و دوم به تشکیل 2 گروه منجر شد: گروه اول) دو جمعیت از S. officinalis و گروه دوم) جمعیت‌های 3 زیرگونة S. minor subsp. minor،  S. minor subsp. muricata  و S. minor subsp. lasiocarpa. جمعیت‌های S. officinalis به‌دلیل صفاتی مانند ابعاد گل‌آذین، عرض بذر، ضخامت ناحیة 3/1 زیرین، فاصلة بین کرک‌ها و طول، عرض و عمق حفره از زیرگونه‌های S. minor جدا شدند. صفات طول بذر، میزان انبوهی کرک، ابعاد چین‌خوردگی پایین، ضخامت ناحیة 3/1 بالایی و زیرین در تفکیک زیرگونة S. minor subsp. lasiocarpa؛ طول و عرض کاسبرگ اصلی، قطر و جنسیت گل، شکل کلاله، نوع موم، کرک روی بدنه و باله، تعداد خامه، برچه و برگة بیرونی و طول، تعداد و شکل برگه در جدایی زیرگونة S. minor subsp. minor و طول کلاله و خامه، تزئینات سطح، الگو و شکل سلول‌های اپیدرمی، دیوارة پری‌کلینال و عمق حفره در جدایی زیرگونة S. minor subsp. muricata بیشترین دخالت را دارند. قرارگرفتن S. officinalis درگروهی مجزا، تفاوت صفات ریخت‌شناختی و ریزریخت‌شناختی این گونه را با S. minor و زیرگونه‌های آن نشان می‌دهد. در پژوهش‌های گذشته،  S. officinalisدر جنس Sanguisorba و S. minor در Poterium رده‌بندی می‌شد (Linnaeus, 1753)؛ البته پیوسته مخالفت‌هایی دربارة آن وجود داشته‌اند (Scopoli, 1772). بررسی مولکولی (Eriksson et al., 2003; Kerr, 2004; Potter et al., 2007) نشان داد دو گونة S. officinalis (در جنس Sanguisorba) و S. minor (در گروه Poterium) به گروه‌های تک‌نیای مستقل تفکیک شدند. بررسی ریخت‌شناختی و تکوین انجام‌شده بر طایفة Sanguisorbeae (Ginefra Toni, 2017) ضمن آشکارکردن تفاوت‌های شاخص دو گونه از نتایج آنالیز مولکولی پشتیبانی می‌کند (Kerr, 2004). نتایج آنالیز مؤلفة اصلی صفات ریخت‌شناختی و ریزریخت‌شناختی هم از جدایی دو جنس پشتیبانی می‌کنند. نتایج این آنالیز همچنین نشان دادند شباهت صفات ریخت‌‌شناختی و ریزریخت‌شناختی بین این تاکسون‌ها تجمیع سه زیرگونة S. minor را در گروه دوم سبب می‌شوند. Nordborg (1966) شباهت‌های بین این تاکسون‌ها را از منشاء هیبریدی آنها ناشی می‌داند. همچنین پژوهش‌های قبلی، هیبریدهای تترا و هگزاپلویید را بین این گیاهان (S. minor subsp. minor (28=n2=x2) و S. minor subsp. Muricata (56 ,54 ,28=n2=x2)) (Erdtman and Nordborg, 1961; Nordborg, 1967) را گزارش کرده‌اند. براساس یافته‌های پژوهش حاضر، کاربرد هم‌زمان صفات ریخت‌شناختی و ریزریخت‌شناختی در آنالیز مؤلفة اصلی برای تفکیک جمعیت‌های سه زیرگونه کارآمد است؛ بنابراین برای تعیین محدودة سیستماتیک Sanguisorba و زیرگونه‌های آن در ایران بررسی فیلوژنتیک مولکولی و ژنتیکی در سطح جمعیت‌های زیرگونه‌ها ضرورت دارد.
 

 
کلید شناسایی گونه‌های Sanguisorba در ایران با صفات ریخت‌شناختی (گل و میوه) و ریزریخت‌شناختی میوه
1- گل‌ها دوجنسی، برچه 1 عدد، کلاله 1 عدد، پرچم 4 عدد، میله کوتاه‌تر از کاسبرگ، برگه 2 عدد، واژ تخم‌مرغی، تزئینات سطح میوه پوسته‌پوسته+ گرانول‌دار.............................................Sanguisorba officinalis
- گل‌ها دوجنسی و تک‌جنسی، برچه 2 عدد، کلاله 2 عدد، پرچم حدود 30 عدد، میله بلندتر از کاسبرگ، برگه 1 عدد، سرنیزه‌ای – کشیده، تزئینات سطح میوه لایه‌ای صاف + گرانول‌دار + صفحات کوچک. (Sanguisorba minor)..............................................................................................................................................2
2- سطح میوه دارای چین‌خوردگی مشبک، حفره‌ها کم‌عمق ...................Sanguisorba minor subsp. muricata
- سطح میوه دارای چین‌خوردگی، حفره‌ها عمیق .............................................................................................3
3- کرک سطح میوه بلند، متراکم به‌ویژه درون شیارها .........................Sanguisorba minor subsp. lasiocarpa
- کرک سطح میوه تنک، پراکنده ................................................................Sanguisorba minor subsp. minor

 
جمع‌بندی
نتایج پژوهش حاضر، بیان‌کنندة تنوع صفات ریخت‌شناختی گل و میوه و صفات ریزریخت‌شناختی بذر در جنس Sanguisorba هستند. آنالیز مؤلفه‌های اصلی صفات ریخت‌‌شناختی گل و میوه و صفات ریزریخت‌شناختی بذر برای تفکیک سطوح جنس، گونه و فروگونه‌ای کارآمد است. نتایج به‌دست‌آمده، از جدایی دو جنس Sanguisorba و Poterium حمایت می‌کنند. با وجود این برای مشخص‌شدن موقعیت سیستماتیک جنس Sanguisorba و زیرگونه‌های آن در ایران بررسی مولکولی در سطوح مختلف جنس، گونه و فروگونه‌ای در اولویت قرار دارد.

سپاسگزاری
نگارندگان از سرکار خانم دکتر فریده عطار، ریاست محترم هرباریوم مرکزی دانشگاه تهران، و جناب آقای دکتر غلام‌رضا امین، ریاست محترم هرباریوم دانشکدة داروسازی دانشگاه علوم پزشکی تهران (TEH)، بابت در اختیار قرار دادن نمونه‌های گیاهی و همچنین از کارمندان محترم بخش میکروسکوپ الکترونی (SEM) مؤسسة متالوژی رازی برای تهیة تصاویر سپاسگزاری می‌کنند.