بازسازی معنایی کیفیت زندگی زنان سرپرست خانوار در کردستان: یک مطالعۀ کیفی

در ادامه براساس مقولات عمده و خرده‌مقولات مذکور، کیفیت زندگی زنان سرپرست خانوار از نگاه خود آنان بررسی شده و در موارد لازم سعی شده است از نقل قول آنان برای مستندکردن تحلیل‏ها استفاده شود. در جریان توصیف و تشریح یافته‏ها، عبارات و واژگان برگرفته از مصاحبه‏ها در گیومه نشان داده شده‌اند.

ابتدا لازم است با نگاهی کوتاه اما جدی به سوابق کلی زندگی مشارکت‏کنندگان پژوهش، به این پرسش پاسخ داده شود که زنان سرپرست خانوار مشارکت‏کننده در این مطالعه، قبل از سرپرست‏شدن چه چیزهایی را در زندگی مشترک با شوهرانشان تجربه کرده‏اند.

پاسخ به این پرسش تا حدی می‏تواند در فهم وضعیت زندگی همراه با سرپرستی خانوار و چرایی سرپرست‏شدن یاری‏رسان باشد. مطالعۀ پیشینۀ زندگی زنان مشارکت‏کننده این نکته را بر ما روشن می‏سازد که بیشتر آنان در دوران زندگی با شوهرشان تجارب تلخی داشته‏اند و حتی در مواردی ریشۀ این تجارب تلخ به دوران قبل از ازدواج آنان برمی‏گردد. ازدواج‏های بدون رضایت زن به‌ویژه در قالب رسم ازدواج متقابل یا رسم زن‌به‌‌زن بین خانواده‏ها، اعتیاد شوهر، خیانت، خشونت و بدرفتاری‏های شوهر ازجمله تجارب مشترک زنان مشارکت‌کننده است. فقر خانوادۀ پدری در مواردی سبب ازدواج بدون رضایت آنها شده است که در شماری از موارد مشکلات حادی را در پی داشته است. زنان جوان‏تر، سرپرست خانوار بودن خود را بیشتر در نتیجۀ طلاق (در موارد متعدد متأثر از خیانت شوهر)، اعتیاد شوهر و رهاکردن خانواده و تصادف منجر به مرگ شوهر اعلام کرده‏اند؛ در مواردی مرگ شوهر ناشی از بیماری‏های صعب‏العلاج بوده است. در مواردی هم شاهد بیماری‏های صعب‏العلاج زن هستیم که سبب طلاق او و درنهایت سرپرستی خانوار‏ شده است. تمامی این موارد سبب داشتن تجارب تلخی در حوزۀ جسمانی و روانی برای آنها شده است. بین زنان سرپرست خانوار مسن‏تر، بدرفتاری‏های شوهر قبل از طلاق یا مرگ، بیشتر به چشم می‏خورد که پیامدهای جسمی و روانی طولانی‌مدت برای آنها داشته است.

همۀ تعاملات پیچیده و سخت زنان با شوهرانشان با خود انواعی از فشارهای روانی به‌دنبال داشته است که پس از سال‏ها، بازگوکردن آنها برایشان زجرآور است. بازگویی تجربۀ «اطلاع از رابطۀ شوهر با زنی دیگر»، اطلاع از «اعتیاد شوهر» و «بدرفتاری و تلاش برای فروش هر چیزی در منزل برای تهیۀ مواد»، تجربۀ تلخ «ستاندن فرزند ازسوی خانوادۀ شوهر»، «زندگی دشوار برای معیشت و تشدید آن»، «مرگ ناگهانی شوهر براثر تصادف و خانه‏خرابی پس از آن» و... همگی نشان‌دهندۀ بار سنگین سوابق تلخ زندگی خانوادگی شماری از زنان مشارکت‏کننده در این پژوهش است.

با چنین شناخت کلی و مختصر از پیشینۀ زندگی دوران تأهل مشارکت‏کنند‏گان، می‏توان تجارب آنان به‌منزلۀ سرپرست خانوار و کیفیت زندگی آنان در جامعۀ بانه را بررسی کرد. در این زمینه سعی می‏شود جوانب مختلف کیفیت زندگی زنان سرپرست خانوار از نگاه خود آنان بررسی شود.

فرسودگی تدریجی جسمانی- روانی

منظور از مقولۀ فرسودگی تدریجی، بیان وضعیت ناگواری است که زنان سرپرست خانوار پس از مرگ، ترک یا طلاق از شوهر به‌لحاظ جسمانی، روانی، تغذیه و سلامت تجربه می‏کنند. وضعیت ناگوار مذکور به مرور زمان و همراه با فشار نیازهای مالی و لزوم انجام کار اقتصادی، سبب فرسودگی تدریجی جسم و روان آنها می‏شود. این مقوله شامل سه زیرمقوله می‌شود: بیماری‌های مزمن (برگرفته از مفاهیمی اولیه از قبیل داشتن بیماری آرتروز، دیابت، دیسک کمر، بیماری قلبی و...)، کار سخت (میوه‏چینی در باغ‏ها، نانوایی، خدمتکاری مجتمع آپارتمانی، دست‏فروشی، نظافت منازل و...)، سوء تغذیه (ناتوانی در تهیۀ مواد خوراکی مناسب، ناتوانی در تهیۀ ماهیانۀ گوشت قرمز، مصرف غذاهای ارزان‌قیمت و غیرمقوی و...) و فشارهای روانی شدید (مشکلات مالی، افسردگی، فشار روانی ناشی از کمبود فرزندان، فشار روانی بدرفتاری‏های شوهر سابق یا کنونی، فشار روانی احتیاج و...).

بیماری‌های مزمن: زن سرپرست خانوار به‌منزلۀ یک انسان، بیش و پیش از هر چیز درگیر بعد مادی زندگی خود و افراد زیر سرپرستی‏اش است. این بعد شامل رویه‏های مختلفی ازجمله جسم با تأکید بر سالم نگه‌‏داشتن خود و افراد زیر سرپرستی، مسکن و سرپناه و تغذیۀ موردنیاز برای بقاست. در بسیاری از موارد مشاهده شده است که چنین زنانی سلامت جسمانی‌شان را برای به‌دست‌آوردن یا بقای لایه‏های دوم و سوم مذکور به خطر انداخته‏اند و به‌ناچار دچار فرسودگی شده‏اند. بخشی از بیماری‏های مزمن جسمانی زنان سرپرست خانوار به کارهای سختی برمی‏گردد که برای تأمین معاش انجام می‏دهند؛ برای نمونه زنی که ناچار باشد «زمانی از تولید ترشی کسب درآمد کند» و زمانی دیگر «در روز 50 کیلو آرد را نان کند»، قبل از رسیدن به سالمندی به بیماری‏هایی همچون دیسک کمر مبتلا خواهد شد. این زن 54 سال دارد و از 24‌سالگی دراثر فوت شوهر سرپرست خانوار است. کار زیاد و طاقت‏فرسا برای یک زن «باعث و بانی» تمام مریضی‌هایش است. علاوه بر کار ساخت عوامل دیگری نیز در وضعیت ناگوار جسمانی آنها دخیل است. یکی از زنان مشارکت‏کننده‏ که دو فرزند دارد و پنج سال است که سرپرست خانوار است، وضعیت بد جسمانی خودش را اینگونه تبیین می‏کند: «همه‏اش به‌خاطر کتک‏هایی بود که شوهرم به من زده بود. دو ماهی در خانه زمین‏گیر شدم. الان تحت نظر پزشک متخصص مغز و اعصاب هستم». از آنجا که این گروه از زنان، در بیشتر مواقع به‌لحاظ جسمانی با مشکلات مزمنی روبه‌رو هستند، سطح کیفیت زندگی پایینی دارند.

سوء تغذیه:شماری از زنان سرپرست خانوار مشارکت‏کننده در این پژوهش به‌دلیل فقر شدید، به‌طور طبیعی از نوعی سوء تغذیه نیز رنج می‌بردند؛ زیرا در تأمین معاش و ضروریات زندگی دچار مشکل بودند. این وضعیت با مورد قبلی یعنی بیماری‏های مزمن بی‏ارتباط نیست. وضعیت سوء تغذیه زمانی شدت پیدا می‏کند که زن سرپرست خانوار در کنار تأمین معیشت معمول، ناچار باشد هزینه‏های درمان بیماری‏های مزمن خود یا فرزند/فرزندانش را تأمین کند. در شرایطی غیر از این اوضاع بسیار سخت، احتمالاً سوء تغذیه به این شدت اتفاق نمی‌افتد؛ اما در بسیاری از مصاحبه‏ها با زنان سرپرست خانوار، فقر جایگاه بالایی در زندگی آنها داشت و مسلماً با وجود آن، سوء تغذیه امری غریب نخواهد بود و بر بعد سلامت کیفیت زندگی آنان تأثیرگذار خواهد بود. این امر به‌ویژه در ماه‏ها و سال‏های اولیۀ ورود به این نقش و در بسیاری از موارد با ازدست‌رفتن منبع درآمدی شوهر، تا دست‌یابی به شغلی دون‏پایه یا قرارگرفتن زیر حمایت نهاد یا کسان دیگر شدت بیشتری دارد. در این ‏زمینه یکی از زنان مشارکت‏کننده می‏گوید: «به‌خاطر هزینۀ درمان بالای دخترم، مستمری کمیتۀ امداد و کمک‏های مردمی کفاف زندگی‌مان را نمی‏کند. به خدا وقت‏هایی بود که در خانه چیزی برای خوردن نداشتیم. به‌راستی که فقیری درد بزرگی است». یکی دیگر از مشارکت‏کنندگان از وضعیت اسفناک پس از طلاق سخن می‏گوید که به‌دلیل شدت فقر، همسایه‏ها به آنها کمک کرده‏اند و «بایک کیلو گوجه‌فرنگی چند روزی را سپری می‏کردیم».

فشارهای روانی شدید: تجارب تلخ «زندگی مشترک با شوهر»، قبل از سرپرست خانوار شدن زنان، فقر و «بی‏درآمدی»، فشارهای مالی تأمین حداقل‌های زندگی خود و فرزندان (به‌ویژه اگر محصل یا دچار بیماری خاصی باشند)، مشکلات ناشی از تعامل با «اطرافیان فامیل و غریبه» (به‌دلیل تأمین معیشت یا به‌دلیل فشارهای هنجاری) و... مسلماً حامل عوارض روانی خاصی برای زن سرپرست خانوار است. شاید «برعهده‌گرفتن دو نقش پدر و مادر» برای فرزندان، یا برعهده‌گرفتن نقش «نان‏آورخانواده»، با وجود همۀ مشکلات خاصی که برای چنین زنانی دارد، سرچشمۀ تشدید این فشارها باشد. طبق یافته‏های این مطالعه، بخش زیادی از فشارهای روانی ناشی از فشار «تأمین معیشت و سرپناه و امکانات موردنیاز فرزندان» است و بخش دیگر متأثر از فشارهای هنجاری همراه با داشتن نقش بیوگی، مطلقه‌بودن و سرپرستی خانوار زنان است. در مواردی که زن براثر طلاق به خانۀ پدری بازگشته، فشارهای روانی برای او تشدید شده است؛ به‌طور کلی، زنان سرپرست خانوار جامعۀ مطالعه‌شده غالباً از انواع مختلفی از فشارهای روانی حاصل از زندگی مادی‌شان رنج می‏بردند. یکی از آنان که خانمی 39‌ساله است و به‌دلیل مرگ ناشی از تصادف شوهر سرپرست خانواده شده است، در نتیجۀ فشارهای خانوادگی یک بار «با خوردن قرص اقدام به خودکشی» کرده است و به قول خودش «متأسفانه اثر نکرد و الان زنده است». او می‏گوید: «الان بیماری افسردگی دارم. تحت نظر پزشک هستم. دارو مصرف می‏کنم. دکتر بهم می‏گوید باید غصه نخوری، شاد باشی تا خوب شوی؛ ولی من با این همه مشکل چجوری می‌توانم شاد باشم»؟

طرد و حاشیه‌نشینی

مقولۀ طرد و حاشیه‏نشینی بیان‌‎کندۀ این است که زنان سرپرست خانوار از هر لحاظ در حاشیه قرار دارند. به‌لحاظ مکانی در حواشی زندگی می‏‏کنند (برگرفته از مفاهیم اولیه‌ای مانند زندگی در مسکن ارزان‌تر در حواشی شهر، مسکن محقر، مسکن بدون امکانات، نداشتن توان اجاره در نواحی مرکزی شهر، تعلق‌نداشتن به مرکز شهر به‌دلیل فقر و...)، به‌لحاظ اقتصادی در فعالیت‏های دون‏پایه و حاشیه‏ای فعالیت دارند (استخراج‌شده از مفاهیم اولیه‌ای ازقبیل دست‌‎فروشی، تهیۀ برخی خوراکی‏های خانگی مانند ترشی، سبزی سرخ‏کرده، خدمتکاری مجتمع‏های آپارتمانی، مهیاکردن شغل خیاطی پس از سال‌ها تلاش، معامله با خرده‏فروشان و...) و در تعاملات اجتماعی نیز با اقشار حاشیه‏ای در رابطه‌اند (برگرفته از مفاهیم اولیه‏ای همچون ارتباط با همنوعان اجتماعی، تعامل اندک با والدین، محدودشدن دایرۀ رفت‌وآمد‏ها، مشاغل خرده‌پا و...). قدرت دست‌‎یابی به مرکز در هر سه مورد برای آنها وجود ندارد. در ادامه این اوضاع به‌تفصیل بررسی می‌شود:

حاشیه‌نشینی مکانی: زنان سرپرست خانوار مطالعه‌شده در بیشتر مواقع در مناطق حاشیه‏ای و به‌طور عمده‌ فقیرنشین شهر سکونت دارند. بسیاری از آنان اگر در خانۀ پدری ساکن نباشند، ناچارند در این مناطق حاشیه‏ای مسکن اجاره کنند. در شهر بانه به‎دلیل تحولات اقتصادی یک دهۀ اخیر اجاره‌بهای مسکن به‌شدت افزایش یافته و به‌دلیل اجاره‌دادن منازل به مسافران، خانه‏های استیجاری کم است یا اجاره‌بهای آنها بالاست. به این لحاظ، زن سرپرست خانوار با وضعیت مالی ضعیف و بسیار ضعیف، اگر از حمایت مسکونی خانوادۀ پدری برخوردار نباشد مسلماً شرایط بسیار دشواری به‌لحاظ سکونت خواهد داشت. شاید به همین دلیل باشد که شمار زیادی از آنان در مناطق حاشیه‌ای شهر زندگی می‌کنند. روشن است اجاره‌کردن منزل با اجاره‌بهای اندک چه کیفیتی خواهد داشت. یافته‏های این پژوهش نشان می‌دهند بسیاری از زنان سرپرست خانوار به‌دلیل انبوهی از مشکلات ازجمله بی‌درآمدی یا کم‌درآمدی، «ناچار به حاشیه‏نشینی» هستند و مجبورند در حاشیه‏های شهر در وضعیتی نامناسب زندگی کنند. در مواردی حتی دست‌یابی به این منازل نسبتاً نامناسب هم «ناشی از کمک‏های افراد خیر است» که منازلشان را با اجاره‌بهایی اندک به آنان داده‏اند یا «تحت حمایت برخی نهادها ودیعۀ منازل را پرداخته‏اند». خانمی 56‌ساله که سرپرست خانواده‏اش است، می‏گوید: «در خانه‏ای در محله‏ای حاشیه‏ای زندگی می‏کنم که گاز و برق ندارد. از بخاری نفتی استفاده می‏کنم. از منزل یکی از همسایگان برق کشیده‏ام. حالا صاحب‌خانه خانه‏اش را نیاز دارد باید تخلیه کنم. نمی‏دانم چکار کنم». یکی دیگر از مشارکت‏کنندگان می‏گوید: «ماهیانه 300000 تومان کرایه می‌دهیم؛ ولی صاحب‏خانه گفته برای امسال باید دو برابر آن را پرداخت کنید. می‏گوید تا به حال رعایت حالتان را کرده‏ام. اگر آن را هر شب به مسافر بدهم بیشتر به نفعم است. حالا مانده‏ام چکار کنم. به هرجا سر زدیم خانه‏ای با کرایۀ مناسب وضع ما پیدا نشد».

فعالیت‏های اقتصادی حاشیه‏ای: یکی از نکات قابل‌توجه دربارۀ زنان سرپرست خانوار، منبع کسب درآمد احتمالی آنهاست. زنان سرپرست خانوار را به‌لحاظ درآمد یا منابع مالی برای تأمین نیازهای زندگی، می‏توان به دو دسته تقسیم کرد: 1- زنانی که به هر دلیل «قادر به هیچ نوع کار درآمدزا نیستند» و وابسته به «کمک‏های مالی نهادهای رسمی و غیررسمی حمایتی و کمک‏های مردمی» هستند. در مواردی دیده می‌شود که برخی از این زنان از محل درآمد کار فرزندانشان تغذیه می‏کنند. 2- زنانی که توانایی کار دارند و در این صورت به انواع خاصی از مشاغل خرده‏پا مشغول‌اند؛ مشاغلی همچون سبزی‏خردکنی، انجام کار منازل، سرایداری مجتمع‏های مسکونی، کار در تالارهای پذیرایی، نانوایی، کاموابافی، ماست‏بندی، دست‌فروشی و...

همان گونه که دیده می‏شود همۀ این مشاغل، خرده‌پا و کم‏درآمدند و شاید در مواردی جزء مشاغل کاذب به حساب ‌آیند؛ البته در موارد معدودی هم در همین پژوهش مشاهده شده است که زنان سرپرست خانوار یا خودسرپرست - که جوان‌تر و تواناترند- شغل خیاطی داشته‌اند. با بالاتررفتن سن زنان احتمال ازکارافتادگی و ازدست‏دادن شغل و درآمدشان افزایش می‏یابد. در این حالت است که بیشتر به کمک فرزندان (اگر داشته باشند) و کمک‏های نهادی و مردمی وابسته می‏شوند. برای نمونه در رابطه با شغل این زنان یکی از مشارکت‏کنندگان می‏گوید: «منبع درآمدمان پول کاموابافی من و شاگردی دخترم در دفتر بیمه است. پول پسرم هم فقط به اندازۀ خرج سیگارش است». زنی دیگر که 29‌ سال است سرپرست خانوارش است می‏گوید: «خودم توانایی کارکردن ندارم؛ ولی شکر خدا دخترم در یک مرکز خصوصی کار می‌کند. ماهیانه 500000 تومان حقوق دارد، کمک‏های مردمی هم هست». همچنین زنی دیگر که 56 سال دارد و توانایی کارکردن ندارد، می‌گوید: «مجبورم هر دو ماه یک بار به خانه‏هایی بروم که من را می‌شناسند و از آنها درخواست کمک کنم؛ چون حال و روزم را می‌دانند، دست خالی برنمی‏گردم».

تعامل در حواشی: زنان سرپرست خانوار به‌دلیل ضعف وضعیت اقتصادی و پایگاه اجتماعی موجود خود از ورود به دایره‌های مرکزی تعاملات دورند. شاید روشن‏ترین دلیل بر این مدعا محل سکونت و نوع فعالیت اقتصادی‌شان باشد. علاوه بر این تعاملات آنان بیشتر درون‌گروهی و به‌ویژه خانوادگی است و «به خانوادۀ پدری محدود می‏شود». تعاملات برون‏گروهی آنان بیشتر به‌دلیل مشاغلشان یا به‌واسطۀ گرفتن کمک‏های مالی از افراد خیرِ عموماً ثروتمند انجام می‏گیرد. در مواردی که شوهر معتاد در حال حیات است و زن سرپرستی خانواده را بر عهده دارد، دایرۀ این تعاملات، حتی تعاملات همراه با حمایت، محدودتر نیز می‏شود. یکی از آنان که به‌دلیل اعتیاد شوهرش سرپرست خانوار است، می‌گوید: «مردم و فامیل چون می‌دانند شوهرم معتاد است اصلاً به ما کمک نمی‌کنند؛ البته به آنها حق می‏دهم. وقتی شوهرم به فکر زندگی ما نبوده، رفته معتاد شده و ما را بدبخت کرده از مردم چه انتظاری داشته باشم»؟! اما نکتۀ مهم در تعاملات زنان سرپرست خانوار با اطرافیان، وجود نوع خاصی از امنیت است. تمامی زنان مشارکت‏کننده در این پژوهش از امنیت روابط و تعاملات خود به‌‌خوبی یاد کرده‏اند. آنان «از جانب اطرافیانشان احساس امنیت می‏کنند» (به‌استثنای زنانی که شوهران معتادشان گه‌گاهی برایشان ایجاد مزاحمت می‏کنند). آنان این امنیت را مرهون «نگرش مثبت مردم به آنان» به‌منزلۀ سرپرست خانوار و کسی که با وجود همۀ مشکلات توانسته «سرپا بایستد و با عزت نفس زندگی خود و فرزندانش را اداره کند»، می‏دانند.

بازتعریف جایگاه زنانگی

تغییر از نقش یک زن شوهردار (همسر) به یک زن سرپرست خانواده، مستلزم سازگاری مجدد نقشی است. زن مذکور با مجموعه‏ای از شرایط درگیر می‏شود که قبلاً شامل حال او نمی‏شدند. عمل‌کردن به‌منزلۀ یک زن/مرد در بسیاری از نقش‏های اجتماعی، خانوادگی و اقتصادی ازجملۀ این موارد است. به این لحاظ ناچار است مجموعه‏ای از فشارهای هنجاری را تحمل کند و سعی کند جایگاه خودش را تثبیت کند تا درنهایت بتواند در آن جامعه و با شرایط جدید به حیات ادامه دهد. در این قسمت مقولات عمده‏ای استخراج شدند؛ مقولاتی مانند پذیرش جایگاه نقشی جدید و تحمل فشارها (برگرفته از مفاهیم اولیه‌ای مانند سازگاری تدریجی با بیوه، مطلقه، بی‏شوهری، سازگاری با نبودن مرد، کسب مهارت در کاسبی، پرهیز از خوردن هرگونه تهمت و ...)، تلاش برای تثبیت جایگاه (شامل مفاهیم اولیه‌ای همچون شناساندن خود به‌منزلۀ فردی مستقل، شناساندن خود به‌منزلۀ یک زن باعفت، حفظ شرف و آبرو، تعامل کمتر با مردان غریبه و...)، تلاش برای بقا (دربرگیرندۀ مفاهیم اولیه‌ای مانند پرهیز از به‌دام‌افتادن در کارهای خلاف، شناساندن خود به‌منزلۀ فردی باعرضه، مقاومت در برابر برخی حرف‏های مردم، حمایت از فرزندان، جداشدن از خانواده برای فرزندان و... )، مبارزه با وضعیت موجود (شامل مفاهیمی همچون تحمل برخی سختی‏ها برای کسب مقبولیت اطرافیان، همسایگان و مردان، گوش‌ندادن به حرف مردم، راه خود را رفتن، تلاش برای استقلال مالی از خانواده، و...).

پذیرش جایگاه نقشی جدید و تحمل فشارها: زن متأهل پس از ازدست‌دادن شوهرش به هر دلیلی به زن سرپرست خانواده یا خودسرپرست تغییر نقش می‏دهد؛ به اصطلاح رایج «سایۀ مرد» روی سرش نیست. شرایط او را ناچار می‌کند با این نقش جدید سازگاری یابد. سازگاری با نقش سرپرستی و به اصطلاح ایفای نقش «پدر و مادر» برای فرزندان و «مردبودن» و «زن‌بودن» همزمان برای زندگی خود، مستلزم تحمل مجموعه‌ای از فشارهای روحی و روانی در تعاملات خانوادگی و اجتماعی است. از یک سو باید سعی در اعمال کنترل جدی‏تر بر فرزندانشان را داشته باشند که در این‏ حالت نیز دشواری‏های خاص و حتی عواقب ناخواسته‏ای را دارد. ازسوی دیگر، باید به‌منزلۀ یک نان‏آور خانواده اقدام به فعالیت اقتصادی کند و «خود، نان‏آور زندگی‌اش» شود. او که تاکنون به مرد و منابع مالی او وابسته بوده است، «در بسیاری از موارد مهارت کاسبی‌کردن» ندارد و «نمی‏داند چگونه کاسبی کند و پول دربیاورد». درنتیجه دشواری‏های زیادی را متحمل می‏شود که گاه این فشارها بسیار طولانی‌مدت است و «تمامی ندارد».

 در ابتدا نگاه به این زنان، طبق گفته‏های خودشان «نگاهی همراه با گمان است» و به‌منزلۀ منبعی وسوسه‌انگیز «برایمردان» به آنها نگریسته می‏شود؛ بنابراین، تعاملات با آنان همراه «با احتیاط است». در بسیاری موارد رفت‌وآمدها و تعاملاتشان «تحت کنترل» غیررسمی اطرافیان اعم از خانواده و همسایگان و آشنایان است و «پشت سرشان حرف می‏زنند». تجارب آنان نشان‌دهندۀ تحمل «فشارهای روانی خاصی است» که زنان به هنگام این چرخش نقش تجربه می‌کنند. این فشارهای روانی بیشتر در دوران اولیۀ ورود به این نقش جدید تجربه می‏شود. همان گونه که در بخش تعاملات ذکر شده است، زنان پس از طی این دوره و تثبیت جایگاه خود، دیگر ناامنی مذکور را تجربه نمی‏کنند. رویارویی با چنین نگرش‏هایی مستلزم «تحمل» بار روانی زیادی برای زنان سرپرست خانوار است که مسلماً بر کیفیت زندگی آنان تأثیر می‌گذارد. یکی از آنان اینگونه از تجارب خود می‌گوید: «بعضی از انسان‌ها با طرز فکرشان آزارم می‏دادند. همین‏ که با یک مرد سلام و احوال‌پرسی می‌کردم احساس می‏کردند حتماً با او سر و سرّی دارم. حتی برادرم یک روز به من گفت الان وضعیتت متفاوت است. مردم طور دیگری به تو نگاه می‏کنند. یک بار به ماموستای [روحانی] محله شکایتشان را بردم و ایشان گفتند باید صبور باشی و بسازی. بعدها می‏بینی وقتی بیشتر مردم تو را شناختند همه‌چیز درست می‏شود».

تلاش برای تثبیت جایگاه: بارتعریف جایگاه زنانگی جدید مستلزم مقاومت در برابر چنین نگرش‏هایی است. در چنین وضعیتی زنان ناچارند با دقت نظر «به روابط خود»، سالم‌بودن تعاملات خود را «به اثبات برسانند». لازم است «خود را ضعیف نشان ندهند». به‌گونه‏ای رفتار نکنند که از آنها «سوءاستفاده» شود؛ به عبارت دیگر، با تغییر نقش مذکور لازم است آنان به مرور اقدام به تثبیت جایگاه و نقش خود کنند. یکی از مشارکت‏کنندگان که زنی 47‌ساله است که از سال 79 سرپرستی خود و دخترش را بر عهده دارد، می‌گوید: «با رفتار خوب، بعضی از مردها برایم احترام زیادی قائل بودند. یاد گرفتم که چگونه در زندگی قوی و محکم باشم و اعتمادبه‌نفسم را از دست ندهم. وقتی انسان زندگی‏اش از هم می‏پاشد نباید ناامید باشد». یکی از مشارکت‏کنندگان که 5 سال است سرپرست خانواده‏اش است، می‏گوید: «مردم می‏گویند اینکه بچه‏هایت را تنها نگذاشته‏ای و با سربلندی زندگی کردی و خودت را فدای آنها کردی، شرافتت از هزار مرد بیشتر است»؛ بنابراین، شاهد این نکته هستیم که زنان سرپرست خانوار در همان روابط و تعاملات حاشیه‏ای خود نیز سعی در بازتعریف جایگاه جدید خود و تثبیت آن در چارچوب ارزش‌‎های اجتماعی و فرهنگی جامعه دارند. ازنظر آنها بسیاری از این «تردید و گمان»های مردم آزاردهنده است؛ اما وقتی در مقابلشان مقاوت کردی و نشان دادی «شک و گمانشان نادرست است»، مسلماً جایگاه خودت را «برای همیشه محکم کرده‏ای»؛ اما موضوع به همین جا ختم نمی‌شود. زنان سرپرست خانوار باید برای زنده‌ماندن تلاش کنند.

تلاش برای بقا: مجموعه‌ای از معانی ارزشی از قبیل «عزت نفس»، «سربلندی»، «روی پای خود ایستادن» و... زنان سرپرست خانوار را نسبت به انجام برخی فعالیت‌های اقتصادی حتی خرده‌پا برانگیخته است. این امر تنها برای تثبیت جایگاه اجتماعی آنها نیست؛ بلکه برای بقا و زندگی است. در این میان زنان سرپرست خانوار دشواری‏های خاصی را هم تجربه می‏کنند که بر کیفیت زندگی آنان اعم از جسمانی و روانی تأثیرگذار است. در بخش کار سخت و فرسودگی تدریجی، به مواردی از آنها اشاره شد؛ اما علاوه بر تمامی اینها، این گروه از زنان «یا باید میل به جنس مخالف را در خود بکشند» و نقش یک زن «پاکدامن» را برای خودشان تعریف کنند که «خوشایند» مردم است و پذیرش اجتماعی‌شان را بالا می‏برد یا در غیر این صورت باید ادامۀ حیات اجتماعی و تعاملی ناخوشایند را تحمل کنند. آنها برای تداوم زندگی اجتماعی در نقش یک زن سرپرست خانوار و «بدون شوهر»، «ناچار می‏شوند» از بسیاری «علایق و عواطفشان بگذرند». اگر فرزند هم داشته باشند «وضع بدتر است». به قول یکی از مشارکت‏کنندگان، «ناچاری سرت را پایین بگیری و زندگی‌ات را بکنی. وگرنه هرکسی به خودش اجازه می‏دهد ناخنکی به زندگی‌ات بزند».

مبارزه با وضع موجود: تثبیت جایگاه و تلاش برای بقا در بسیاری از موارد نیازمند مبارزه با وضع موجود است. منظور از این مقوله آن دسته از ارزش‏ها و هنجارهایی است که در جامعه در رابطه با زنان به‌طور کلی و زنان سرپرست خانوار و جوان به‌طور خاص رایج است. این حیطه با تلاشی تفاوت ندارد که برای تثبیت جایگاه انجام می‏شود؛ درواقع، مبارزه با وضع موجود در زمینۀ تثبیت جایگاه و البته بازتعریف جایگاه زنانگی و خودسرپرستی این زنان است. انفعال زنان در برابر مجموعۀ این هنجارها، به‌ویژه در اوایل دوران تجربۀ سرپرستی خانواده، سبب ازدست‌رفتن بسیاری از فرصت‏ها و البته محدودشدن حصار روابط اجتماعی آنها می‏شود. یکی از زنان مشارکت‏کننده از «درخانه‌ماندن خود به‌مدت حدود 10 سال» سخن گفت. ازدواج زودهنگام او به طلاق منتهی شده بود. او که با کمک‏های خانوادۀ پدری زندگی می‏کرد بالاخره پس از این مدت طولانی «سراغ تحصیلات راهنمایی و کارهای پاره‌‎وقت» رفت. ازنظر او تسلیم‌شدن در برابر حرف مردم مسلماً زندگی‌ انسان را تباه می‏کند؛ پس «باید در مقابل آنها بایستی و از راه درست زندگی جدیدی برای خودت بسازی». این مقاومت اگرچه درنهایت به یک زندگی مرفه برای آنها منتهی نشده است، در عمل امکان خروج از منزل و «کسب اندک درآمدی را برایشان فراهم کرده است».

حمایت برای بقا

زنان سرپرست خانوار همانند همۀ انسان‏های دیگر به روش‌های مختلف در جهان اجتماعی خود با نهادهای اجتماعی در تعامل‏اند. این نهادها بیش از هر نهاد دیگری شامل خانواده، اقتصاد، سلامت و آموزش می‌شوند. در بخش‏های پیشین به عناوین مختلف به درگیری آنان با نهاد اقتصاد اشاره شد و در مباحثی همچون کار سخت یا تلاش برای بقا به فعالیت‏های اقتصادی فردی آنها در قالب شغل و کسب درآمد پرداخته شد. در این قسمت تلاش می‌شود دو مقولۀ استخراج‌شده با عناوین حمایت‏های رسمی دولتی (برگرفته از مفاهیمی همچون رفتن به کمیته با راهنمایی دیگران، کمک‌گرفتن از بهزیستی، وام‌گرفتن از کمیته، حمایت درمانی در بیماری‏ها، حمایت در تحصیل فرزندان، وام خوداشتغالی بهزیستی، مفیدبودن حمایت‏های کمیته یا بهزیستی، نقش زیاد حمایت‏های بهزیستی، کمیته و...) و حمایت‏های غیررسمی مردمی (شامل مفاهیمی همچون کمک‏های مردم، باورهای دینی برای کمک به زنان بی‏سرپرست، کمک‏های ماه رمضان، خیرین شهر، کمک‏های ماهیانۀ برخی از خانواده‏ها، کمک در اعیاد فطر و قربان، زندگی با کمک‏های مردم، حمایت همسایه‏ها، حمایت‏های نسبی خانوادۀ پدری، حمایت‏های بخور و نمیر، حمایت با اجارۀ منزل اندک، حمایت در معالجۀ بیماری‏ها و...) مطرح شوند.

حمایت‏های غیررسمی مردمی:به‌لحاظ حمایت‏های غیردولتی یا غیررسمی، زنان سرپرست خانوار شهر بانه قبل از هر چیز بیشترین حمایت‏های عاطفی-اجتماعی و در صورت امکان مالی را از «خانواده‏های پدری و برادران» خود دریافت می‏کنند. در مواردی برخی از آنان در مراحلی از این زندگی، در بخشی از خانۀ پدری سکونت داشته‏اند و برخی در خانۀ شخصی یا استیجاری. در مواردی دیگر، به دلایل مختلفی ازجمله «مخالفت با سرپرستی فرزند» مردی که آنها را طلاق داده است، هیچ حمایتی ازسوی خانوادۀ پدری دریافت نمی‏کنند. در بسیاری از مصاحبه‌ها بر کمک‌های برادران زن تأکید زیادی شده است. بدون شک این حمایت‏های مالی با حمایت‏های اجتماعی و عاطفی نیز همراه است. برای نمونه یکی از مشارکت‏کنندگان می‏گوید: «پدرم خیلی وقته فوت کرده. ناپدری دارم. مادر و ناپدری‌ام با برعهده‌گرفتن سرپرستی دخترم مخالف بودند. با من قطع رابطه کرده‏اند. مردم خیر بانه خیلی به ما کمک می‌کنند؛ ولی فامیل‏هایم با وجود اینکه می‏دانند چقدر کمبود داریم هیچ کمکی نمی‌کنند».

علاوه بر حمایت‏های خانوادگی، زنان سرپرست خانوار، بقای خود را تا حدود زیادی به کمک‏های مالی «مردم» یا خیرین بانه وابسته می‌دانند. در بیشتر مصاحبه‏ها (به غیر از مواردی که شوهر زن معتاد بوده است) زنان سرپرست خانوار به نیکی از «مردم بانه» یاد کرده‏اند و قدردان کمک‏های آنان بوده‏اند. علاوه بر کمک‏های مذکور، در مواردی که زن سرپرست به کاری مثل نانوایی، ترشی‌‎انداختن، سبزی‌ خُردکنی و... مشغول است، مردم با هدف کمک به آنان، از آنها خرید می‏کنند. یکی از همین خانم‏ها می‏گوید: «با پول ترشی و کمک‏های خانواده‏ام می‏توانستم تا حدودی مخارج زندگی‌ام را تأمین کنم. مردم چون می‏دانستند بیوه‏ام و به پولش نیاز دارم، می‏خریدند». کمک‏های مردمی مذکور در مواردی حوزه‌های اجارۀ ‏‏خانۀ پایین و کمک برای درمان بیماری‏های پرهزینه را نیز در بر گرفته است. این دسته از حمایت‏ها حتی اگر مالی نباشد به‌صورت «همراهی و همیاری» در کارهایی است که «زنان به‌تنهایی قادر به انجام آنها نیستند». برای نمونه یکی از زنان که 9 سال است سرپرست خانوار است و دخترش از ناحیۀ پا مشکل مادرزاد دارد، می‏گوید: «هر بار که به تبریز می‌روم برادرها و دایی‏هایم همراهی‌ام می‏کنند؛ اما همیشه نگرانم و عذاب وجدان دارم که نکند شرمندۀ آنها شوم». یکی دیگر از مشارکت‌کنندگان که دوازده سال است شوهرش فوت کرده و یک فرزند بیمار سرطانی دارد، می‌گوید: «یکی از همسایگان خدا ازش راضی باشد گفت که تا حدود 4 میلیون تومان می‌تواند به ما کمک کند. با ما به تهران آمد؛ ولی متأسفانه خرج عمل از 12 میلیون هم بیشتر بود. با ناامیدی برگشتیم؛ ولی مرد همسایه گفت که روی قولم هستم. اگر کس دیگری بود من کماکان کمکتان خواهم کرد». نکتۀ بااهمیت در این ‏زمینه این است که طبق گفتۀ زنان سرپرست خانوار، بیشترین کمک‏های مردمی در ماه رمضان یا در اعیاد مذهبی قربان و فطر به آنها داده می‏شود. اگرچه در سایر زمان‏ها هم به نوعی این کمک‏ها وجود دارد، شدت آن مانند مناسبت‏های مذکور نیست. مسلماً نباید نقش باورهای دینی را در کمک‏های مردمی به این قشر از جامعه از نظر دور داشت. به‌ویژه آنکه در منابع و اماکن دینی به وفور به کمک به مستمندان به‌ویژه به زنان بیوه و بچه‏های صغیر تأکید می‏شود.

حمایت‏های رسمی دولتی: علاوه بر کمک‏های «مردمی»، زنان سرپرست خانوار از حمایت سازمان‏های حمایتی رسمی ازجمله کمیتۀ امداد و بهزیستی هم بهره‏مندند. همان گونه که در جدول 1 نشان داده شده است، بیشتر آنان زیر پوشش این نهادها هستند. طبق گفتۀ مشارکت‏کنندگان، کمک‏های این نهادها «گرچه ناچیز است، باز هم خوب است» و در زندگی آنان «نقش زیادی دارد». در این میان علاوه بر مستمری‏های ماهیانه‏ای که دریافت می‏کنند، «وام‌های کوچکی» به برخی از آنان پرداخته شده است که «نقشی چشمگیر» در توانمندی و تثبیت جایگاه آنان ایفا می‌کند. گاه این وام‏ها در پرداخت ودیعۀ مسکن، گاه در خرید مسکن (و در موارد بسیار معدود در کنار سایر درآمدها) و گاه در ایجاد شغل برای دریافت‏کنندگان نقش داشته است. یکی از مشارکت‏کنندگان که از فقر شدیدی در خانوادۀ پدری رنج می‏برد «از کمک‌‎های بهزیستی بسیار راضی است». خانمی 30‌ساله هم شغل خیاطی کنونی خودش را مدیون «وامی که از بهزیستی گرفته است» می‏داند.

همۀ شواهد فوق نشان‌دهندۀ وجود شبکه‏ای نانوشته از حمایت‏های غیررسمی بین زنان سرپرست خانوار مردم بانه است. همچنین نشان‏دهندۀ نقش مهم نهادهای رسمی دولتی در حمایت از این قشر آسیب‌پذیر است. مسلم است که کیفیت کنونی زندگی زنان سرپرست خانوار تا حدودی به این دسته از حمایت‏ها وابسته است. اگر چه در مواردی تنها نقش ترمیمی دارند، در مواردی ممکن است نقش توانمندساز و پیشگیرانه هم داشته باشند.

نتیجه‏

مطالعۀ حاضر در پی بررسی کیفیت زندگی زنان سرپرست خانوار و خانواده‏های آنها در شهر مرزی بانه واقع در استان کردستان ازنگاه خود آنان بوده است. رسیدن به این هدف نیازمند درپیش‌گرفتن رویکرد نادولت‏محورانه و غیرآماری بود. به همین لحاظ ازطریق مصاحبه‏های عمیق با زنان سرپرست خانوار در این شهر، در پی بازسازی معنایی جوانب مختلف کیفیت زندگی خانواده‏های آنان و عوامل و شرایط مرتبط با آنها بوده است؛ به عبارت دیگر، هدف فهم کلیت حیات اجتماعی این دسته از زنان است. تحلیل محتوای کیفی مصاحبه‏ها در قالب چهار مقولۀ اصلی فرسودگی تدریجی، طرد و حاشیه‏نشینی، بازتعریف جایگاه زنانگی و درنهایت حمایت برای بقا دسته‏بندی شدند. در اینجا هدف، بررسی بیشتر این نکته است این چهار مقوله یا بعد اصلی استخراج‎‌شده از داده‏های مصاحبه‏ای به ما چه می‏گویند.

کیفیت زندگی طبق تعاریف مختلف ابعاد متفاوت و گاه متداخلی را شامل می‏شود؛ اما در کل می‏تواند شامل ابعاد جسمانی، روانی (قابلیت‏های کارکردی)، تعاملی و محیطی باشد (هزارجریبی و صفری‏شالی، 1391: 248). مقولۀ فرسودگی تدریجی به‌طور کلی در این پژوهش شامل جوانب جسمانی و روانی خانواده‏های زن‏سرپرست و به‌خصوص خود زن سرپرست خانوار است. در این دو بعد ‏تفکیک‌ناپذیر، کیفیت ناخوشایند زندگی این دسته از زنان مشاهده می‌شود. بیماری‏های مزمن، فشارهای روانی، ضعف جسمانی و کار سخت اجتناب‏ناپذیر بیان‌کنندۀ این بعد از کیفیت زندگی آنان است. رابطۀ دوسویۀ این دو حوزه با همدیگر، فرسودگی تدریجی را برای زن سرپرست خانوار به همراه می‏آورد. این یافته همسو با یافته‏های مطالعۀ سیدفاطمی و همکاران (1394) و بورگوس و همکاران (1995) است.

در حوزۀ تعاملی، زنان سرپرست خانوار با وجود آنکه با اطرافیان خود تعاملاتی دارند، این تعاملات همواره کیفیتی حاشیه‏ای داشته است. برای نمونه به‌لحاظ مکانی در حاشیۀ کانون‏های زندگی و فعالیت شهری قرار دارند. اگر فعالیت اقتصادی را نوعی تعامل در نظر بگیریم باز هم شاهد این هستیم که تعاملات اقتصادی آنان - که بنیان معیشت آنهاست - به فعالیت‏های دون‏پایه و کم‏درآمد و دست‏چندم محدود است؛ بنابراین، از این طریق هم قادر به ارتباط با گروه‏های صاحب قدرت در جامعه نیستند. این یافته همسو با یافته‏های پژوهش افراسیابی و جهانگیری (1395) و فیروزآبادی و صادقی (1389) و توهی و همکاران (2004) است؛ اما حوزۀ تعاملی این زنان یک بعد دیگر و البته مهم را هم شامل می‏شود که در مطالعات پیشین به چشم نمی‏خورد و آن بازتعریف جایگاه خودشان است. این بازتعریف در هر حالت در ارتباط با دیگر زنان و مردان اطراف آنها و ارزش‏های اجتماعی و فرهنگی غالب در جامعۀ بانه است. زنان سرپرست خانوار به‏ویژه در ماه‏ها یا سال‏های اولیۀ تجربۀ سرپرستی خانوار، به‌ویژه اگر به‌لحاظ سنی نسبتاً جوان یا میانسال باشند، باید در همان تعاملات حاشیه‏ای که دارند کاملاً هوشمندانه و بااحتیاط عمل کنند (به‌ویژه با مردان) تا دایرۀ طردشدگی خود را افزایش ندهند. داشتن یا گمان به داشتن هر نوع ارتباط نامشروع، نقطۀ آغازین طرد اجتماعی در فضای محله و در نهاد خانواده است. در شهر بانه با وجود تحولات سریعی که در حوزۀ اجتماعی و اخلاقی ایجاد شده است، هنوز هم ارزش‏ها و هنجارهای مرتبط با زنان قدرت خود را دارند و در چنین مواردی می‏توانند دایرۀ طردشدگی زنان را بیشتر کنند. توجه به مسئلۀ ناموس، عفت، سرپرستی فرزند بدون پدر، نداشتن ارتباط نامشروع، سربه‏زیربودن، داشتن عزت نفس و شرافت و... همگی ازجمله مواردی‌اند که می‏توانند در شدت و دامنۀ تعاملات آنان نقش مهمی ایفا کنند؛ به عبارت دیگر، کلیت زندگی زنان سرپرست خانوار در این جامعه به‌شدت متأثر از کلیت ارزش‏های مردسالارانه و تعاریف موجود از «زن خوب» با مصداق‏های مذکور است. نکتۀ مطرح‎‌‌شده ازجمله مواردی است که در مطالعات پیشین در ایران به آنها اشاره نشده است. این یافته همسو با یافتۀ کاری (1993) است که وضعیت زندگی زنان سرپرست خانوار را در ارتباط با قشربندی اجتماعی و نظام مردسالار جامعه می‏داند. در همین ارتباط باید به نقشی اشاره شود که بسیاری از زنان در بازتعریف جایگاه زنانگی و البته مقاومت در برابر ارزش‏های محدودکنندۀ موجود دارند که در آن زنان با فعالیت‏های سالم خود مفاهیم ارزشی عفت، شرافت، کار بیرون از خانه، کسب درآمد مشروع، تعاملات نسبتاً آزادانه با دیگران و... را با یکدیگر پیوند می‏زنند.

در حوزۀ محیطی باید گفت یک زن سرپرست خانوار که در شهری با این دسته از تحولات اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی زندگی می‏کند، به‌وضوح شکاف طبقاتی را مشاهده می‌کند و دست به مقایسه می‏زند. او و خانوادۀ زیر سرپرستی‏اش، در فضای تعاملی ذکرشده به سر می‏برند و به‌لحاظ مسکونی در خانه‏هایی پایین‏تر از سطح متوسط استانداردها زندگی می‏کنند. از همه مهم‌تر اینکه در تعاملاتش – به‌ویژه در حیطۀ معیشتی و اقتصادی‏ - ‏مدام منتظر درآمدی است که کفاف مخارج مسکن و خوراک و پوشاک خود و افراد زیر سرپرستی‏اش را بدهد؛ بنابراین، در این حالت نمی‏تواند کیفیت زندگی خوب و چشمگیری به‌ویژه به‌لحاظ شادکامی و آرامش روانی داشته باشد. این یافته با آنچه اعظم‏زاده و تافته (1394 الف) دربارۀ شادکامی زنان سرپرست خانوار انجام داده‏اند، همسوست و می‏تواند همان چیزی باشد که سیدفاطمی و همکاران (1394) به‌منزلۀ منابع باقی‌مانده در ارتقای سلامت زنان سرپرست خانوار مطرح کرده‏اند. در همۀ حوزه‏های مرتبط با معیشت، زن سرپرست خانوار و خانوادۀ زیر سرپرستی‏اش جایگاه خود را بعد از افراد زیر سرپرستی‏اش - که معمولاً فرزندانش هستند - تعریف می‏کند. به همین دلیل است که به‌لحاظ جسمانی و سلامت روانی فرسودگی بیشتری را متحمل می‏شوند.

اما این مطالعه درصدد افزودن یک بعد مؤثر دیگر در شناخت کیفیت زندگی زنان سرپرست خانوار است و آن بعد نهادی است. منظور از بعد نهادی، تمامی نیروهایی است که می‏توانند از نهادهای اجتماعی ازجمله خانواده، نهادهای حمایتی رسمی، نهاد آموزش‌وپرورش و اقتصاد و دین برخیزند. برای نمونه ساختار خانواده، به‌ویژه فرهنگ مردسالاری آن و تجارب زندگی خانوادگی زن سرپرست خانوار، نقش مهمی در کیفیت زندگی آنان در دوران سرپرستی خانوار دارد. بررسی سوابق زندگی زنان و تجارب آنان از زندگی خانوادگی و زناشویی، به‌ویژه در تعامل با مردان و ارزش‏های مردسالارانه، به‌خوبی نشان داد که چرا آنان در چنین وضعیتی قرار دارند. اینکه نهاد اقتصاد و عاملان آن به این دسته از زنان - در نبودن مرد یا شوهر - چگونه می‏نگرند نیز جای بحث و بررسی بیشتری دارد. نقش نهاد آموزش‌وپرورش و دانشگاه‏ها (بیشتر برای زنان سرپرست جوان) در سوادآموزی آنان و نهاد بهداشت و سلامت در حمایت‏های درمانی و بیمارستانی از آنان و فرزندانشان بدون شک در کیفیت زندگی‌شان تأثیرگذار است. نهادهای حمایتی دولتی در ارائۀ برخی خدمات به‌ویژه مستمری‏های ماهیانه به خانوادۀ زن‌‏سرپرست نقشی کاملاً اساسی دارند. نقش مهم آنان در بخش یافته‏ها در توصیفی که زنان مشارکت‏کننده از آنها ارائه کرده بودند، مشاهده شد.

بخش دیگر این حمایت‏ها، نوع غیررسمی آن است که ازسوی مردم شهر بانه و گاه ازسوی نهادهای خیریۀ غیردولتی به آنها ارائه می‏شود. آنچه مسلم است نقش بسیار زیاد نهاد دین در برجسته‎‌کردن اهمیت حمایت از زنان مستمند سرپرست خانواده، بیوه‏ها و سرپرست ایتام است. در شهر بانه متمولان سنتی و جدید و در موارد زیادی بسیاری از افراد نسبتاً متمول حتی در سطح متوسط، هر یک به نوعی با بهره‏گیری از ارزش‏ها و هنجارهای دینی درصدد حمایت از این گروه از زنان‌اند. بسیاری از خانوارهای زن‏سرپرست به نوعی به کمک‏های مردمی در انواع نقدی و جنسی وابسته بودند. به همین لحاظ نمی‏توان این بعد را در بررسی کیفیت زندگی آنان نادیده گرفت. نکتۀ مهم در این شهر این است که اگر کیفیت تعاملی و شبکۀ اجتماعی زن سرپرست خانوار با هنجارها و ارزش‏های دینی و مردانه بیشتر همخوانی داشته باشد، امکان ارائۀ این حمایت‏ها به آنان بیشتر است. این موضوع نشان‌دهندۀ آن است که با وجود نبودن شوهر و رفتارهای هنجارمند مردسالارانۀ او در خانواده، زنان سرپرست خانوار در سطحی دیگر درگیر این نوع از ارزش‏ها هستند و بقای اجتماعی و خانوادگی خود را تا حد زیادی مرهون پیروی از آنها می‏دانند. به نظر می‏رسد وجود زنان سرپرست خانوار (به‌ویژه از نوع زنان مطالعه‌شده در این پژوهش) ارضاکنندۀ مجموعه‌ای از نیازهای ارزشی دینی (ازجمله توصیۀ کمک به مستمندان) مردم و عامل بازتولید مجموعه‏ای از ارزش‏های مردسالارانه (اهمیت سایۀ مرد برای زن، پاکدامنی، ناموس، نمایش دوبارۀ قدرت مرد و ضایعات نبودن مرد در خانواده و...) است و درنهایت برآورندۀ نیاز به کسب موقعیت اجتماعی متمولان (دستگیری از مستمندان به‌ویژه زنان بیوه) است.

رویکردهای نظری مختلف نیز به نوعی می‏توانند حامی یافته‏های این پژوهش باشند. برای نمونه طبق رویکرد کارکردگرایی، با نبودن مرد خانواده، عملکرد نهاد خانواده دچار اختلال می‏شود و بازگرداندن آن به سطح تعادل دشواری‏های خاصی را دارد و گاه همان ‏گونه که در این مطالعه مشاهده شد، دست‌یابی به سطح مطلوبی از این تعادل غیرممکن است؛ زیرا نیروهای مختلف، وضعیت مذکور را بازتولید می‏کنند. ازسوی دیگر، رویکرد فمینیستی زنانه‏شدن فقر هم به نوعی به‌لحاظ نظری حامی یافته‏های این مطالعه است. علاوه بر مرگ طبیعی مردان که سبب بیوه و سرپرست خانواده شدن زن می‏شود، عوامل دیگری همچون مرگ‎‌ومیر ناشی از تصادفات، اعتیاد و طلاق یا زندان‏بودن شوهر هم به همین پدیده ختم می‏شوند؛ بنابراین، احتمال درگیری زنان با فقر معیشتی بیشتر خواهد شد. حتی در صورت اشتعال زنان سرپرست به انواعی از مشاغل - که قبلاً ذکر شدند - این فقر کماکان باقی خواهد ماند؛ زیرا «فرصت‏های اقتصادی عمده در دست مردان است و به استثمار زنان مشغول‌اند» (فیتزپتریک، 1383: 279). در نتیجۀ تحولات اقتصادی و اجتماعی مذکور در این جامعه هم شاهد زنانه‏شدن فقریم. این یافته‏ها همسو با نتایج پژوهش کمالی (1383) دربارۀ زنانه‏شدن فقر در ایران و یافته‏های پژوهش مؤمنی‏زاده (1393) دربارۀ جایگاه زنان سرپرست خانوار در دهک‏های پایین درآمدی است. در همین ارتباط، رویکرد نقش طبقۀ اجتماعی در زنانه‏شدن فقر (گیدنز، 1386: 454) کاملاً منطبق با یافته‏های این پژوهش است. بیشتر زنان سرپرست خانوار مشارکت‏کننده در این مطالعه جزو گروهی بودند که به‌لحاظ پایگاه اجتماعی - اقتصادی متعلق به رده‏های پایین بودند؛ بین طبقات بالای همین شهر، خانواده‏های زیادی وجود دارند که سرپرست آنان زنان هستند؛ اما به‌دلیل تعلق طبقاتی یا برخورداری از مستمری‏های خاص متعلق به استخدام دولتی شوهرانشان یا تعلق به خانوادۀ شهدای جنگ تحمیلی، جامعه آنان را نه به‌منزلۀ زن سرپرست از نوع حاضر تعریف می‏کند و نه به‌منزلۀ افرادی مستحق حمایت مادی. ازسوی دیگر، آن ‏دسته از الگوهای هنجاری و ارزشی را هم با آن شدت دربارۀ آنان لحاظ نمی‏کنند. درنهایت اینکه نظریۀ ساختار و عاملیت گیدنز را نیز می‏توان در این زمینه مطرح کرد که معتقد است «عوامل انسانی ازطریق فعالیت‏هایشان شرایطی را به وجود می‏آورند که این فعالیت‏ها را امکان‏پذیر می‏سازد... . انسان‏ها ضمن ابراز وجود به‌عنوان کنشگر، درگیر فعالیت می‏شوند و ازطریق همین فعالیت است که هم آگاهی و هم ساختار ایجاد می‏شود» (ریتزر، 1392: 660). بر این اساس، این گروه از زنان، به‌ویژه زنان جوان‌تر، در جایگاه خود به نوعی با وضعیت موجود هم مبارزه کرده‌اند و سعی در تعریف مجدد وضعیت خود و تثبیت جایگاهی نو برای خود داشته‌اند. بدون شک، طبق تجربۀ زندگی در محیط مطالعه‌شده در این پژوهش، اشتغال زنان به‌ویژه زنان سرپرست خانوار با سن کم در محیط بیرون از خانواده دشواری‏های ارزشی و هنجاری و حتی عملی خاص خودش را داشته است؛ اما امروزه - شاید متأثر از همان تحولات کلان اجتماعی - مشاغل مختلفی توسط زنان و به‌ویژه همین زنان سرپرست خانوار اداره می‏شوند. حتی در شرایط نبودن شوهر معتاد یا بدرفتار ممکن است قدرت اداره و مدیریت زن بر خانوادۀ خود بسیار مؤثرتر از زمانی باشد که شوهرش حضور داشته است.

محدودیت‏های پژوهش

با توجه به انتخاب هدفمند نمونۀ مشارکت‏کنندگان، این پژوهش به‌لحاظ نمونه‏گیری محدویت خاصی نداشته است. در انجام مصاحبه‏ها در مورادی مشارکت‏کنندگان با ضبط صدا مخالف بودند؛ بنابراین، پژوهشگر در ثبت گفته‏ها و بازسازی آنها با مشکلاتی روبه‌رو بوده است.

کاربردهای این پژوهش

این پژوهش چند نکتۀ اساسی را برجسته کرده است: یکی اینکه برنامه‏ریزی‏های رفاهی در مواردی باید با تکیه بر تفاسیر زنان سرپرست خانوار و برگرفته از متن این خانوارها انجام گیرد و تنها به‌صورت بخشنامه‏ای و از بالا به پایین نباشد. دوم نقش مهم - با کمیت خاص خود - کمک‏های نهادهای حمایتی رسمی کمیتۀ‏ امداد و بهزیستی در زندگی این افراد است. توجه بیشتر این نهادها در شناسایی و توزیع بهینۀ کمک‏ها می‏تواند بسیار تأثیرگذار باشد. سوم اینکه با توجه به یافته‏های این پژوهش می‏توان نقش مشاغل کوچک را در زندگی آنان مشاهده کرد و سعی در ایجاد کارگاه‏های کوچک یا ثانویه برای اشتغال آنان داشت. درنهایت اینکه با توجه به مشکلات جسمانی عدیدۀ آنان، می‏توان نسبت به ارائۀ خدمات مفیدتر بیمه به آنان اقدام کرد؛ اما مهم‌تر و شاید مؤثرتر از همه این باشد که کمک‏های مردمی به این گروه از زنان ازطریق سازمان‏های غیردولتی خیریۀ سازمان‏یافته‏تر توزیع شود؛ به‌گونه‏ای که بتواند در مسیر ایجاد مشاغل کوچک تولیدی و تبدیلی عمل کند. نه اینکه تنها به‌صورت شخصی به این افراد داده شود؛ البته این مهم نیازمند اعتماد مردم به این سازمان‏هاست.